به گزارش مشرق به نقل از شرق، چهارراه مولوي، خيابان صاحب‌جمع، ميدان امين‌السلطان. اينجا جايي است كه مجموعه‌اي تاريخي و فرهنگي را بنام كاروانسراي خانات در دل خود جاي داده است. كاروانسراي خانات با قدمتي بيش از يك قرن، از نخستين كاروانسراهاي درون‌شهري تهران بود كه به بدون هيچ‌گونه تخريب و ويراني با مرمت و بازسازي مالكان شخصي همچنان به حيات خود ادامه مي‌دهد. اين كاروانسرا با مساحت 10هزار مترمربع با الهام از معماري باغ‌هاي ايراني شكل گرفته كه 52 حجره را در محوطه خود جاي داده است، بدین‌گونه كه در هر ضلع كاروانسرا، 13 حجره وجود دارد كه امروزه در اجاره عمده‌فروشان خشكبار است. صحن كاروانسرا همچنين داراي دو ايوان است كه يكي از آنها در شرق به ورودي بزرگي راه مي‌يابد و ديگري در غرب محوطه به ورودي دوم كاروانسرا مي‌رسد. در دو سوي ورودي اصلي نيز حجره‌هاي بزرگي قرار دارند كه به بازار و ميدان سابق امين‌السلطان كه امروزه چيزي از آن باقي نمانده منتهي مي‌شوند. محمد اردهالي يكي از مالكان خصوصي كاروانسرا كه مديريت آن مكان را بر عهده دارد در مورد وجه تسميه كاروانسرا به اسم خانات مي‌گويد: «من دقيقا علت گذاشتن اين اسم را نمي‌دانم، خان به معناي حجره است و خانات نيز به معني حجرات، شايد بتوان گفت وجه تسميه آن به دليل وجود حجره‌هاي زياد كاروانسرا باشد.»
از سراي روغني تا كاروانسراي خانات
از تاريخ دقيق ساخت كاروانسراي خانات اطلاعي در دست نيست. در اولين نقشه تهران كه به دستور ناصرالدين شاه در سال 1302 هجري قمري ترسيم شده بود، محل كنوني كاروانسرا به‌نام سراي روغني مشخص شده است كه در آن روزگار در خارج از حصار صفوي و در كنار دروازه حضرت عبدالعظيم قرار داشت. محمد اردهالي در مورد تاريخچه كاروانسرا توضيح مي‌دهد: «ويژگي‌هاي معماري كاروانسرا نشان مي‌دهد كه در اواخر دوره ناصري ساخته شده است كه در ابتدا در اختيار موسي‌خان امين‌الملك بود كه وي در سال 1329 هجري قمري مصادف با سال 1285 خورشيدي به حاج علي اردهالي (جد محمد اردهالي) واگذار مي‌شود و از آن تاريخ تاكنون اين كاروانسرا در مالكيت خانواده اردهالي باقي ماند.» وي به وجود قولنامه‌اي در باب خريد كاروانسرا اشاره مي‌كند و ادامه مي‌دهد: «در آن دوران القاب و اسامي اشخاص با احترام فراواني در قولنامه ذكر مي‌شد و اينكه حتما بايد يكي از روحانيون امين، قولنامه را مورد تاييد قرار مي‌داد كه در مورد قولنامه خانات، آيت‌الله قمي اين كار را كرده است.»
اين كاروانسرا به دليل مجاورتش در مسير جاده ابريشم در گذشته محل اطراق مسافران با بارهايشان بود كه با احداث نخستين ميدان تره‌بار-امين‌السلطان- مبدل به تجارتخانه بزرگي مي‌شود كه تاجران با شترهاي خود بارهايي از ميوه، تره‌بار، خشكبار و حبوبات را از سراسر ايران براي فروش و ارايه اجناس خود به ميدان مي‌آوردند و براي استراحت به خانات مي‌رفتند. اين كاروانسرا با حجره‌ها و حياط وسيع خود مناسب‌ترين محل براي استراحت تجار و شتربانان بود و به همين دليل تاجران حجره‌ها را فصل به فصل اجاره مي‌كردند. اين مكان همچنين چرخ يابوهاي معروفي داشت كه هر كسي كه مي‌خواست چرخ كرايه كند به آنجا مي‌رفت و چرخ يابو‌ها را كرايه مي‌كرد.
