به رغم همه هیاهویی که قبلا به پا شده بود، ضرب الاجل 30 ژوئن در سکوت کامل آمد و رفت. شاید ماه‌ها مذاکرات فشرده و طاقت فرسا است که طرف‌های درگیر در مذاکرات را برای تداوم گفت‌وگوها همچنان امیدوار نگه داشته است. با وجود اینکه تاکنون ایران و 1+5 بارها اعلام کرده‌اند دیگر رغبتی به تمدید مذاکرات ندارند، تمدید 7 روزه مذاکرات، شاید روزنه امیدی برای برون رفت از این مسئله و دست یافتن به توافق جامع!

به دنبال این تمدید چند روزه، ظاهرا قرار شده وزرای خارجه ایران و 1+5، فردا (پنج شنبه) بار دیگر در هتل کوبورگ دور هم جمع شوند تا درباره توافق به جمع بندی برسند و سپس ماحصل کار خود را روز شنبه برای تایید نهایی در اختیار پایتخت‌های خود قرار دهند که اگر همه طرف‌ها از نتیجه کار راضی بودند، توافق تا روز سه شنبه نهایی شود.

شاید نگاهی مجمل به مسائل حل شده و باقی مانده بتواند دید روشن‌تری نسبت به روزهایی که در پیش داریم، در اختیار ما قرار دهد.

در حالی که طرفین در لوزان بر سر یکسری مسائل به تفاهم رسیده بودند و قرار بود سه ماه باقی مانده را صرف کار بر روی متن توافق نهایی کنند، اما برخی اخبار و اظهارنظرها نشان داد، بخش عمده‌ای از این سه ماه، صرف چانه زنی بر سر مسائلی شده است که پیشتر بر روی آن توافق شده بود؛ موضوعی که بعدها به عنوان «دبه آمریکایی‌ها» بر سر زبان‌ها افتاد.

به هر حال، موضوع بازگشت‌پذیری تحریم‌ها یا «Snap Back» یکی از موارد چالشی میان طرفین بود که بر اساس برخی اخبار، ایران و غرب تمهیداتی برای برگشت پذیری اقدامات خود اندیشیده‌اند. ظاهرا مکانیزمی در توافق پیش بینی شده تا اگر از سوی هر دو طرف، تخطی در توافق صورت بگیرد، راه برای بازگشت باز باشد.

یکی دیگر از موضوعات چالشی لغو یکجا و همزمان تحریم‌های بانکی، مالی و اقتصادی بود که مقام معظم رهبری نیز طی سخنان هفته گذشته خود بر آن تاکید کردند و لغو باقی تحریم، به طور تدریجی را بلامانع دانستند. شنیده‌ها از این حکایت دارد که ایران توانسته این خواسته خود را به کرسی بنشاند و قرار است در توافق نهایی این موضوع محقق شود و تحریم‌های فوق در روز اجرای توافق برداشته شوند.

ابعاد نظامی احتمالی یا PMD که زمانی توافق را به حل آن منوط کرده بودند، نیز از زمان سخنان جان کری وزیر خارجه آمریکا مبنی بر اینکه «از فعالیت‌های گذشته ایران مطلع هستیم، اکنون فعالیت‌های آینده آن‌ها برای ما اهمیت دارد»، اهمیت پیشین خود را از دست داده و دیگر یکی از شروط توافق نیست، هر چند قطعا در توافق نهایی، مکانیزم حل آن گنجانده خواهد شد.

اما برخی موضوعات بسیار حساس همچنان به قوت خود باقی هستند؛ از جمله مسئله بازرسی از تاسیسات نظامی ایران که ظاهرا مذاکره بر سر نحوه بازرسی و دسترسی ادامه دارد و هنوز هیچ تصمیمی درباره آن گرفته نشده است.

