در ابتدای این برنامه، شاکری با اشاره به این‌که کتاب «بچههای کارون» از جمله 10 اثر برتر معرفی شده در سال گذشته (1393) بوده است، گفت: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس برنامه‌هایی برای نقد این آثار برگزیده تدارک دید و یکی از آن‌ها همین اثر است که برای گروه نوجوان انتشار یافته است. تصدیق به این عنوان در روش نقد و نتایج نقد کتاب هم موثر خواهد بود.
وی سپس از مصطفی خرامان خواست که روشن کند مولفه‌های رمان نوجوان در «بچههای کارون» به چه شکلی است و این اثر برای نوجوان است یا درباره نوجوان؟
خرامان در این درباره توضیح داد: بله این کتاب «رمان نوجوان» است. در رمان بزرگسال معمولا پیچیدگی‌هایی وجود دارد که این پیچیدگی‌ها کمتر در رمان نوجوان دیده می‌شود و «بچههای کارون» پیچیدگی‌های مرسوم در رمان‌های بزرگسال را ندارد و داستان کاملا روشن است. نوجوانی است وضعیت خود را در خرمشهر روایت می‌کند. یکی دیگر از دلایل «رمان نوجوان» بودن کتاب، نیز همین است.
نویسنده «بازجویی از خانواده قلندری» با مطرح کردن این پرسش که چرا نتوانسته‌ایم رخداد‌های جبهه‌ها را به خوبی منعکس کنیم؟ گفت: کتاب‌های علمی بسیاری درباره تسخیر و شکست حصر خرمشهر نوشته شده اما طبیعی است که نوجوانان و حتی اهالی ادبیات هم سراغ این آثار علمی نمی‌روند بلکه بیشتر نویسندگان به این آثار مراجعه می‌کنند.
وی افزود: باید بدانیم کتاب «بچههای کارون» چقدر به رخداد‌های جبهه وفادار مانده است؟ یکی از کارکرد‌های ادبیات، ثبت تاریخ است. «بچههای کارون» جنگ خرمشهر را خیلی خوب برای نوجوانان روایت کرده است. من در زمان جنگ بازدیدی از این مناطق داشته‌ام و معتقدم این فضا به خوبی ترسیم شده است. مخاطب نوجوان خود را در فضای آن روز خرمشهر احساس می‌کند. دهقان در بخشی از داستان به پشتیبانی جنگ هم می‌پردازد اما چون راوی اول شخص است، ما فقط همان بخش را که راوی در حال روایت داستان است، می‌بینیم. در نگاه کلی، ما در ایران سرویراستار برای کتاب‌ها لحاظ نمی‌کنیم و معتقدیم اگر چنین فردی «بچههای کارون» را می‌خواند، می‌توانست ایرادهای جزیی کتاب را هم برطرف کند.
وحدت موضوعی رعایت شده است
این نویسنده ادامه داد: وقتی داستان را می‌خواندم حس می‌کردم چون راوی اول شخص است، اتفاقی برای ناصر نمی‌افتد، در حالی که هر لحظه ممکن بود هر فردی در جریان آزادسازی خرمشهر به شهادت برسد. همه شخصیت‌های داستان دهقان به سلامت به خرمشهر می‌رسند. این باورپذیری کمی برای منتقد داستان سخت است اما یک نوجوان آن را می‌پذیرد و یکی از دلایلی که می‌توان «بچههای کارون» را رمان نوجوان دانست این است که انتهای داستان تلخ نیست. انتهای رمان فتح خرمشهر است و با تلخی همراه نشده است.
خرامان با بیان این‌که «بچههای کارون» از وحدت موضوع برخوردار است، گفت: ما اگر به عنوان منتقد از اوضاع آن روز خرمشهر مطلع باشیم، می‌دانیم که بچههای زیادی بودند که برای دریافت اطلاعات یا خرابکاری به آن سوی رود می‌رفتند و اصلا تحت فرمان فرمانده قرار نمی‌گرفتند. در این کتاب، همه این‌ها وجود دارد و مخاطب حس می‌کند که نویسنده به خوبی آن‌چه را که دیده روایت کرده است. باید در مجموع به کار‌های ادبی نگاه کرد و اگر محسنات اثر بیشتر بود، باید بر همان تمرکز کرد. به نظر من همه ارکان داستان دهقان درست است.
این منتقد با تاکید بر این‌که «بچههای کارون» بخشی از تاریخ دفاع مقدس را روایت می‌کند، ادامه داد: اگر بخواهیم درباره دفاع مقدس اثر بنویسیم و به تاریخ آن وفادار نباشیم، این دیگر اثری درباره دفاع مقدس نیست. هنر نویسنده این است که تاریخ را چنان در متن ادبی بنویسد که مخاطب احساس کند که رمان می‌خواند.
رابطه بین تجارب زیستی دهقان با ادبیات
سپس، کاموس به ارائه مقدمه‌ای درباره «بچههای کارون» پرداخت و گفت: هر اثر ادبی بازتاب‌دهنده مسائل اجتماعی جامعه است. در خوانش اثر، این مسائل اجتماعی بازتولید می‌شود و کارکرد ادبیات داستانی در همین بازتولید و بازنمایی است. اعتبار نویسنده‌ها نیز به گواه تاریخ در بازنمایی و بازتولید مسائل اجتماعی نهفته است. این گونه است که یک اثر ادبی در جایی می‌تواند تحول پدید آورد و یک اثر ادبی خیر. بررسی این بازنمایی هدف ماست.
