به گزارش ویژه نامه نوروزی مشرق، در خيابان‌ها غوغايي برپاست. عيد است،
عيد نوروز و روز وصال ماهي قرمز و سير و سکه و سمنو و سنجد و سبزه و سرکه و
سماق و تخم‌مرغ‌هاي رنگي و سنبل در سفره هفت‌سين، و در پيشگاه آينه و قرآن
نزديک است. در فرهنگ و سنن هر قوم و ملتي روزهايي وجود دارد كه ريشه در تاريخ و فرهنگ آن قوم داشته و جلوه‌اي از باورهاي مرسوم در ميان آنان است كه البته هر يک به شيوه‌اي سنتي و برگرفته از آداب و سنن پيشينيان خود اين روزها را گرامي داشته و جشن مي‌گيرند.
بي‌شک يكي از اين روزها آغاز سال نو است كه از شايع‌ترين آيين‌هاي جهاني به شمار مي‌رود و كمتر تمدني را خواهيم يافت که از آن تهي باشد.
عيد نوروز و جشن‌هاي سال نو نزد ما ايرانيان از اصالت و فرهنگ عميقي برخوردار است و همان‌طور که مي‌دانيم هم‌زماني آن با حيات هستي و جان گرفتن مجدد زمين در فصل زيباي بهار موجب تمايز اين جشن در ميان اعياد سال نوي اقوام و ملل مختلف گرديده است و به حق مي‌توان گفت که اين آيين باستاني، فراتر از تجديد خاطره يك تمدن، و حتي حلقه پيوند گذشته، حال و آينده است.
عيد نوروز در ميان ۲۵ ميليون مسلمان از حدود ۴۰ قوميت در روسيه، به شكلي جذاب و با آداب و سنن متفاوت كه ريشه در تاريخ هر يك از آنها دارد، جشن گرفته مي‌شود. عيد نوروز كه خاستگاه آن ايران باستان بوده با توجه به تاثير فراوان و عميق فرهنگ ايران بر كشورها و ملل منطقه به ويژه مناطق آسياي مركزي و قفقاز، جايگاه ويژه‌اي در ميان اين ملت‌ها يافته و بدين ترتيب تقريباً از يك هزار سال پيش به روسيه راه يافته است.
عيد نوروز چه در ميان اقوام بومي ساكن روسيه همچون لزگي‌ها، آوارها، اوستيايي‌ها و چه اقوام مهاجر همچون تاجيك‌ها، افغان‌ها، قرقيزها، ازبك‌ها، آذري‌ها و قزاق‌ها به صورت گسترده جشن گرفته مي‌شود. توجه به برگزاري منظم و باشكوه جشن نوروز در سال‌هاي پس از فروپاشي شوروي سابق چشمگير بوده و در پنج سال اخير نمايندگان بيش از ۳۰ قوم و مليت از جمله ايراني‌ها، ترك‌ها و قزاق‌ها هر سال در ايام نوروز مراسم ويژه جشن و شادي به صورت دسته جمعي برگزار مي‌كنند.
بدين منوال نوروز كه زماني در حكومت شوروي مورد تعقيب و تحقير قرار داشت، در زمان استقلال رواج و رونق تازه‌اي پيدا كرد و با اهداف استقلال هماهنگ شد و از لحاظ مضامين و پيام‌هاي انساني باز هم غناي بيشتري يافت.
در ادامه پایگاه ایراس مروري داشته بر چگونگي برپايي اين جشن باستاني در اين کشورها که نشان‌دهنده ايستايي تمدن کهن و تاريخ باستاني ايران زمين است.
نوروز در ازبکستان
مردم ازبكستان پس از رهايي از سلطه اتحاد جماهير شوروي و به بركت استقلال هر سال نوروز را به عنوان يكي از عمده‌ترين جشن‌هاي ازبكستان گرامي مي‌دارند.
اقوام مختلف نوروز را در اين كشور به شكل‌ها و در ابعاد متفاوت جشن مي‌گيرند و بيشتر آنها نوروز را بدرقه فصل زمستان و پيشواز فصل بهار مي‌دانند.
اين جشن از قرون گذشته تاكنون در شهرهايي مانند بخارا، سمرقند، خوارزم، خوقند و شهرسبز باشكوه و شوكت خاصي برگزار شده كه آثار آن را در لابه‌لاي صفحات تاريخ مي‌توان مرور كرد.
