سرویس جهان مشرق- کودتای جمعه‌شب (25 تیر 95) در ترکیه^[1] صحنه سیاسی این کشور را آشفته کرد^[2] و بلافاصله تحلیل‌های مختلفی را نیز به دنبال داشت. دست‌کم سه تحلیل مختلف درباره این حادثه وجود دارد: کودتا بدون حمایت خارجی، کودتا با چراغ سبز یا حتی دستور اردوغان^[3]، و کودتا با حمایت آمریکا. اگرچه هنوز زود است که بتوانیم نتیجه‌گیری قطعی در این‌باره کنیم که کدام‌یک از این سناریوها بیش‌تر بر واقعیت منطبق است، اما هر سه این فرضیه‌ها جای بررسی دقیق را دارد.

کودتا در ترکیه ظاهراً توسط بخشی از نیروی هوایی این کشور تدارک دیده شده بود

در گزارش پیش رو به بررسی فرضیه سوم یعنی دخالت آمریکا در کودتای ترکیه خواهیم پرداخت. مقامات ترکیه از جمله «سلیمان سویلو» وزیر کار به صراحت آمریکا را متهم به تلاش برای براندازی نظام قانونی ترکیه کرده‌اند^[4] و خواستار تحویل «فتح‌الله گولن^[5]» به دولت اردوغان شده‌اند^[6]. البته گولن رسماً کودتای نظامی در ترکیه را «به شدیدترین شکل ممکن» محکوم کرده،^[7] و اتهام به وی برای خراب‌کاری علیه اردوغان اولین باری نیست که توسط رئیس‌جمهور ترکیه صورت می‌گیرد.

برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که کودتای ترکیه توسط نیروهای تحت امر گولن مدیریت شده و آمریکا نیز در طرح‌ریزی این کودتا دست داشته است^[8]. بنا بر این گزارش‌ها، آن‌چه جمعه‌شب رخ داد، در حقیقت کودتایی توسط ارتش ترکیه نبود، بلکه کودتایی علیه ارتش محسوب می‌شد. انگیزه این کودتا، اولاً واکنش به عملیاتی درون نیروهای مسلح ترکیه با هدف خالی کردن این نیروها از عناصر وابسته به جنبش گولنیسم، و دوماً جلوگیری از دست‌یابی ترکیه به صلح با کشورهایی مانند روسیه، مصر و سوریه بوده است، کشورهایی که روابط آنکارا با آن‌ها در حال حاضر به شدت دچار تنش شده است.

گولنیست‌ها تحت نفوذ و کنترل سیا هستند

مسلماً آمریکایی‌ها انگیزه‌های زیادی می‌توانند برای کودتا در ترکیه داشته باشند که از جمله آن‌ها تغییر سیاست‌های اردوغان طی هفته‌های اخیر و روی آوردن وی به سوی بهبود روابط با کشورهایی مانند روسیه است. اردوغان اخیراً در کنار رژیم صهیونیستی، با روسیه هم طرح آشتی ریخته و گفته بود روابط با سوریه را هم سازنده‌تر خواهد کرد. همین می‌تواند دلیلی برای تصمیم آمریکایی‌ها به کنار گذاشتن اردوغان از قدرت در ترکیه بوده باشد. تغییرات اخیر در ساختار ارتش ترکیه و برخی موارد دیگر هم می‌تواند انگیزه یک کودتای آمریکایی بوده باشد. آن‌چه در ادامه می‌آید، شواهدی است که نشان می‌دهد نقش آمریکا در کودتای علیه دولت اردوغان چه اندازه محتمل است.

فتح‌الله گولن رهبر مخالفان دولت اردوغان تا سال 2013 یکی از متحدان اردوغان محسوب می‌شد. با این وجود، در این سال تحقیقات گسترده‌ای درباره فساد در دولت ترکیه انجام شد و اردوغان، گولن را پشت این تحقیقات می‌دانست. در پی این اتفاقات، روابط میان این دو تیره شد و گولن اکنون در لیست «تحت‌تعقیب‌ترین تروریست‌ها»ی دولت ترکیه جای گرفته است.

مردم ترکیه با به خطر انداختن جان خود مانع از موفقیت کودتاچیان شدند

صرف‌نظر از این‌که عقاید گولن و گولنیست‌ها چیست، به نظر می‌رسد رهبر مخالفان اردوغان که از سال 1999 تا کنون در شهر «سیلرزبرگ» ایالت پنسیلوانیای آمریکا زندگی می‌کند، تبدیل به مهره‌ای برای اعمال فشار آمریکا علیه ترکیه شده است. وی که تحت نفوذ سازمان سیا قرار دارد، به عنوان ابزاری برای اجرای عملیات به سبک «عملیات‌های گلادیو^[9]»ی ناتو در ترکیه مورد استفاده این سازمان قرار می‌گیرد. گولنیست‌ها به همین منظور در نیروهای مسلح ترکیه نفوذ کرده‌اند و به دنبال اجرای سیاست‌های مدنظر واشنگتن در این کشور هستند.