البته طبق شنیده‌ها، آمریکایی‌ها در روزهای اخیر ادبیات خود را در این زمینه تغییر داده‌اند و دیگر از واژه «بازرسی» استفاده نمی‌کنند و بیشتر عبارت «دسترسی مدیریت شده» را به کار می‌برند که این موضوع، به نوعی نشان‌دهنده عقب‌نشینی آنها بر سر بحثی است که ماه‌هاست در مورد آن جنجال به پا کرده‌اند.

علاوه بر این، طبق برخی گزارش‌ها، مباحثی چون تحریم کالاهای تسلیحاتی، تحریم کالاهای مرتبط با صنعت هسته‌ای و تعلیق تست‌های مکانیکی سانتریفیوژها از جمله مواردی هستند که تاکنون به آنها پرداخته نشده و قطعا برای انعقاد توافق نهایی، این مسائل نیز باید مورد بررسی مفصل قرار بگیرند و مکانیزم لغو آنها نیز مورد بحث قرار گیرد که با توجه به مهلت باقی مانده، حل و فصل این موضوعات دشوار به نظر می‌رسد.

از طرفی، هر چند طی روزهای گذشته بارها از توافق در بازه زمانی سه مرحله‌ای به عنوان مکانیزمی برای حل مشکل همزمانی اقدامات دو طرف، صحبت شده، اما به گفته منابع آگاه، دو طرف صرفا درباره کلیت این مکانیزم توافق کرده‌اند و هنوز وارد جزئیات آن نشده‌اند. قطعا در چنین مسئله مهمی، نحوه نگارش متن و رعایت بُعد حقوقی مسائل، به عنوان ضمانت اجرای تعهدات طرف مقابل، مسئله‌ای بسیار حساس و حائز اهمیت است تا آن‌ها راهی برای توجیه و دور زدن اقدامات خود در اختیار نداشته باشند.

منظور از توافق در بازه زمانی سه مرحله ای آن است که مرحله اول روز نهایی شدن توافق و پذیرش آن از سوی تمام طرف‌های مذاکرات است. در این مرحله آنچه نهایی می‌شود به عنوان سند سیاسی برنامه جامع اقدام مشترک مورد پذیرش قرار خواهد گرفت و طبق قرار، شورای امنیت بلافاصله با صدور قطعنامه‌ای لغو تحریم‌ها علیه کشورمان را اعلام خواهد کرد. این توافق البته از سوی آمریکایی‌ها به کنگره خواهد رفت تا حداقل ظرف 30 روز در مورد رد یا تائید آن تصمیم گیری شود.

مرحله دوم روز عملیاتی کردن توافق است که طرفین اعلام خواهند کرد آمادگی عملیاتی کردن تعهداتشان را دارند. در این مقطع آمریکا و اروپا طبق قرار، تحریم‌ها را بر خواهند داشت. البته این برداشتن تحریم‌ها تنها وجه اعلامی دارد و غربی‌ها اصرار دارند که وجه اعمالی آن به بعد از انجام تعهدات ایران موکول شود. این بازه زمانی با توجه به طول مدت انجام تعهدات ایران، حدود سه ماه تخمین زده شده است.

مرحله سوم یا همان روز اجرایی شدن توافق نیز پس از پایان این سه ماه آغاز می شود و این همان روزی است که تمام موضوعات برنامه جامع اقدام مشترک از سوی طرفین به اجرا در خواهد آمد.

به هر حال، مجموعه موارد فوق به وضوح نشان می‌دهد، ضرب الاجل 30 ژوئن به واسطه زیاده‌خواهی‌های طرف آمریکایی از دست رفته و در فرصت کوتاه باقی مانده نیز، با توجه به موارد متعددی که باقی مانده، تنها اراده سیاسی طرف مقابل و کوتاه آمدن آن‌ها از زیاده خواهی‌هایشان که بیشتر از بُعد تکنیکی، جنبه سیاسی دارد، می‌تواند به توافق جامع بیانجامد. باید منتظر ماند و دید آیا این اراده سیاسی طی چند روز آینده در طرف مقابل به وجود می آید یا خیر.