با وجودي كه به علت عدم برگزاري جشن نوروز در دوران شوروي سابق (۷۰ سال دوران كمونيسم)، اين مراسم ريشه‌هاي خود را از دست داده و كم رونق شده بود در آستانه استقلال برقراري مجدد جشن‌هاي مردمي توجه جامعه را به خود معطوف كرد.
به همين علت در فوريه (اسفند) سال ۱۹۸۹ ميلادي در ازبكستان درباره تجليل "جشن نوروز" تدابيري اتخاذ شد و به تصويب رسيد و در پي آن در مارس (فروردين) سال ۱۹۹۰ ميلادي جشن همگاني و مردمي "نوروز" به عنوان روز تعطيل اعلام شد كه اين امر مورد استقبال مردم اين كشور قرار گرفت.
تدارك براي برگزاري جشن نوروز از دو تا سه ماه قبل آغاز مي‌شود. ستادهاي بزرگداشت جشن در كل كشور، استان‌ها، شهرها، مناطق و كارخانه‌ها ايجاد مي‌شوند و برنامه‌ها و تدابير لازم را براي استقبال از نوروز تعيين و آغاز مي‌كنند.
پيش از برگزاري جشن شهرها و روستاها، محله‌ها، گذرها و كارخانه‌ها ظاهري عيدانه پيدا مي‌كنند. در آستانه نوروز كارهاي خيرخواهانه نظير كمك به نيازمندان، عيادت از بيماران و سالخوردگان صورت مي‌گيرد. در روز نوروز سمنك، حليم، سنبوسه‌اي گياهي از سبزيجات، به ويژه آش پلو و طعام‌هاي گوناگون پخته مي‌شود.
دختران لباس‌هاي زيبا مي‌پوشند و هنرمندان به نغمه‌سرايي مي‌پردازند. در همه جا آهنگ و نواي نوروز طنين‌انداز مي‌شود. به ويژه بچه‌ها با خوشحالي زياد مشغول بادبادك بازي مي‌شوند. در باغ ملي "علي‌شير نوايي" شهر تاشكند نيز هر سال نمايش‌هاي زيبا و جالب نوروزي با حضور رييس جمهوري ازبكستان، نمايندگان سازمان‌هاي بين‌المللي و سفراي كشورهاي مختلف مقيم اين كشور برپا مي‌شود.
هنرپيشگان با سرودها و نواها و آهنگ‌هاي دلنشين فرارسيدن بهار، احياي طبيعت، پاكي و پاكيزگي دل‌هاي انسان و آغاز كشت و كار بهاري را وصف و ترنم مي‌نمايند. جشن نوروز در حال حاضر براي مردم اين كشور عامل پاكسازي روح و روان با طبيعت، عامل تحكيم مهر و مروت، دوستي، هم‌بستگي، برادري ميان مردم، ترويج آسايش و اتحاد ميان اقوام مختلف، حفظ ثروت‌هاي طبيعي و دعوت به ترويج آن و پاكسازي اماكن عمومي است.
نوروز در تاجيكستان
عید نوروز در تاجیکستان و برخي دیگر از نقاط آسیای مرکزی "عید سر سال" یا "عید سال نو" نامیده می‌شود. تاجیکان همچون دیگر ایرانی‌نژادها آیین و آداب خاصی برای جشن نوروز دارند.
نوروز در تاجیکستان با سال‌شمار دهقانی تاجیکی اول ماه حمل و با حساب میلادی ۲۱ یا ۲۲ مارس شروع می‌شود که به نام "خیدیر ایام" یعنی جشن بزرگ معروف است. مردم تاجيكستان بخصوص اهالي بدخشان در ايام عيد نوروز خانه‌تكاني مي‌كنند، همچنين ظروف خانه را كاملاً شسته و تميز مي‌كنند تا گردي از سال كهنه باقي نماند.
طبق سنتي ديرينه، قبل از شروع عيد نوروز بانوي خانه هنگامي كه خورشيد به اندازه يك سر نيزه بالا آمده دو جاروي سرخ رنگ را که در فصل پاييز از كوه جمع‌آوري كرده و تا جشن نوروز نگاه داشته، جلوي خانه راست مي‌گذارد، زيرا رنگ سرخ براي اين مردم رمز نيكي، پيروزي و بركت است.