واضح‌ترین نمونه از ایفای نقش گولنیست‌ها در ارتش ترکیه را شاید بتوان سرنگون کردن بمب‌افکن روسی در ماه نوامبر سال گذشته میلادی دانست، روی‌دادی که به تنش‌های چندماهه میان دو کشور منجر شد. با توجه به این‌که نیروی هوایی ارتش ترکیه نقش مهمی را در کودتای اخیر ایفا کرد، عده‌ای در دولت این کشور می‌گویند همان افرادی که دستور هدف قرار دادن هواپیمای روسی را صادر کرده بودند، اکنون کودتای نظامی را رهبری کردند. نکته دیگری که باید دانست این است که دو روز پیش از کودتا در ترکیه، دادگاه جنایی علیه دو هزار افسر نظامی گولنیست در نیروهای مسلح ترکیه حکم صادر کرده بود.

عصبانیت آمریکا از چرخش اردوغان به سوی روسیه و سوریه

عامل مهم دیگری که نشان می‌دهد احتمال طراحی کودتا توسط آمریکا وجود دارد، تغییر رفتار اردوغان طی هفته‌های اخیر است. رئیس‌جمهور ترکیه که بر اثر هدف قرار گرفتن بمب‌افکن روسیه توسط ارتشش، روابط با روسیه را به شدت محدود کرده بود، طبیعتاً در دامن آمریکا قرار گرفت و به سوی واشنگتن متمایل شد. با این وجود، آنکارا طی هفته‌های گذشته وارد مرحله جدیدی از سیاست «اعتدال در روابط خارجی» شده بود.

ترکیه که طی سال‌های اخیر از «حل تمام مشکلات با همسایگان» تا حمایت مطلق از تروریسم در سوریه را امتحان کرده بود، دوباره تصمیم گرفت تا روابط خود با روسیه را عادی‌سازی کند. اردوغان هم‌چنین در اظهاراتی که بسیاری را متعجب کرد، گفت به پناهندگان سوری (که تا کنون حتی پناهندگی هم به آن‌ها داده نمی‌شد) تابعیت ترکیه‌ای خواهد داد^[10].

این چرخش موضع اردوغان درباره روسیه و سوریه به هر دلیلی که بوده، ظاهراً به مذاق آمریکایی‌ها خوش نیامده است. آمریکایی‌ها شاید بتوانند بپذیرند که ترکیه و روسیه به عنوان دو بازیگر در صحنه بین‌المللی می‌خواهند روابط خود را به حالت قبلی بازگردانند؛ هم‌چنین شاید بتوانند با این فرضیه کنار بیایند که ترکیه آماده ارسال یک کمیته برای بررسی و بهبود روابط با مصر است؛ اما اظهارات شوکه‌کننده معاون اردوغان درباره این‌که ترکیه آماده است تا روابط با سوریه را هم بازسازی کند، مسلماً از نظر کاخ سفید گامی در جهت افزایش تنش‌ها با آمریکا تلقی می‌شود. چه بسا کوتاه آمدن ترکیه در بحران سوریه به معنای عبور اردوغان از خط قرمز آمریکا بوده است. بر اساس این نظریه، کودتا در ترکیه هم واکنش آمریکایی‌ها به پیوستن متحدشان به ائتلافی بوده که ممکن است به زودی توسط کشورهای منطقه علیه واشنگتن تشکیل شود.

افزایش تنش‌ها در روابط ترکیه با آمریکا

همان‌طور که گفته شد، مقامات دولت ترکیه آمریکا را به دست داشتن در کودتای اخیر، دست‌کم از طریق پناه دادن به فتح‌الله گولن متهم می‌کنند^[11]. اردوغان به صراحت گولن را مغز متفکر کودتا توصیف کرده و مانند موارد بی‌شمار دیگر، وی را مقصر اصلی در بلایی دانسته که بر سر کشورش آمده است: «ترکیه از خانه‌ای در پنسیلوانیا اداره نخواهد شد. ترکیه کشوری نیست که بتوان ارزان آن را خرید یا فروخت.» در کنار این موضع‌گیری‌ها مقامات ترکیه خواستار استرداد گولن به این کشور هم شده‌اند.

