به گزارش گروه تاریخ مشرق؛ بحرانهای اقتصادی همواره یکی از مهمترین دلایل بروز انقلاب و شورشهای مردمی در سراسر جهان محسوب می‌شود. جنگهای طولانی روسیه و ژاپن و پس از آن انقلاب روسیه و فشارهای اقتصادی که از اوایل دهه 1280 شمسی به مردم ایران وارد ‌شد، در سالهای 1284 و 1285 که مصادف با انقلاب مشروطه بود، به اوج خود رسید. در این سالها  قیمت  محصولات اولیه از جمله گندم، قند و شکر در شهرهای مهم کشور افزایش یافت که این اعتراضات شدید مردم را به همراه داشت. این مسائل همزمان بود با کاهش درآمد گمرکات و نیز رد درخواستهای ایران در خصوص دریافت وام از خارج. به همین دلیل حکومت برای برطرف کردن نیاز مالی دربار مجبور به افزایش تعرفه‌های تجار و افزایش مالیات بر مردم شد. این اقدامات که همزمان بود با سرکوبهای بسیار شدید عین الدوله حاکم تهران، منجر به بروز سه حرکت و قیام جدی در میان مردم گردید که در نهایت انقلاب مشروطه 1285 نتیجه آن بود.1
 
مقدمات مهاجرت کبری

مقدمات مهاجرت کبری مراجع به قم را اقدامات مظفرالدین‌شاه شکل داد. بر این اساس که وی با واگذاری گمرکات ایران به شخصی به نام موسیو نوز بلژیکی و دریافت وامهایی از تجار و مغازه‌داران تهران که ناتوان از پرداخت آنها بود، موجبات نخستین اعتراضات گسترده را علیه خود به وجود آورد. انتشار عکسی از موسیو نوز بلژیکی با لباس روحانیت، خشم مراجع و به تبع آن تجار و مردم را به همراه داشت. درست چند وقت بعد از این ماجرا و در پی گران شدن قند که متأثر از جنگ میان روسیه و ژاپن بود، حاکم تهران (عین الدوله) دو تن از تجار سرشناس پایتخت را فلک کرد که این اقدام با واکنشهای زیادی از سوی مغازه داران، مردم عادی و علمای بزرگ همراه گشت و منجر به مهاجرت صغری علما شد.

 مهمترین خواسته مهاجرین در این برهه؛ تأسیس عدالتخوانه، اجرای شریعت اسلام، برکناری نوز بلژیکی و عزل امین السلطان بود. بدین ترتیب پس از چندی و با توجه به وخامت اوضاع، شاه تسلیم شد و بست­ نشینی و اعتراضات به پایان رسید. با این حال شاه به هیچ یک از وعده‌های خود عمل نکرد. امری که اعتراضات بیشتری را از سوی مردم به همراه داشت. سرانجام کشته شدن برخی از روحانیون و مردم عادی، منجر به مهاجرت علمای بزرگ از جمله آیت‌الله بهبهانی، آیت‌الله طباطبایی و شیخ فضل‌الله نوری به همراه حدود دو هزار تن از روحانیون حوزه و خانواده‌های ایشان به قم گردید که از این رویداد به عنوان مهاجرت کبری در دوران مشروطه نام می‌برند.2
 
خواسته‌های مهاجرین به قم

20 تیرماه سال 1285 مصادف است با مهاجرت تعدادی از علمای بزرگ تهران، کسبه، تجار و بسیاری از روحانیون به قم و تهدید به خروج از کشور و رفتن به عتبات عالیات. برخی تعداد آنها را بیش از دو هزار نفر عنوان کرده‌اند، که این حرکت به مهاجرت کبری در تاریخ مشروطه معروف شده است.3
 
ذات حرکت به سمت اماکن مقدس از سوی علما در تاریخ ایران از این رو است که علاوه بر نشان دادن اعتراض و نارضایتی از شرایط کشور، از هرگونه خونریزی و اقدام متقابل حکومت مرکزی جلوگیری به عمل آید. با این حال در دوران حکومت مظفرالدین‌شاه وجود شخصی همچون عین الدوله به عنوان حاکم تهران این تصور را در میان علما و مهاجرین به وجود آورده بود که امکان اقدام شدید از سوی وی وجود دارد. به همین دلیل آیت‌الله بهبهانی نامه‌ای به سفیر انگلیس ارسال کرد تا با یاری خواستن از دولت انگلیس از هرگونه بروز خونریزی و درگیری داخلی ممانعت به عمل آورد که این نامه با پاسخ منفی سفارت همراه بود. این نکته از این منظر مهم جلوه می‌نماید که هم‌زمان تعدادی از تجار و مردم نیز در سفارت انگلیس متحصن شده بودند و اگر دولت انگلیس به دنبال حمایت از مردم معترض ایران بود قطعا باید به یاری علما و مردمی که به قم مهاجرت کردند می‌شتافت.4
 
قسمت اعظم خواسته‌های مهاجرین به قم را همان موارد پیشین در بر می‌گرفت که عبارتند از؛ 1-برقراری شریعت اسلام در کشور 2-افتتاح دارالشوری(عدالتخوانه) 3-عزل عین الدوله 4- برکناری نوز بلژیکی 5- قصاص قاتلین وعاظ و مردم 6- بازگرداندن تبعیدشدگان.
 