پس از طلوع كامل خورشيد هر خانواده‌اي سعي دارد هر چه زودتر وسايل خانه را بيرون آورده و يك پارچه قرمز بالاي سردر ورودي خانه بياويزد و با باز كردن در و پنجره به نوعي هواي نوروزي و بهاري را كه معتقدند حامل بركت وشادي است، وارد خانه نمايد.
از ديگر سنت‌ها پختن شيريني مخصوص و غذاهاي متنوع، برگزاري مسابقات سرگرم‌کننده از قبيل تاب‌بازي، تخم‌مرغ بازي، كبك جنگي، خروس جنگي، بزكشي، كشتي محلي در اين ايام است.
همچنين غذاي معروفي به نام "باج" با كله و پاچه گوسفند و گندم مي‌پزند و ديگران را مهمان مي‌كنند. در روز عيد براي نهار هفت غذاي گوناگون از جمله سبزي، سمبوسه، سمنو و غيره که همگي با حرف "سين" شروع مي‌شوند براي پذيرايي از مهمانان طبخ مي‌گردد.
مراسم نوروزی در بدخشان تاجيکستان
در اولين روز از سال نو ساکنان "شغنان"، "وخان"، "درواز" و "مرغاب" استان بدخشان تاجيکستان، از کوچک و بزرگ، در کوچه و خيابان شادمانی می‌کنند. اکثر خانواده های بدخشی در خانه خود دف و دايره دارند.
صبح نوروز دف و دايره را در زير نور آفتاب می‌گذارند و زمانی که پوست اين دف‌ها در اثر حرارت کش می‌آيد، دختران به بالای بام می‌روند و دف‌نوازی می‌کنند. در طنين صدای دف، بدخشانيان به بهار خير مقدم می‌گويند.
اين جشن در بدخشان با نام "شاگون" و "خدير ايام" معروف است و مردم بومی کلمه "شاگون" را سعيد، نکو، خجسته، فرخنده و صفا و خوشی معنی می‌کنند. "خديرايام" به معنی جشن بزرگ است و از تمام جشن‌های عرفی، سنتی و مذهبی مردم اين منطقه مهم‌تر است که در طول سال براي آن آماده مي‌شوند.
خانواده‌هاي بدخشاني مي‌کوشند تا برای هر يک از اعضای خانواده خود يک دست لباس نو، ويژه نوروز آينده، خريداری کنند، زيرا به باور آنها تجليل از نوروز در لباس جديد خوش‌يمن است. در ساعت سعيد فرارسيدن نوروز، کدبانوها گياه خوشبويی را در منزل دود می‌کنند که "سترهم" نام دارد. نيمه شب روز اول سال نو، کدبانوی خانه در منزل آتشی برمی‌افروزد و صبح در ميان اختر و خاکستر گرم آن، چهار دانه نان تنوری می‌گذارد، که آن را "قماچ" گويند.
اين روز اعضای خانواده تمام لباس و اثاثيه خانه را بيرون می‌برند و در روی برف يا سبزه تميز می‌کنند. کدبانو در خانه را به روی خود می‌بندد و همه قسمت‌های خانه را تميز می‌کند. اين مراسم را در بدخشان "خديرديد" يا "خانه‌تکانی" می‌گويند. سپس روی ديوار و سقف خانه را با آرد "گل‌نگار" می‌کنند. اين گل‌ها تصوير سم گوسفند، آهو و آفتاب را دارد و سمبل فراوانی، آسايش و خانه گرم است. اين نقش‌ها تا بهار آينده باقی می‌مانند.
وقتی کدبانو مشغول تميز کردن خانه است، مردان کشتی می‌گيرند، سرود می‌خوانند و چوگان بازی می‌کنند. کودکان به سرگرمی‌هايی مانند "کبک جنگی" و "خروس جنگی" مشغول می‌شوند. دخترکان دف می‌نوازند و تاب بازی می‌کنند. تميز کردن خانه تا غروب آفتاب ادامه می‌يابد.
سپس شوهر و فرزندان وارد خانه می‌شوند و فرارسيدن نوروز را به يکديگر شادباش می‌گويند. کدبانو به شانه راست آنها آرد می‌پاشد که نشانه سفيدی و صفای بهار است. از ديگر آداب باستاني نوروز در روزگاران کهن اين بوده است که تا آماده شدن غذاي "باج" اهالی خانواده برای چند ساعت سکوت اختيار میکردند که آن را "پيخيرامج" يا سکوت و آرامش پيش از فرارسيدن نوروز می‌گفتند.
در اين روز اعضای خانواده از مهمانی رفتن و همچنين پذيرفتن مهمان خودداری میکردند، اما ساکنان روستا بعد ازظهر تنها از روزنه‌های خانه خود با همسايگان خود صحبت مي-کردند. اين مراسم را "کلا غزغز" يا "طلب طلبان" می‌ناميدند و معمولاً اين مراسم همراه با ترانه‌خوانی و شعرگويی بوده است.
يک نفر از روزنه شالی را به درون خانه پرتاب می‌کرده و خانواده با خواندن ابياتی يک آروز میکردند. در اين ايام رفتن به خواستگاري هم مرسوم بوده و هست.
نوروز در قرقيزستان
عيد نوروز در قرقيزستان تنها يك روز آن هم در روز اول يا دوم فروردين ماه است كه به ۲۹ روز يا ۳۰ روز بودن اسفند بستگي دارد. اگر اسفند ۲۹ روز باشد اول فروردين و اگر ۳۰ روز باشد در روز دوم فروردين برگزار مي‌شود.
تا قبل از فروپاشي شوروي سابق اين مراسم به دست فراموشي سپرده شده بود ولي پس از فروپاشي دوباره حيات يافت و هر ساله با شكوه‌تر از سال قبل برگزار مي‌شود. مراسم جشن نوروز در ميادين بزرگ شهرها توسط دولت و در روستاها توسط بزرگان و ريش‌سفيدان در بيابان‌هاي اطراف برگزار مي‌شود.
در اين روز پختن غذاهاي معروف قرقيزي مانند "بش بارماق"، "مانته برسك" و "كاتما" مرسوم است كه به صورت رايگان بين حاضران در جشن توزيع مي‌شود. در قرقيزستان در اين روز علاوه بر برگزاري جشن، مسابقاتي مانند سواركاري هم برپا مي‌شود که به نحو چشمگيري دنبال شده و جوايز ارزنده‌اي به نفرات برتر اعطا مي‌گردد.
نوروز در قزاقستان
مردم قزاقستان نوروز را اعتدال بهاري دانسته و بر اين باورند كه در اين روز ستاره‌هاي آسماني به نقطه ابتدايي مي‌رسند و همه جا وهمه چيز تازه مي‌شود و زمين را شادماني فرا مي‌گيرد.
قزاق‌ها همچنين معتقدند كه نوروز آغاز سال است و در ميان آنان عبارات زيبايي درباره نوروز وجود دارد: نوروز روزي است كه يك سال منتظرش بوده‌اند، نوروز روزي است كه خير بر زمين فرود آمده و بالاخره نوروز روزي است كه سنگ نيلگون سمرقند آب مي‌شود، در شب سال تحويل صاحبخانه دو عدد شمع در بالاي خانه‌اش روشن مي‌كند، خانه را خانه‌تكاني كرده و چون مردم قزاق بر اين عقيده‌اند كه تميز بودن خانه در آغاز سال نو باعث حفاظت اعضاي خانواده از بيماري و بدبختي‌ست، هر ساله آن را رعايت مي‌كنند.
در شب نوروز دختران روستايي قزاق با آخرين گوشت باقي‌مانده از گوشت اسب كه "سوقيم" نام دارد غذايي به نام "اويقي آشار" مي‌پزند و از جوان‌هايي كه دوستشان دارند، پذيرايي مي‌كنند. آنان نيز در قبال آن به دختران آينه و شانه و عطر هديه مي‌دهند كه اين هدايا را "سلت اتكيتر" مي‌نامند که به معناي علاقه‌آور است.