یکی از اولین اقداماتی که دولت ترکیه پس از کنترل اوضاع در پی کودتا انجام داد، ممنوعیت پرواز بر فراز بخش‌های آسمان این کشور، از جمله پایگاه هوایی «اینجرلیک» بود^[12]. این پایگاه از آن‌جایی برای منطقه و دنیا اهمیت دارد که نه تنها پروازهای نیروی هوایی آمریکا و ائتلاف به رهبری واشنگتن علیه مواضع هدف در سوریه از این پایگاه صورت می‌گیرد، بلکه دولت اوباما مستقیماً در این پایگاه ده‌ها بمب هسته‌ای را نگه‌داری می‌کند.

در نتیجه جلوگیری ترکیه از پرواز جنگنده‌ها و بمب‌افکن‌های آمریکایی از پایگاه اینجرلیک، عملاً حملات هوایی آمریکایی‌ها علیه مواضعی که واشنگتن ادعا می‌کند مواضع داعش در سوریه هستند، متوقف شده است^[13]. البته «مولود چاووش‌اغلو» وزیر خارجه ترکیه اعلام کرده از آن‌جا که عده‌ای از نظامیان حاضر در پایگاه اینجرلیک، در کودتا علیه دولت نقش داشته‌اند، بعد از پایان عملیات‌های مربوط به سرکوب کودتا «مبارزه خود علیه داعش را یا با [هم‌کاری] کشورهای عضو ائتلاف و یا در چارچوب ناتو، ادامه خواهیم داد و هم‌کاری‌مان با ناتو را از سر خواهیم گرفت.»

با این حال، به نظر می‌رسد محدودیت ترکیه برای پرواز هواپیماهای آمریکایی از پایگاه اینجرلیک، چنان‌که برخی کارشناسان می‌گویند، «گروگان‌گیری» این پایگاه هوایی توسط ترکیه باشد. اردوغان هم‌زمان با درخواست استرداد گولن، مانع از ادامه عملیات‌های هوایی آمریکا در سوریه شده است و بنابراین ممکن است بخواهد از این ممنوعیت به عنوان اهرمی برای فشار بر آمریکا درباره استرداد رهبر مخالفان دولت ترکیه یا دست‌کم قدرت‌نمایی در برابر آمریکایی‌ها استفاده کند [بروزرسانی: عملیات‌های هوایی ائتلاف به‌اصطلاح ضدداعش اکنون از سر گرفته شده است].

اردوغان در همین‌باره خطاب به آمریکایی‌ها گفت که ترکیه به عنوان شریک استراتژیک واشنگتن، هیچ‌گاه درخواست کاخ سفید مبنی بر استرداد «تروریست‌ها» را رد نکرده است و اکنون واشنگتن نیز باید درخواست آنکارا برای استرداد فتح‌الله گولن را بپذیرد. اما این پایان ماجرا نیست. ممکن است آن‌چه دولت اردوغان به دنبالش است، پیچیده‌تر از این‌ها باشد.

استرداد گولن؛ درخواست واقعی یا بازی سیاسی

با وجود آن‌که به نظر می‌رسد اردوغان می‌تواند از فرصت کودتا برای ضربه‌فنی کردن حریف اصلی خود یعنی فتح‌الله گولن استفاده کند، اما شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد اردوغان ممکن است آن‌چنان هم دوست نداشته باشد که گولن به ترکیه برگردد، حتی برای محاکمه. در میان تمام موضع‌گیری‌های مقامات ترکیه‌ای و اقدامات اردوغان در غربال کردن ارتش و دستگاه قضایی این کشور^[14]، یک نکته عجیب به چشم می‌خورد: آنکارا درخواست استرداد گولن را با پا پیش می‌کشد، اما با دست پس می‌زند.

چاووش‌اغلو در تماسی که درباره کودتا با جان کری هم‌تای آمریکایی خود گرفت، «کاملاً مستقیم» گفت که این کودتا، اقدامی توسط گولن و عوامل او در ارتش بوده است، اما «موضوع استرداد، به طور مستقیم در گفت‌وگوی ما مطرح نشد^[15].» هم‌چنین مقامات آمریکایی‌ها تا کنون چندین بار گفته‌اند که هنوز هیچ درخواست رسمی‌ای را از سوی دولت ترکیه برای استرداد گولن دریافت نکرده‌اند.

