حجت‌الاسلام الویری با بیان مقدمه‌ای گفت: با وجود تعدد دیدگاه‌ها درباره مفهوم تمدن، به‌نظر می‌رسد می‌توان از شاخص‌ها و معیارهایی برای جداساختن «امر تمدنی» از «امر غیرتمدنی» سخن گفت. برهمین‌اساس، سیره‌کاوی هم می‌تواند با دو رویکرد تمدنی و غیرتمدنی صورت پذیرد. اگر بتوان رویکرد تمدن‌گرا به سیره را فهم سیره برای کاربست قواعد آن در تراز تمدن شمرد، می‌توان ویژگی‌هایی مانند جامع‌نگری، کلان‌نگری، امت‌گرایی و الگوپذیری را هم برای آن در نظر گرفت.
بیشتر بخوانید:
حجت الاسلام درانی: بدحجابی و تنوع‌طلبی آرامش روانیِ زن را تخریب می‌کند
او آورده‌های سیره امام رضا(ع)در نگاهی تمدنی را این‌طور برشمرد: حفظ مرجعیت قرآن و پیامبر، امت‌گرایی، ارائه الگوی تعامل با حاکمیت جور، بهره‌جستن از گفت‌وگو به‌عنوان مؤثرترین روش تعامل بین فرهنگی و بین الادیانی و بین تمدنی، حفظ میراث به‌یادگارمانده از ائمه پیشین و به یادگارنهادن میراثی نو، هویت‌بخشی به شیعیان در پیوند با امام معصوم(ع)، پیرایش کج‌اندیشی‌های برخی شیعیان به‌ویژه در زمینه غلو، برجسته‌سازی یا توصیه به انجام پاره‌ای رفتارهای فردی و اجتماعی که به بهبود ابعاد مختلف جامعه می‌انجامد.
الویری سیره‌پژوهی و سیره‌نگاری را به سه شکل در پرداختن به تاریخ زندگی ائمه معصوم(ع) تقسیم کرد: 1. گاه‌نگاری (Chronography)؛ 2. تراجم‌نگاری (Prosopography)؛ ۳. سیره‌نگاری (Biography). وی افزود:اگر در گاه‌نگاری توالی رویدادهای زندگی فردی و اجتماعی معصوم(ع) مدنظر باشد، در تراجم‌نگاری ارائه گزارشی یکپارچه از ابعاد مختلف زندگی، افکار و آثار محور قرار می‌گیرد؛ ولی در سیره، هدف به‌دست‌آوردن قواعدی عام شبیه قواعد سبک زندگی مدنظر است. اگر در دو مورد نخست ثبت تاریخ برای گزارش و حتی درس‌آموزی باشد، در اینجا تاریخ به‌منظور به‌دست‌دادن قواعدی عام و تعمیم‌پذیر
ثبت می‌شود.
الویری در ادامه گفت: سیره‌نگاری معصومان(ع) در طول تاریخ با رویکردهای مختلفی صورت گرفته است. اگر رویکرد غالب سیره‌نگاشته‌های نخستین فردمحورانه بوده است؛ یعنی قواعد عام، تنها برای کاربست در زندگی فردی فهم و استخراج می‌شد، در دهه‌های اخیر، شاهد گسترش یافتن رویکرد جامعه‌گرا از یک سو و ورود به عرصه‌های نو مانند سیره خانوادگی، سیره تربیتی، سیره امنیتی و... از سوی دیگر هستیم. (ر.ک. الویری، محسن، امام کاظم(ع) و مدیریت تعارض، مجموعه مقالات همایش سیره و زمانه حضرت امام موسی کاظم(ع)، انجمن تاریخ‌پژوهان حوزه علمیه قم، ۱۳۹۲، ج۱، ص۵۵۷) مراد از رویکرد جامعه‌گرا فهم سیره برای کاربست قواعد آن در حیات هر جامعه است. بررسی روشمند این فرایند و واکاوی دقیق سیر تحول آن در تاریخ یکی از بایسته‌های سیره‌پژوهی است؛ اما شاید بتوان رویکرد تمدنی برای بررسی سیره معصومان(ع) را رویکردی نو، بدیع و بدون سابقه یا کم‌سابقه در سیره‌پژوهی اهل‌بیت(ع) شمرد.