وی سپس به معرفی کارنامه ادبی احمد دهقان پرداخت و افزود: دهقان با انتشار کتاب «سفر به گرای 270 درجه» وارد عرصه رمان‌نویسی شد، به عرصه‌های اجتماعی دفاع مقدس ورود پیدا کرد و به مسائل جبهه‌ها پرداخت. رابطه بین تجارب زیستی دهقان با حوزه ادبیات مهم‌ترین ویژگی کتاب‌های اوست. «بچههای کارون» درباره آزادسازی خرمشهر از نگاه نوجوانی به نام «ناصر» و به عنوان راوی ناظر است که شخصیت چند نوجوان دیگر را در کنار رود کارون مطرح می‌کند. ماجرایی که ناصر روایت کرده است، به دو شخصیت مهم در عرصه جنگ به نام‌های عبد‌الرضا خفاجی (که او را به عنوان «عبدل» در رمان می‌شناسیم) و سرگرد عز‌الدین مانع (در حوزه دشمن) می‌پردازد. حوزه ادبیاتی این رمان نیز مانند سایر آثار داستانی دهقان، به ادبیات دشمن هم می‌پردازد که منجر به دو قطبی‌هایی در داستان شده و این دو قطبی‌ها همان تضاد‌های داستان را رقم زده است.
کاموس در ادامه به شرح تیتروار فصل به فصل کتاب «بچههای کارون» پرداخت و گفت: اساس این رمان همان شادی آزادسازی خرمشهر است. نقد‌های فروانی به این کتاب شده است و من تمام این نقدها را خوانده‌ام. به نظر من کنه داستان کاویده نشده است. این رمان هفت موضوع اصلی وطن، دشمن، رزمنده شهید خفاجی و دفاع ملی، مرگ، زندگی و جنگ در این رمان مطرح شده است که زیر سایه دو قطب این وری‌ها (نیرو‌های خودی) و آن‌وری‌ها (نیرو‌های دشمن) پرداخت شده‌اند. در سراسر اثر دوقطبی‌هایی بین مرگ و زندگی در جریان است. دوقطب انسان، دو جور رزمنده و دو نوع نگاه به جنگ در رمان داریم.
این منتقد با اشاره به این‌که در جاهایی از اثر با بار اضافی اطلاعات روبه‌روییم، افزود: مثلا در صفحه هفت که درباره نوع غذا مطالبی آمده است، ما رد‌پای تجربه نویسنده را می‌بینیم. به نظر من مخاطب کتاب «بچههای کارون» چندگانه است. ما با رمان بزرگسال یا نوجوان صرف روبه رو نیستیم. هر گروهی می‌تواند از خواند رمان لذت ببرد. طنز در این اثر مدخلیت دارد اما گاهی بی‌مزه می‌شود. بیشتر طنز‌ها، طنز موقعیت است و هر جا وارد طنز زبانی شده، دچار ضعف شده است.
وی یادآور شد: ما با بن‌مایه‌های مهمی در داستان روبه‌روییم. یکی از آن‌ها جنگ با طبیعت است و جا دارد نقد محیط زیستی بر این اثر نوشته شود. مواجهه با دریا با پدیده‌های زیست محیطی و مواجهه با حیوان را در این اثر داریم. ما به زوزه خمپاره، با مار و ... روبه‌روییم و توصیفات صورت‌گرفته، تقابل بین انسان و حیوان است.
کاموس ادامه داد: برخورد این اثر با جنگ، جنگ به عنوان نعمت نیست و جنگ لعنتی را تصویر می‌کند. نویسنده در کتاب از اژدهای جنگ و آرزوی پایان آن یاد می‌کند. همچنین تقابل بین خود، خدا و محیط جامعه را می‌بینیم. قوت اثر در آوردن همه این ساختارهاست. ما با بازنمایی ساختارهای جامعه روبه‌روییم. ساختارهایی چون دین در قالب (بحث نماز، روز رستاخیز) وطن، حضور مادر و دایی به عنوان خانواده، بحث دولت و نمایندگان اصلی آن‌ها، دوران کودکی در کتاب مطرح شده‌اند. به نظر من «بچههای کارون» اثری در حوزه دفاع مقدس اما با مختصات خاص خودش است.
به گفته وی، نویسنده (دهقان) جهانی اندیشیده و کوشیده ملی بنویسد. ما با اثری رئال روبه‌روییم که تفسیر متفاوتی از ادبیات دفاع مقدس، شهید و جنگ ارایه می‌کند. پایان آزادسازی خرمشهر، پایان جنگ تلقی می‌شود؛ همان‌گونه که در آن دوران چنین تلقی وجود داشته است. این البته ضعف اثر است که تکلیف روشن نشده است. این اثر به حقیقت دفاع مقدس وفادار است اما به واقع‌گرایی در حوزه دفاع مقدس وفادار نیست.
*ایبنا