فتح‌الله گولن رهبر مخالفان اردوغان و کسی است که رئیس‌جمهور ترکیه تقریباً تمام مشکلات کشورش را به گردن او می‌اندازد

جان کری در این‌باره گفته است: «ما هنوز هیچ درخواستی درباره آقای گولن دریافت نکرده‌ایم^[16]. کاملاً انتظار داریم که سؤالاتی درباره آقای گولن مطرح شود. واضح است که [اگر این درخواست مطرح شود] از دولت ترکیه دعوت می‌کنیم، چنان‌که همیشه این کار را انجام می‌دهیم، تا مدارک مشروعی را به ما ارائه دهد که [صحت آن‌ها] در تحقیقات دقیق مشخص شود^[17].» اما دلیل این‌که اردوغان رسماً درخواست استرداد گولن را نمی‌دهد چیست؟

برخی کارشناسان در پاسخ به این سؤال می‌گویند، وجود گولن در خارج از ترکیه بیش از استرداد او برای اردوغان فایده دارد. این افراد می‌گویند آمریکایی‌ها نه تنها تا کنون درخواستی دریافت نکرده‌اند، بلکه حتی پس از پایان دوره بحرانی کنونی در ترکیه هم چنین درخواستی را دریافت نخواهند کرد. اگرچه در این‌جا نمی‌خواهیم به سناریوی دومی (چراغ سبز اردوغان به کودتا) بپردازیم که در ابتدای گزارش به آن اشاره شد، اما برخی شواهد نشان می‌دهد، اردوغان از کودتای اخیر در ترکیه سود برده است.

رئیس‌جمهور ترکیه در حال حاضر می‌تواند دو کار انجام بدهد: گولن را از آمریکا تحویل بگیرد و او را محاکمه کند؛ یا این‌که گولن را برای توجیه بحران‌های بعدی در آمریکا نگه دارد و تمام تمرکز خود را در واکنش به کودتا معطوف به گسترش اختیارات ریاست‌جمهوری کند. قطعاً گزینه اول ممکن است در کوتاه‌مدت به سود اردوغان باشد، اما گزینه دوم تضمین می‌کند که رئیس‌جمهور ترکیه بتواند تمام تغییرات مدنظر خود در ساختار قدرت را انجام دهد و در عین حال، در صورت بروز هرگونه مشکلی در آینده، باز هم گزینه «تقصیر گولن است» را در اختیار داشته باشد. البته باید توجه داشت که هیچ‌یک از این «پیامدهای کودتا ناموفق در ترکیه» اثبات نمی‌کند که آمریکا در پشت این کودتا نبوده است؛ این احتمال (هرچند کم) وجود دارد که اردوغان صرفاً به دنبال استفاده از یک فرصت بادآورده باشد.

برخی کارشناسان می‌گویند مردم ترکیه به خاطر دموکراسی به خیابان‌ها آمدند و نه لزوماً برای دفاع از شخص اردوغان

«کودتای دموکراتیک» در ترکیه پس از شکست کودتای نظامی

اظهارات صریح درباره «تصفیه» ارتش از گولنیست‌ها^[18]، بلافاصله پس از به دست گرفتن کنترل اوضاع، توسط مقامات دولتی و شخص اردوغان آغاز شد. برخی کارشناسان بلافاصله پس از شکست کودتا، در پیش‌بینی واکنش اردوغان گفته بودند که «یک کودتای نظامی شکست خورده است، اما اگر اردوغان به این لحظه تاریخی واکنش اشتباه نشان بدهد، نتیجه می‌تواند یک کودتای دموکراتیک باشد.» «کودتای دموکراتیک» ظاهراً دقیقاً همان اتفاقی است که اکنون در ترکیه دارد رخ می‌دهد.

«آکین اوزترک» که سال 2013 به عنوان فرمانده نیروهای هوایی ارتش ترکیه منصوب شده بود^[19]، اکنون دست‌گیر شده و گفته می‌شود رهبر کودتا بوده است. هم‌چنین «آلپ ارسلان آلتان» عضو دادگاه قانون اساسی ترکیه نیز در میان صدها نفری است که به اتهام دست داشتن در کودتا دست‌گیر شده‌اند. دست‌گیری حدود 3000 سرباز و نیروی نظامی، بیش از 2700 قاضی در سراسر کشور، 10 نفر از اعضای عالی‌ترین دادگاه‌های ترکیه، و همین‌طور صدور دستور دست‌گیری ده‌ها نفر دیگر در دادگاه‌های عالی و تجدیدنظر ترکیه این نظریه را مطرح می‌کند که برنامه دست‌گیری این افراد، قبل از کودتا ریخته شده بوده است. با این وجود، همان‌طور که گفته شد، سناریوی «دست داشتن اردوغان در کودتا علیه اردوغان» باید در گزارشی مجزا مورد بررسی قرار بگیرد.