خبر مهاجرت علما به قم به همراه تعداد بسیاری از تجار، به سرعت در سراسر کشور پخش شد. این مسأله شورش‌ها و درگیری‌های در شهرهای بزرگ کشور را به همراه داشت؛ تا جایی که شرایط برای مظفرالدین‌شاه بسیار سخت شد. در نهایت وی با درخواست مهاجرین موافقت کرد و برای نشان دادن حسن نیت خود در اولین اقدام، عین الدوله را عزل کرد و با این اقدام خود را شخصی رئوف نشان داد و تمامی مشکلات را به عین الدوله منسوب کرد. وی قول تأسیس دارالشورا و سایر موارد را نیز به مهاجرین داد که این اقدامات منجر به پایان مهاجرت علما و بازگشت ایشان به تهران شد که استقبال بسیار پر شکوهی از ایشان به عمل آمد.5
 


تحصن در سفارت انگلیس

هم‌زمان با مهاجرت علما به قم، تعدادی از کسبه و تجار تهران که عموما عضو انجمنهای مخفی فعالی از قبیل؛ مرکز غیبی، حزب اجتماعیون عامیون، مجمع آدمیت، کمیته انقلابی و انجمن مخفی بودند به مقر تابستانی سفارت انگلیس در قلهک رفته و در آنجا بست نشستند. «لازم به ذکر است که این انجمن‌ها در پی رفت و آمد مرتب مترقبین کشورهای بیگانه به ایران و بالعکس در زمان مظفرالدین‌شاه شکل گرفت و این ذهنیت را در میان روشنفکران به وجود آورد که تنها راه نوسازی در ایران تقلید از اسلوب غربی است.» معترضین بسط نشسته در سفارت انگلیس که هر روز بر تعداد آنها نیز افزوده می‌شد عمدتا بازاری بوده و البته در میان آنها تعدادی از دانشجویان و تحصیلکردگان نیز حضور داشتند. افراد اخیرالذکر هر روز سخنرانی‌هایی در خصوص ویژگی‌های مشروطه برای معترضین بیان می‌کردند که عملا سفارت را به یک مدرسه باز علوم سیاسی تبدیل کرده بود. در واقع نفوذ فرهنگی سفارت انگلیس بر معترضین از سوی این افراد صورت می‌گرفت.6

علت اصلی حضور معترضین در سفارت انگلیس در آغاز عدم وجود امنیت در تهران به خاطر مهاجرت علما به قم بود. با این حال به نظر می‌رسد این تنها دلیل ایشان نبود. تعداد معترضین در کمترین زمان ممکن افزایش زیادی یافت. طوری که در برخی گزارشها تعداد ایشان را حدود بیست هزار نفر عنوان کرده‌اند و بیش از پانصد چادر که هرکدام متعلق به یک صنف و دسته خاصی بود، در سفارت انگلیس برای ایشان دایر شد. به نظر می‌رسد استقبال این جمعیت عظیم از سوی سفارت انگلیس و سرعت عمل این دولت در پذیرایی از ایشان کمی غیر متعارف به نظر برسد. هرچند حمایت‌های مالی دو تاجر متوسط ایرانی را به عنوان حامیان مالی معترضین معرفی کرده‌اند، مسأله‌ای که البته زیاد با واقعیت سازگان نیست؛ زیرا هم تعداد معترضین بسیار زیاد بود و هم اینکه اسنادی موجود است که مشخص می‌کند تدارک این بسط نشینی در سفارت انگلیس از حدود یک ماه پیش داده شده بود.7

مهمترین خواسته‌های متحصنین در آغاز این موارد بود:

1-عزل عین الدوله از صدارت
2-اعلام حکومت مشروطه
3-بازگشت با احترام علما از قم به تهران
4-اطمینان بر اینکه هیچ یک از متحصنین را زندانی و شکنجه نکنند
5-برقراری امنیت در مملکت
6-افتتاح عدالتخوانه که حق شرکت برای علما، تجار و سایر اصناف در آن وجود داشته باشد. 8
 
نکته بسیار مهم در اینجا ذکر این مسأله است که متحصنین تا قبل از حضور در سفارت انگلیس هیچگاه واژه مشروطه را نشنیده بودند و حتی پس از شنیدن این واژه در سفارت انگلیس نیز تعریف درستی از آن در ذهن نداشتند.
 
