به گزارش گروه خواندنی های مشرق، معماری ایران دارای ویژگی هایی است که در مقایسه با معماری کشورهای دیگر جهان ، از ارزشی خاص و ویژه برخوردار است. ویژگی هایی چون طرح مناسب ، محاسبات دقیق، فرم پوشش بیرونی، رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان، ایوان های رفیع، ستون های بلند و بالاخره تزئیناب گوناگون هر یک در عین سادگی معرف شکوه معماری ایران است.
شیوه رازی: سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان از سده پنجم تا اوایل سده هفتم.
شیوه آذری: ایلخانیان و تیموریان از اوایل سده هفتم تا ابتدای سده دهم .
شیوه اصفهانی: صفویان، افشاریه، زندیه و قاجاریه از اوایل سده دهم تا اواسط دوره قاجاریه.
معماری معاصر: چهلوی و بعد از انقلاب اسلامی، از اواسط دوره قاجاریه تا کنون.
از شش شیوه معماری ایران در گذشته، دو شیوه پارسی و پارتی مربوط به پیش از اسلام چهار شیوه دیگر مربوطه دوره اسلامی است. غربی ها برای شیوه های اسلامی نام هایی را به کار می برند ، مانند شیوه های اموی و عباسی اما به عقیده بسیاری از ساحبنظران، هیچ یک از کشورها و ملت های اطراف یعنی ترک ها، عرب ها و .. نمی توانسته اند در اسلوب و نحوه معماری کشوری که پیشینه معماری چند هزار ساله دارد تاثیر گذار باشند، زیرا آن ها در آن زمان معماری ارزشمندی نداشته اند.
آنچه که به عنوان روح معماری ایرانی می شناسیم در منتهای مراتب در مسجد ایرانی ظهور یافته است. عناصر طراحی نیز در معماری ایرانی از قدمتی سه هزار ساله برخوردار است. این عناصر از تالار گوردخمه ها گرفته تا سقف چهارطاقی ها و چهارایوانی ها همواره در دوران های مختلف حضور داشته و تاثیر گذاری خود را در زندگی امروز نیز حفظ کرده اند.
معماری ایرانی و معماری اسلامی بر درون گرایی مسکن توجه دارد و برآن تاکید می گذارد. این انتخاب و گرایش در معماری اسلامی ایرانی، ریشه در اعتقادات ایرانی ها دارد. ایرانی ها خواستار فضایی آرام برای خانواده خود به دور از هیاهو و مزاحمت دیگران هستند.
ما می توانیم از درون گرایی برداشت های مختلفی داشته باشیم. این واژه پیش از این که نوع نگرش در معماری باشد، آشکار کننده دیدگاه اخلاقی و عرفانی هر اقلیمی است. تودار بودن، گرایش به حالات و رفتارهای درونی و پرهیز از نشان دادن حالات و رفتارهای درونی و چرهیز ار نشان دادن آن حالات به صورت تظاهر ، بعضی از این مفاهیم هستند.
در بحث معمارانه، واژه درون گرایی به مزله نپرداختن به ظاهر است و در عوض، پرداختن هر چه بیشتر به درون انسان و فضاها معنا می یابد. تا آن جا که در کلیت معماری ایرانی می توان خانه هایی یافت که از نظر نمای بیرونی ساده و بی آلایش اند و برخلاف آن در درون عظمت و شکوه چشم نوازی دارند و از آرایه های فاخر و بسیار زیبا برخوردارند و درون گرایی مفهومی است که به صورت یک اصل در معماری ایران وجود داشته و با حضوری آشکار، به صورت های متنوع قابل درک و مشاهده است. اصولا در ساماندهی ابعاد گوناگون ساختمان، بویژه در خانه های سنتی، باورهای مردم دارای نقش کارساز و بسیار مهمی بوده است. یکی از باورهای مردم ایران ارزش نهادن به زندگی شخصی و حرمت آن و نیز عزت نفس ایرانیان بوده است که این امر به گونه ای معماری ایران را درون گرا ساخته است.
معماری ایران با ساماندهی اندام های ساختمان در گرداگرد یک یا چند میانسرا، ساختمان را از جهان بیرون جدا می کردند و تنها یک هشتی این دو را به هم پیوند می داد. خانه های درون گرا در اقلیم گرم و خشک ، همچون بهشتی در دل کویر هستند. فضای درون گرا همانند آغوشی گرم بسته از و از هر سو رو به درون دارد . در گذشته سردر این خانه ها دارای دو سکو بود و درها دارای دوکوبه جا بودند، یکی ویژه مردان و دیگری مخصوص زنان و دو دالان یکی از بخش بیرونی و دیگری از بخش اندرونی خانه، به هشتی راه داشتند.
اندرونی جایگاه زندگی خانواده بود و بیگانگان بدان راهی نداشتند. بیرونی ویژه مهمانان و بیگانگان بود که جداگانه پذیرایی می شدند.
گاه در بعضی از مناطق، بخش بیرونی آذین های بیشتری نسبت ه اندرونی داشت. اما معماران باذوق ایرانی حتی در ساختمان های برون گرا مانند کوشک میان باغ ها ، باز عنصر درون گرایی را پاس می داشتند. کوشک ها ساختمان هایی برون گرا بودند که گرداگرد آن ها بازد بود و از هر سو به بیرون باز می شدند. بیشتر خانه های غربی یا شرق آسیا نیز چنین هستند.
امروزه بیش از هر زمان دیگری نیاز به شناخت عمیق و صحیح از معماری گذشته ایران زمین احساس می شود و به نظر می رسد این گم گستگی و فراموشی نسبت به معماری گذشته مسبب بخش عمده ای از مشکلاتی است که در معماری امروز دچار آنیم.
*دکتر اکبر رستمی