در عيد نوروز ساعت سه صبح جوانان يك اسب سركش را زين كرده و به همراه عروسكي كه زنگوله‌اي بر گردن دارد، رها نموده تا از اين طريق مردم را بيدار نمايند. عروسك در حقيقت نمادي از سال نو است كه آمدن خود را سوار بر اسب به همه اعلام مي‌كند. نوروز براي قزاق‌ها بسيار مقدس بوده و اگر در اين روز باران يا برف ببارد، آن را به فال نيك گرفته و معتقدند سال خوبي پيش رو خواهند داشت.
در عيد نوروز مردم لباس نو و سفيد به تن مي‌كنند كه نشانه شادماني است. ديد و بازديد اقوام با زدن به شانه‌هاي يكديگر از آيين و رسوم مردم قزاق در اين ايام است. قزاق‌ها در نوروز غذايي به نام نوروز گوژه (گوژه =آش) شامل هفت نوع ماده غذايي طبخ مي‌کنند كه تهيه آن به معناي وداع با زمستان و غذاهاي زمستاني است.
مسابقات معروفي نيز در ايام نوروز در قزاقستان برگزار مي‌شود كه مهم‌ترين آنها "قول توزاق" است كه بين گروه‌هاي مرد و زن برپا مي‌شود. قزاق‌ها بر اين باورند که اگر زن‌ها برنده شوند سال خوب و پربركتي در پيش است و اگر مردها پيروز شوند، آن سال نامساعد خواهد بود.
از ديگر مسابقات اين روز "كوكپار" (برداشتن بز از مكاني مشخص توسط سواران)، "آودار يسپاق"، "قيزقوو" و "آلتي باقان" است و در عصر نوروز نيز مسابقه "آيتيس" كه نوعي مشاعره است، آغاز مي‌شود.
نوروز در تركمنستان
عید نوروز در ترکمنستان جشن کشاورزانی است که آذوقه مردم را تامین می‌کنند و به همین دلیل، کشاورزان دامنه‌های کوه "کپت داغ" و کناره‌های آمودریا با عظمت خاصی نوروز را جشن می‌گیرند. پس از استقلال کشور ترکمنستان رییس جمهوری این کشور به منظور احیای رسم دیرین کشورکه از نسل‌های پیش وجود داشته، سال نو را نوروز اعلام نمود و امروز عید نوروز به عنوان جشن ملی به رسمیت شناخته شده است.
در كشور تركمنستان طبق رسم قديم و جديد دوبار در سال "جشن سال نو" برگزار مي‌گردد. يكي از اين جشن‌ها با استناد به تقويم ميلادي كه به تاييد سازمان ملل رسيده به عنوان جشن بين‌المللي (سال نو) خوانده مي‌شود و ديگري برگزاري عيد نوروز به نشانه احياي دوباره آداب و رسوم ديرينه مردم تركمنستان است.
مردم تركمنستان روز بر تخت نشستن جمشيد، چهارمين پادشاه سلسله پيشداديان را نوروز ناميده‌اند. مردم تركمنستان در اين ايام با پختن غذاهاي معروف نوروزي مانند "نوروز كجه"، "نوروز بامه"، "سمني (سمنو)" و اجراي بازي‌هاي مختلف توسط جوانان تركمن حال و هواي ديگري به اين جشن و شادي مي‌دهند.
در ايام نوروز مسابقات مختلفي در تركمنستان برگزار مي‌شود از جمله مسابقات اسب دواني، كشتي، پرش براي گرفتن دستمال از بلندي، خروس جنگي، شاخ‌زني ميش‌ها، شطرنج، مهره‌بازي و تاب‌بازي. ديدوبازديد در ايام نوروز در ميان مردم تركمن از جايگاه خاصي برخوردار است.
نوروز در جمهوري آذربايجان
يكي از جشن‌هاي بزرگ مردم آذربايجان نوروز است، به طوري که اين جشن سال‌ها پيش از ميلاد در آذربايجان برگزار مي‌شده و مردم آن برخي احساسات بشردوستانه و جهان‌بيني خود را با اين جشن مربوط مي‌دانند، زيرا در اوستا، كتاب مقدس زرتشتيان، نوروز به منزله جشن ستايش مقدسات محسوب شده، گفته مي‌شود كه نوروز عيد فراواني كشت و سرآغاز تندرستي و بركت و وفور است.