نتیجه گیری

اگر بخواهیم چند رویداد مهمی که منجر به پیروزی انقلاب مشروطه و پایان بخشیدن به استبداد قاجار شد را ذکر کنیم، بدون تردید مهاجرت علما و تجار به قم در کنار تحصن تجار و دانشجویان و روشنفکران در سفارت انگلیس دو عامل از آنها به شمار خواهد رفت. تحصن در سفارت انگلیس در آغاز در راستای هدف مهاجرین صورت گرفت، ولی به تدریج این دو رویداد مشابه، در برخی موارد اهداف متفاوتی را در خود پرورش دادند.  

همانطور که قبلا ذکر شد خواسته‌های مهاجرین موارد زیر را در برمی‌گرفت: 1-برقراری شریعت اسلام در کشور 2-افتتاح دارالشوری(عدالتخوانه) 3-عزل عین الدوله 4-برکناری نوز بلژیکی 5-قصاص قاتلین وعاظ و مردم 6-بازگرداندن تبعیدشدگان. این خواسته‌ها به اضافه بازگشت علما از قم، خواسته‌های آغازین متحصنین نیز به شمار می‌رفت که به تدریج با تغییراتی مواجه شد. طبق اسناد موجود، تحصن در سفارت انگلیس به صورت اتفاقی رخ نداده و از حدود بیش از یک ماه قبل تدارکات آن از سوی عاملین سفارت و برخی از روشنفکران ایرانی برنامه ریزی شده بود. به همین دلیل تغییر در خواسته‌های متحصنین کاملا قابل پیش بینی بود.
 
ایشان در آغاز همچون مهاجرین سخن از تأسیس عدالتخوانه سردادند در حالیکه پس از چندی لفظ مشروطه و کنستی توسیون میان متحصنین رواج یافت و این در صورتی بود که اکثر ایشان هیچ تعریف روشنی از این اصطلاحات نداشتند. کاملا واضح است که خط مشی اصلی در خصوص این شعارها از سوی دولت انگلیس انجام می‌گرفت. در واقع دولت انگلیس با پذیرایی از متحصنین و خط مشی دادن به شعارها و تغییر اهداف معترضین در سدد بود تا نقش خود را در شکل گیری انقلاب مشروطه نشان دهد و خود را به عنوان حامی مردم ایران قلمداد کند و ازین سو بتواند در مقابل رقیب دیرینه خود در منطقه یعنی روسیه، امتیازهای بیشتری از ایران بدست آورد.9
 
تغییر خواسته‌های متحصنین در سفارت انگلیس منجر به انحراف ایشان از علما و مهاجرین و خواسته‌های ایشان شد، مسأله‌ای که در نهایت دو نگاه متفاوت را در انقلاب مشروطیت به وجود آورد. یک نگاه از سوی علما مطرح بود که در کنار تأسیس عدالتخوانه و ایستادگی در مقابل باج خواهی کشورهای خارجی، تبعیت از شریعت اسلام را تنها راه پیشرفت و استقلال کشور می‌دانستند. در حالیکه روشنفکران(بسط نشینان سفارت انگلیس) پیروی از کشورهای غربی و تجددخواهی نشأت گرفته از جامعه غربی را تنها راه پیشرفت و استقلال کشور و مقابله با استبداد می‌دانستند. این تفاوتها تا حدی ادامه پیدا کرد که منجر به تنشهای زیادی از سوی این دو جریان شد که اعدام شیخ فضل الله نوری به عنوان یکی از علمای قابل احترام و مبارز استبداد از سوی مخالفان وی در نخستین روزهای پس از انقلاب، نماد و نشان بارزاین اختلافات بود.  

________________________________

1.یرواند ابراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی، تهران، نشر نی، 1384، چاپ یازدهم، ص 104.
2.همان؛ ص 105-108.
3.محمدعلی کاتوزیان، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1379، ص 176.
4.احمد کسروی، انقلاب مشروطه، تهران، امیرکبیر، 1363، ص 100.
5.یرواند آبراهامیان، تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمدابراهیم فتاحی، تهران، نی، چاپ دهم، 1393، ص 88.
6.همان، ص 89-90.
7.یرواند ابراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ص 108-109.
8.علیرضا امینی و ابوالحسن شیرازی، تحولات سیاسی – اجتماعی ایران از قاجاریه تا رضا شاه، تهران، قومس، 1382، ص 176.
9.آزیتا لقایی، تأملی درباره تحصن در سفارت انگلیس، مجله تاریخ معاصر ایران، تابستان، 1380، شماره 18، ص 113-122.

*موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران