سرویس جهان مشرق - روز دوشنبه  27 ژوئن، پرکارترین روز دیپلماسی ترکیه در دست کم یک دهه گذشته بود. بعد از اعلام حصول توافق دولت ترکیه با رژیم صهیونیستی، کرملین هم از دریافت نامه «عذرخواهی» از طرف اردوغان خبر داد. انتشار این دو خبر بسیار مهم در یک روز، نشان داد که به روال معمول، اردوغان در اجرای سیاست‌هایی که شخصا درست می‌داند، هیچ تردید و تاملی روا نمی‌دارد و نیازی هم به مشورت و صلاحدید با سایر گروه‌های سیاسی نمی بیند. همین شتابزدگی ها و بی صبری  او در چند سال اخیر برای پیشبرد برنامه‌های جاه طلبانه منجر به وضع وخیم کنونی ترکیه در سیاست داخلی و خارجی شده است.

نخست وزیر جدید ترکیه، «بینالی ییلدریم»، که همین چند هفته پیش جای «احمد داوود اوغلو» را گرفت، در بدو انتصاب خود، از جهت جدید سیاست خارجی ترکیه سخن گفت: " افزایش شمار دوستان و کاستن از شمار دشمنان"

هنوز زود است که فراموش کنیم، احمد داوود اوغلو که زمانی خود را «کیسینجر» غرب آسیا می‌دانست، در بدو نخست وزیری از راهبرد «تنش صفر با همسایگان» سخن می‌گفت. راهبردی که نه تنها منجر به صفر شدن تنش ها نشد، بلکه یک تنه توانست دوستان ترکیه را به دشمنان آن تبدیل کند و انزوایی بی‌سابقه را در عرصه منطقه ای و بین المللی برای آن رقم بزند.

بینالی ییلدریم

معلوم نیست که این بار ییلدریم از جانب دولت خودش سخن می‌گوید یا از جانب «حکومت اردوغان». اگر او صرفا راهبرد خود را مطرح کرده، که آن گاه سد محکمی به نام اردوغان را پیش رو دارد که بر همه شوونات مملکت سایه انداخته است. هیچ بعید نیست که اگر قدمی بدون هماهنگی بردارد، به سرنوشت داووداوغلو دچار شود. اگر هم ییلدریم در اعلام سیاست خارجی جدید، سخنگوی «اردوغان» است، راه پیش رویش به همان اندازه دشوار و پیچیده است.

روز سه شنبه، بعد از جلسه کابینه، سخنگوی دولت و معاون نخست وزیر، «نعمان کورتولموش»، در گفتگو با خبرنگاران گفت که "‌ترکیه باید قدم‌هایی جدید بردارد که با گام‌های سریع تغییرات جهانی هماهنگ باشد." او سپس اعتراف اصلی را انجام داد:

نعمان کورتولموش

" ضروری است که ما در برخی شیوه‌ها که برای مدتی در پیش گرفته بودیم، تجدیدنظر کنیم. جهان وارد دوران عظیمی از مناقشه شده است. ما حتی اگر بخواهیم، قدرت یا امکان آن را نداریم که همه مشکلات را حل کنیم. تنها باید شمار مناقشاتی که ما را در بر گرفته است، کم کنیم."

طرفداران سرسخت اردوغان سعی دارند با متهم کردن داووداوغلو، نخست وزیر پیشین،  رییس جمهور را از مسوولیت اشتباهات بزرگ مبری کنند، اما نگاهی عینی به عرصه سیاست خارجی نشان می‌دهد که این حنا دیگر رنگی ندارد و بار اصلی همه اتفاقات چند سال اخیر به گردن کسی نیست جز مرد به اصطلاح قدرتمند ترکیه: رجب طیب اردوغان.

اظهارات کورتولموش نشان می‌دهد که نگرش قبلی حزب عدالت و توسعه به مدیریت احمد داوود اوغلو، توهمی بیش نبود. خود داووداوغلو یک بار به صراحت ان نگرش را چنین خلاصه کرده بود: " ما این قدرت را داریم که منطقه را دوباره ساماندهی کنیم، چرا که هیچ برگی نمی‌تواند در منطقه بجنبد، بدون این که اجازه ترکیه را بگیرد!" کوتولموش مرگ رسمی چنین توهمی را اعلام کرد.

احمد داوود اوغلو

اگر دیدگاه امروز کورتولموش 5 سال قبل هم در آک پارتی جایگاهی داشت، شاهد بسیاری از معضلات بزرگ امروز ترکیه نبودیم.