وی ویژگی‌های رویکرد تمدنی به سیره معصومان(ع)را توضیح داد و گفت: رویکرد تمدنی یا تمدن‌گرا در شناخت سیره معصومان(ع) را می‌توان با ویژگی‌هایی ازاین‌دست وصف کرد: رویکرد تمدنی رویکردی جامع و دربردارنده همه ابعاد و انواع سیره است: سیره تبلیغی، سیره علمی، سیره آموزشی، سیره سیاسی، سیره اخلاقی، سیره معاشرتی، سیره خانوادگی، سیره غذاخوردن، سیره پوشاک و جز آن. رویکرد تمدنی رویکردی کلان‌نگر است که نقش‌آفرینی معصومان(ع) را در بالاترین سطح ممکن و نقش و تأثیر آن‌ها را نه‌تنها در جامعه آن روز، بلکه در مسیر کلی تمدن اسلامی و جوامع بعدی موردتوجه قرار می‌دهد. رویکرد تمدنی رویکردی گره‌گشا دربرابر دوگانه عدم‌مشروعیت حکومت‌ها و ضرورت احساس مسوولیت درمقابل جامعه اسلامی است. این رویکرد ضمن ایجاد تمایز بین گستره امت اسلامی و حکومت‌ها در جوامع اسلامی، قلمرو حضور ائمه(ع)را قلمرو امت می‌داند و نه قلمرو حکومت‌ها. رویکرد تمدنی، رویکردی همسو، همگرا و مورداقبال سیره‌پژوهان در سطح جهان اسلام است.
آورده‌های رویکرد تمدنی به سیره امام رضا(ع)
او ادامه داد: براین‌اساس در مقام ارائه گزارشی از سیره امام هشتم(ع)، با رویکرد تمدنی به چند نکته می‌توان اشاره کرد: حفظ مرجعیت قرآن و پیامبر یکی از نکات درخورتوجه در گفت‌وگوها و تعامل‌های امام رضا(ع) با شیعیان و غیرشیعیان تکیه بر دو منبع مقبول همه مسلمانان، یعنی قرآن و سخنان پیامبر(ص) است. در روایتی که شیخ‌صدوق در عیون اخبار الرضا(ع) (ج۱، ص۲۱۶) نقل کرده است، وقتی‌که مأمون از امام رضا(ع)درباره غالیان می‌پرسد، امام ابتدا حدیثی را به‌صورت مستند از پدرش و از پدرش تا رسول خدا نقل می‌کند و سپس، آیاتی از قرآن را بیان می‌کند و درادامه هم، دوباره پس از نقل روایتی از امیرالمؤمنین علی(ع)، به‌تفصیل آیاتی از قرآن را درزمینه موضوع موردبحث بیان کرده است.
حجت‌الاسلام الویری بیان کرد: درباره ارائه الگوی تعامل با حاکمیت غیرشیعی، پیش‌ازاین هم در جایی دیگر عرض کرده‌ام که بازه زمانی سیره معصومان(ع) تنها تا سال ۲۶۰ ق نیست و می‌توان آن را تا سال ۳۲۹ ق ادامه داد که آغاز غیبت کبری است؛ یعنی رفتار امام معصوم(ع) در دوره غیبت صغری هم درخورتأسی است. حال اگر ۱۳ سال پیش از هجرت پیامبر را هم به این ۳۲۹ سال بیفزاییم، عملا با گستره زمانی ۳۴۲ساله روبه‌رو هستیم که همه آن مشروط به همه ضوابط و معیارهای شناخته‌شده برای ما حجیت دارد. از نقطه آغاز قیام امام حسین(ع)، یعنی خروج آن حضرت از مدینه تا شهادت ایشان، ۶ ماه به‌درازا کشید. کسانی که در تأسی به ائمه‌اطهار(ع) فقط به امام حسین(ع) می‌نگرند، باید توجه کنند که فقط به ۶ ماه از ۳۴۲ سال توجه کرده‌اند. جهاد حکم تغییرناپذیر الهی و آموزه‌ای قرآنی است که هیچ‌گاه رنگ سستی به‌خود نمی‌گیرد و همه ائمه(ع) هم همواره به آن پایبند بوده‌اند؛ ولی قتال فقط یکی از اشکال جهاد است. امام رضا(ع) نشان دادند که تا مرز پذیرش مسوولیت از دشمن هم می‌توان پیش رفت؛ بی‌آنکه الزاما متهم به سستی و عجز دربرابر دشمن و ترک جهاد شد.