پس از استقلال جمهوری آذربایجان در ۱۸ اکتبر ۱۹۹۱ بود که عید نوروز از خانه‌ها به محله‌ها و سپس به میادین شهرها گسترش یافت و تبدیل به یک آیین و مراسم رسمی شد. در اين جمهوري در خصوص پيدايش جشن نوروز اسطوره‌ها و افسانه‌هاي گوناگوني نقل شده است.
يکي از اين افسانه‌ها را براي مثال نقل مي‌کنيم: "در روايتي در خصوص نوروز آمده است، سياوش پسر كيكاووس به كشور افراسياب سفر مي‌كند. افراسياب از وي به نحو قابل توجهي پذيرايي کرده و حتي دخترش را به عقد وي در مي‌آورد و سياوش به ياد سفرش از ديار افراسياب ديوار بخارا را بنا مي‌كند. ولي دشمنان كه از اين امر ناخرسند بوده‌اند، ميان سياوش و افراسياب را بر هم زده، طوري كه افراسياب تصميم به قتل سياوش مي‌گيرد و پس از هلاكت سياوش دستور مي‌دهد جناره‌اش را روي كنگره‌هاي ديوار بخارا قرار دهند.
آتش‌پرستان جسد وي را برداشته و در قدمگاه دروازه شرقي دفن مي‌كنند و مرثيه‌هاي بسياري در وصف سياوش و مرگش مي‌سرايند، و اين مرثيه‌ها بين مردم گسترش مي‌يابد و آتش‌پرستان در همين "سياوش مرثيه‌ها" روز دفن سياوش را نوروز ناميده‌اند".
مردم جمهوري آذربايجان به واسطه اعتقادات شديد به آيين و مراسم نوروز براي با شكوه‌تر انجام شدن جشن نوروز تدارك ويژه‌اي مي‌بينند از قبيل سرودن ترانه‌ها پيش از نوروز، تدارك بساط شادي اين ايام، تهيه لوازم و مواد مورد نياز سفره نوروز، طرح چيستان‌هاي نوروزي، ستايش‌ها و نفرين‌ها، پند و امثال و اعتقادات نوروزي. در ميان مردم آذربايجان رسم بر اين است که پيش از رسيدن نوروز پوشاك نو خريده، به خانه و حياط سر و سامان داده، فرش و پلاس نو بافته و به استقبال نوروز مي‌روند، در عيد نوروز آداب و رسومي درباره فال نيک رواج دارد به طوري كه در شب چهارشنبه‌سوري دختران نو رسيده در دل فالي گرفته و مخفيانه پشت در نيمه‌باز به انتظار ايستاده و اگر در اين هنگام حرف خوب و موافقي بشنوند، اشاره‌ايي به برآورده شدن آرزويشان و اگر حرف نامناسبي بشنوند، اشاره از عملي‌نشدن نيتشان است.
بنا بر اين سنت و آيين به هنگام عيد نوروز مردم از بدگويي و حرف نامناسب دوري مي‌جويند. از ديگر مراسم خاطره‌انگيز نوروزي در آذربايجان مي‌توان به فرستادن خوان سمنو، انداختن كلاه پوستين به درها، آويزان كردن كيسه و توبره از سوراخ بام در شب عيد و درخواست تحفه عيد اشاره کرد.
در شب آخرين چهارشنبه سال و ديگر ايام نوروز نيز به تعداد اعضاي خانواده به نيت سلامتي و شادي شمع روشن مي‌کنند که نبايد آن را خاموش کنند تا زماني که خودشان خاموش شوند.
منابع:
پايگاه اينترنتي روزنامه اقتصاد
http://www.donya-e-eqtesad.com/Default_view.asp?@=۳۴۹۲۵۹
سايت تحليلي خبري عصر ايران: نوروز در کشورهاي مختلف
http://www.asriran.com/fa/news/۱۶۲۱۴۰
نوروز در گستره جغرافيا: سايت پزشکان بدون مرز
http://www.pezeshk.us/?p=۲۰۹۴
سايت شوراي جوانان آذربايجان: نوروز بايرام – روز نو زمين
http://ksam.org/index.php?mtype=news۱&mid=۳۷۰
جشن‌هاي ملي تاجيکستان
http://www.advantour.com/rus/tajikistan/holidays.htm
نويسنده: دكتر مهناز نوروزي، محقق و پژوهشگر ادبيات روس و عضو شوراي فرهنگي ايراس