اما اتفاقی که در شامگاه 28 ژوئن، یعنی درست یک روز بعد از اعلام دو خبر مهم حوزه دیپلماسی افتاد، نشان داد که برای اردوغان و نخست وزیر جدیدش، "ولی افتاد مشکل‌ها" تازه شروع شده است. حمله و انفجار مهیب تروریستی در نماد «پیشرفت های» ترکیه مدرن، یعنی فرودگاه آتاتورک استانبول، باعث شد مردم ترکیه بار دیگر وخامت اوضاع این کشور را، که تا حد زیادی دستپخت تدبیر آقای اردوغان بوده است، عینا لمس کنند.

تنها 24 ساعت قبل تر، روابط ترکیه و رژیم اسراییل بعد از 6 سال تیرگی بر سر حمله به کشتی «ماوی مرمره» و کشته شدن 9 شهروند ترکیه به دست کماندوهای اسراییلی، رسما از سر گرفته شد.

همزمان از کرملین هم خبر رسید که رییس جمهور ترکیه در نامه‌ای از سر خضوع و ابراز پشیمانی، از بابت سرنگون کردن جت روسی در نوامبر گذشته در داخل خاک سوریه «عذرخواهی» کرده است.

تنها یک روز قبل تر از این، یعنی در 26 ژوئن، آقای بینالی ییلدریم اعلام کرد که کشورش آماده عادی سازی روابط با مصر است. روابطی که به خاطر کودتای ارتش علیه محمد مرسی در سال 2013 و سرکوب شدید جنبش اخوان المسلمین (مورد حمایت جدی ترکیه) بسیار تیره شده بود.

زمان حملات تروریستی دقیقا مقارن با کمپین آنکارا برای ترمیم احیای روابط با همسایگان و پاره‌ای اقدامات جدی علیه داعش بود که به شدت مرزهای ترکیه را تهدید می‌کرد.

گفتنی است که هر سه حزب اپوزیسیون دولت ترکیه به صراحت اقدام اخیر دولت را در امضای توافق با تل آویو زیر سوال بردند.

«کمال قلیچدار اوغلو»، رهبر حزب اصلی اپوزیسیون، حزب جمهوری خواه خلق(CHP)، به نامه رییس جمهور به کرملین هم انتقاد سختی وارد کرد:

«با اسراییل توافق کرده و ناکرده، نامه عذرخواهی می فرستند( به روسیه). کرملین اعلام می کند که اردوغان نامه نوشته و از طرف ترکیه «عذرخواهی» کرده است. تو کی هستی که عذرخواهی کردی؟ اگر تو نماینده جمهوری ترکیه هستی این کار را از راه درست انجام بده.» او که در جمع نمایندگان حزب CHP در پارلمان ترکیه سخنرانی می کرد، ادامه داد: «تو نمی توانی جمهوری ترکیه را نمایندگی کنی. نه قدرتش را داری نه صلاحیتش را.»

کمال قلیچدار اوغلو

قلیچدار اوغلو موضع اردوغان را در سیاست خارجی یک «دور باطل» خواند:

«در زمان سرنگونی جنگنده روسی، مقامات حکومتی سر و دست می شکستند که بگویند دستور شلیک را داده اند. حتی رییس جمهور در مصاحبه با سی ان ان در 27 نوامبر گفت که روسیه باید بابت نقض حریم هوایی ترکیه، عذرخواهی کند، (او سپس به تمسخر اردوغان روی اورد) ببینید! سیاست خارجی یعنی این که: اول شما باید مثل یک شیر غرش کنید و بعد وقت جرات عمل کردن به غرش‌هایتان را ندارید، به میومیو کردن می‌افتید....میومیو را شما می کنید، ولی آثارش برای ترکیه است.»

قلیچداراوغلو با یادآوری رویداد تلخ «کشتی ماوی مرمره» (‌که به قصد شکستن محاصره غزه و رساندن کمک به مردم آن در سال 2010 راهی آب‌های فلسطین شد و توسط کماندوهای اسراییلی مورد حمله قرار گرفت) گفت که در آن مقطع حزب عدالت و توسعه در اقدامی نمایشی اسراییل را «دشمن اول کشور» معرفی کرد و از قضیه کشتی برای عرصه داخلی نهایت استفاده را برد.

او سخنرانی اردوغان را بعد از حادثه متذکر شد که اردوغان (که در آن زمان نخست وزیر بود) قول داد که کشتی‌های کمک را با اسکورت نیروی دریایی به سوی غزه بفرستد. قولی که هیچ وقت انجام نشد: «او (کشتی‌ها) را نفرستاد و حالا شروع به میومیو کرده است.»

حمله اسراییلی ها به کشتی کمک رسانی ماوی مرمره(2010)

او حتی قول دیگر اردوغان را در آپریل 2013 به یادش آورد که می‌خواست شخصا، به عنوان نخست وزیر ترکیه به غزه برود، ولی این کار را هم نکرد.

رییس حزب جمهوری خواه خلق بار دیگر بر سه شرطی که در 2010 از سوی دولت اردوغان برای اسراییل تعیین شد، تاکید کرد-عذرخواهی، پایان محاصره غزه و غرامت به خانواده قربانیان کشتی.

کشتی ماوی مرمره با بنر کشته شدگان روی آن

لازم به ذکر است که طبق توافق خفت بار جدید میان ترکیه و صهیونیست ها، ترکیه قرار شد با گرفتن 20 میلیون دلار برای 9 کشته خود، پرونده را مختومه کند و حق شکایت دولت ترکیه یا شهروندان ترکیه یا بستگان قربانیان را در این موضوع از رژیم صهیونیستی، سلب نماید!

در عوض ترکیه می تواند کمک های خود را به بندر «اشدود» رژیم صهیونیستی بفرستد تا به صلاحدید اسراییلی‌ها به غزه برود یا نرود. این همان روندی بود که پیش از فاجعه کشتی ماوی مرمره هم اجرا می شد، و دولت ترکیه از خواست بزرگ «پایان محاصره غزه» دوباره به این جا رسید! تازه پرداخت غرامت در متن توافق نیامده تا سندی بر پذیرش مسوولیت فاجعه کشتی ترکیه‌ای از سوی دولت صهیونیستی نباشد. به بیان دیگر، آن 20 میلیون دلار به صورت جانبی و برای نشان دادن حسن نیت و به عنوان اقدام انسان دوستانه به خانواده ترک‌های کشته شده، صدقه داده می‌شود! این پول هم تنها وقتی به حساب ترکیه ریخته می شود که مجلس ترکیه با گذراندن قانونی حق هر گونه شکایتی را از خانواده های قربانیان یا دولت ترکیه از سربازان و افسران اسراییلی دخیل در ماجرا سلب کند. بیخود نیست که قلیچدار اوغلو از این تحقیر ملی چنین ناراحت است:

«چطور می توانید چنان قراردادی را امضاء کنید؟ اگر ذره ای وجدان دارید، چه طور می توانید تنها با 20 میلیون دلار از این پرونده خارج شوید؟ آیا شما با کشور هستید، با عدالت هستید، یا با آن سربازان اسراییلی که ترکیه ای ها را کشتند؟»

تازه دولت ترکیه تعهد کرده که از طریق رهبران حماس برای یافتن جسد دو سرباز صهیونیست به هلاکت رسیده در غزه هم نهایت تلاش خود را صورت دهد.

همزمان، «فیگن یوکشه داغ»، از رهبران حزب دموکراتیک خلق‌ها (اچ دی پی) هم گفت که بدترین قسمت توافق با رژیم اسراییل، «فروش گاز طبیعی متعلق به فلسطینی ها، از طریق ترکیه به اروپاست.»

رهبر «حزب جنبش ناسیونالیستی»، «دولت باغچه لی»، هم در سخنرانی خود برای نمایندگان این حزب در مجلس ترکیه، گفت که «نمایش یک دقیقه» اردوغان که در اجلاس داووس سال 2009 شروع شد، اکنون به پایان رسیده است. اشاره او به اقدام اردوغان در قطع سخنان شیمون پرز، رییس جمهور صهیونیست‌ها، در اجلاس داووس بود. در پی تجاوز وحشیانه اسراییل به غزه در آن سال، اردوغان با گفتن «یک دقیقه!» سخنان پرز را قطع کرد و خطاب به او گفت: وقتی زمان کشتن باشد، شما خوب بلدید بکشید." و سپس به اعتراض اجلاس را ترک کرد.

این حرکت اردوغان به شدت محبوبیت او را در بین مردم عرب و مسلمان بالا برد و وجهه و اعتبار تازه‌ای در منطقه به ترکیه بخشید. اما کردار و خط مشی بعدی اردوغان نشان داد که آن حرکت هم چیزی بیش از یک «شوی سیاسی» و تلاش برای سوار شدن بر «موج ضدیت با صهیونیزم» در میان مردم منطقه نبود. از همین رو، باغچه لی می‌گوید که با این توافق جدید، دوران «بهره برداری» اردوغان از ان «یک دقیقه» به اتمام رسید:

«رییس جمهور مرتب اسراییل را محکوم می کرد که یک دولت تروریست است. اسراییل بچه‌های غزه را می‌کشت و اردوغان به درستی از این رویداد انتقاد می‌کرد. او می‌گفت که اسراییل حتی دست هیتلر را هم در جنایت بسته است....اما (این توافق) نشان می‌دهد حکومت در این سال‌ها با اسراییل رابطه مخفیانه داشته و ما از آن آگاه نبودیم... اگر قرار بود با اسراییل توافق کنیم، به صلح برسیم و همدیگر را به آغوش بکشیم، معنای آن فحش دادن های سنگین چه بود؟»

سیاست اردوغانی: از توهم زدگی تا عملگرایی ماکیاولیستی

حقیقت این است که در پی موج بیداری اسلامی در منطقه در سال 2011، اردوغان می اندیشید که نتیجه سقوط دیکتاتوری‌ها، روی کار آمدن حکومت های اسلامگرای سنّی است. او به عنوان الگو، جنبش اخوان المسلمین مصر را در نظر داشت. گفتنی است که مدل اسلامی مورد نظر اردوغان و حزب عدالت و توسعه نیز یک مدل اخوانی است. از همین رو، حکومت اخوانی محمد مرسی در مصر به شدت مورد حمایت آنکارا قرار داشت. اردوغان به خیال خود برای هدایت جریانات منطقه در سال های آتی و تبدیل شدن به رهبر غرب آسیا، یک سیاست خارجی ایدئولوژیک را در دستور کار قرار داد.

اما 5 سال پر از آشوب و مناقشه و خونریزی و بی ثباتی در منطقه که در نهایت به داخل خود ترکیه سرریز کرده، نه تنها بادکنک توهمات  اردوغان را ترکانده است، بلکه همین «نیم مثقال» اعتبار منطقه ای او را که در سال های پیش از 2011 اندوخته بود، بر باد داد. اکنون او و نخست وزیر جدیدش چاره را در این می بینند که هول هولکی دکمه «ریست» را فشار دهند.

«سینان اولگن»، مدیر مرکز مطالعات اقتصاد و سیاست استانبول می گوید:

" پارادایم قبلی سیاست خارجیِ ایدئولوژی محور، شکست مفتضحانه ای خورده است. چند سال طول کشید تا ترکیه به این ارزیابی برسد و چند سالی هم برای ترمیم (عوارض) آن زمان لازم است."

راه پیش روی بینالی ییلدریم بسیار پیچیده و صعب است، تازه صرفا برای این که به نقطه صفر در سال 201 بازگردد. جنوب شرق کردنشین ترکیه، در خشونت و آشوب فرو رفته است، چرا که مناقشه نزدیک به سه دهه ای میان دولت و پ کا کا عمیقا سر باز کرده است. از سوی دیگر، آشوبی که خود ترکیه در به پا کردن و استمرارش نقشی غیر قابل انکار داشته، یعنی آشوب تروریزم تکفیری در سوریه، اکنون دامن امنیت ملی داخلی این کشور را گرفته است. با کمال تاسف، به نظر نمی رسد که رویداد تروریستی تلخ فرودگاه آتاتورک، آخرین اقدام از این نوع از سوی تروریست ها باشد. از طرف دیگر، درآمد توریزم، که یکی از پایه های اصلی اقتصاد ترکیه است، به شدت کاهش یافته، و سرمایه های خارجی که عمدتا در بخش هایی چون ساخت و ساز، بانکداری و هتل داری و توریزم متمرکز شده اند، با وخیم شدن اوضاع امنیتی ترکیه در صف فرار قرار دارند.

منصور آکگون، رییس مرکز جهت های سیاست جهانی» در دانشگاه کولتور استانبول حقیقت تلخ اقدامات جدید ترکیه در سیاست خارجی را در یک جمله بیان می کند:

" این(اقدامات) نتیجه فهم این نکته است که ترکیه در یک خاورمیانه پر از خصومت، تنها و منزوی مانده است. ترکیه نیاز به متحدان جدید، چه در منطقه و چه فراتر از آن دارد."

منابع

http://www.aljazeera.com/programmes/insidestory/2016/06/deal-turkey-israel-160627164810968.html

http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/06/israel-turkey-reconciliation-agreement-netanyahu-erdogan.html

https://www.rt.com/news/348497-israel-turkey-normalize-ties/

http://www.hurriyetdailynews.com/opposition-parties-slam-govt-over-israel-deal.aspx?pageID=238&nID=101024&NewsCatID=338

http://www.hurriyetdailynews.com/terror-shakes-istanbul-hours-after-turkeys-big-diplomatic-campaign-to-mend-russia-israel-ties.aspx?pageID=238&nID=101038&NewsCatID=341

https://next.ft.com/content/8b439aea-3d40-11e6-8716-a4a71e8140b0