او با اشاره به بهره‌جستن از گفت‌وگو به‌عنوان مؤثرترین روش تعامل بین‌فرهنگی و بین‌ادیانی و بین‌تمدنی گفت: امام رضا(ع) در مناظرات مختلف خود نشان دادند گفت‌وگو یکی از مؤثرترین و کارآمدترین ابزارهای تعامل بین فرهنگ‌های مختلف، ادیان مختلف و تمدن‌های مختلف است؛ به‌ویژه وقتی به روش‌هایی که آن حضرت در مناظرات خود به‌کار بردند و اصرار آن حضرت برای استفاده از روش‌های عقلی و استدلالی و تکیه بر اصول مشترک بین ادیان و تکریم طرف مناظره را مشاهده کنیم، بیشتر به جایگاه و اهمیت این گفت‌وگوها به‌صورت خاص و مطلقِ گفت‌وگو به‌صورت عام پی می‌بریم.
الویری افزود: حفظ میراث به‌یادگارمانده از ائمه پیشین و به‌یادگارنهادن میراث نو امام رضا(ع)در نگاهی کلی، ضمن حفظ میراث علمی و معنوی امامان پیشین و پیراستن آن از زنگارها و خرافه‌ها و جعلیات، خود نیز میراثی گرانبها دراین‌زمینه به‌یادگار گذاشتند. در نگاهی کلان، ورود امام رضا(ع)به ایران موجب نشاندن بذر باورهای سیره مکتب اهل‌بیت(ع)در این خطه و رشد و عمومیت‌یافتن تدریجی آن و به‌قدرت‌رسیدن حکومت مقتدر مرکزی شیعی و سپس زمینه‌سازی برای پیدایش انقلاب اسلامی شد.
هویت‌بخشی به شیعیان در پیوند با امام معصوم(ع)
امام رضا(ع) در موارد متعددی ویژگی‌هایی را برای شیعیان برشمرده‌اند و آن‌ها را به‌مثابه عوامل هویت‌بخش شیعی (فمن لم‌یکن کذلک فلیس منا) معرفی کرده‌اند. در یکی از این نمونه‌ها، آن حضرت شیعیان را این‌گونه وصف کرده‌اند: شیعتنا المسلّمون لأمرنا، الآخذون بقولنا، المخالفون لاعدائنا، فمن لم یکن کذلک فلیس منّا: سرفروآورنده دربرابر دستور ائمه، پایبند به سخنان آن‌ها و ناسازگار با دشمنان آن‌ها.
الویری درپایان پیشنهادی برای متناسب‌سازی محورهای اصلی فعالیت‌های فرهنگی آستان قدس رضوی با پیام‌های امام رضا(ع) ارائه داد و گفت: ارائه این پیشنهاد را هم درپایان مناسب می‌دانم که اجلال و تکریم هریک از ائمه(ع) و فرهنگ‌سازی برای تأسی به آن‌ها بازتاب‌دهنده و متناسب با پیام‌های آن‌ها باشد. اگر مجموعه سیره امام رضا(ع) با همان رویکرد تمدنی مذکور بازخوانی شود، می‌توان به ویژگی‌ها و مؤلفه‌هایی رسید که برخی از آن‌ها ذکر شد و چه‌بسا در بازخوانی تکمیلی، به ویژگی‌های دیگر هم بتوان دست یافت. افزون‌براین در زیارتنامه‌های آن حضرت، ضمن برشمردن‌شدن برخی ویژگی‌های امام رضا(ع)، به آموزه‌های اخلاقی و اجتماعی گوناگونی اشاره شده است؛ مانند شرح صدر، حیا، تقوی، نصح و خیرخواهی، توجه به خانواده، خطاپوش‌بودن خداوند دربرابر خطاکاران و بدی‌ها، موالات و پیوند اندیشه‌ای و رفتاری و معنوی با معصومان(ع) و دوری‌جستن از دشمنان آن‌ها. چنین به‌نظر می‌آید که سزاوار است دست‌اندرکاران آستان قدس رضوی محورهای اصلی فعالیت خود را از همین مطالب الهام بگیرند. به‌عنوان مثال، با الهام از مناظرات امام رضا(ع) می‌توان انبوهی از فعالیت‌ها را درزمینه گفت‌وگوهای بین‌فرهنگی و بین‌تمدنی و بین‌ادیانی پیش‌بینی و اجرا کرد. دراین‌باره باید در فرصتی دیگر بیشتر سخن گفت.