با ورود اتومبيل به پايتخت و از بين رفتن حيات امين‌السلطان، كاروانسرا نيز از حيات تجاري خود فاصله مي‌گيرد و بيشتر به صورت انبار كالا مورد استفاده قرار مي‌گيرد. اردهالي با اشاره به مركز حياط از وجود آب انباري در گذشته خبر مي‌دهد: «در وسط حياط خانات آب انبار بزرگي قرار داشت كه اطراف آن پر از حجره بود كه افراد ساكن در حجره‌ها مشغول دباغي بودند البته اين فضا در فاصله سال‌هاي 1340-1335 تخريب شد و امروزه محدوده آب انبار و حجره‌هاي دباغي را به وسيله سنگ‌هايي با حاشيه قرمز مشخص كرده‌ايم.» از اتفاقات مهمي كه در اين كاروانسرا رخ داد آتش‌سوزي در سال 1356 بود كه اردهالي علت اين آتش‌سوزي را وجود مواد شيميايي در حجره‌ها مي‌داند و ادامه مي‌دهد: «در سال 56 برخي از حجره‌ها در اختيار تاجران مواد و اقلام شيميايي بود كه متاسفانه اين مساله باعث آتش‌سوزي شد اما صدمات زيادي را به كاروانسرا وارد نكرد، فقط مواد شيميايي سقف برخي از حجره‌ها را تخريب كرد.»
مرمت و بازسازي كاروانسرا
در مهرماه سال 1382، كاروانسراي خانات به عنوان بخشي از تاريخ پايتخت كه يادآور دوران پرشكوه رونق بازرگاني بود به پيشنهاد سازمان ميراث فرهنگي در آثار ملي به ثبت رسيد و مرمت و بازسازي كاروانسرا با پيشنهاد خانواده اردهالي و اعتبار شخصي تحت حمايت شهرداري منطقه 12 و سازمان ميراث فرهنگي در اواخر خرداد 1382 آغاز و در اسفند 1387 به انجام رسيد.
اردهالي در زمينه مرمت و بازسازي بنا با هزينه شخصي خانواده‌شان توضيح مي‌دهد: «هيچ‌گاه من و ساير مالكان به فكر فروش يا تخريب كاروانسرا نبوديم در صورتي كه مي‌توانستيم با تخريب اينجا، پاساژ پنج طبقه بسازيم، اما به دليل علاقه‌اي كه به هويت شهري تهران داشتيم و داريم از منافع و سود مالي گذشتيم چراكه همه چيز، پول نيست و ما با هزينه شخصي خودمان اين كاروانسرا را مورد بازسازي قرار داديم.» وي در پاسخ به اينكه بعد از بازسازي كاروانسرا، آيا اين مكان گردشگر و بازديدكننده دارد گفت: «بعد از ثبت جهاني نوروز در سال 1388 با همكاري سازمان ميراث فرهنگي و شهرداري منطقه 12، براي نخستين بار جشن ملي عيد نوروز به مدت دو سال (سال‌هاي 89 و 90) در اين كاروانسرا برپا شد.
شهرداري به كاروانسرا خانات خيلي لطف داشته و تورهاي گردشگري را براي بازديد به اين مكان مي‌آورند.» اردهالي همچنين از بازگشايي سفره‌خانه‌اي به شكل و شمايل سنتي و قديمي در يكي از سالن‌هاي كاروانسراي خانات خبر داد و گفت: «بعد از بازسازي كاروانسرا، تصميم گرفتيم كه سفره‌خانه‌اي به سبك و سياق قديم در اين مكان برپا كنيم. قصدمان اين است كه در سفره‌خانه، برنامه‌هاي قصه‌گويي و نقالي داشته باشيم و فرهنگ و هويت‌مان را زنده نگه‌داريم. براي گچبري‌ها و تزيينات سقف، گچكار از اصفهان آورديم تا حال و هواي گذشته زنده شود و هدف‌مان اين است كه هر ايراني كه وارد فضاي سفره‌خانه مي‌شود احساس غرور ملي كند.»اين سفره‌خانه كه مراحل آخر بهره‌برداري خود را سپري مي‌كند در نيمه شعبان يا عيد فطر افتتاح مي‌شود.
مشكل اصلي خانات: ورودي كاروانسرا
اردهالي ورودي آشفته و به هم ريخته كاروانسراي خانات در ميدان امين‌السلطان را از مشكلات اصلي اين مجموعه تاريخي مي‌داند: «ضعف خانات ورودي نابه‌سامان آن است كه بازديدكننده ناگهان از يك فضاي آشفته وارد يك مكان نوستالژيك و آرام مي‌شود. اگر بتوان سطح زمين ورودي را سنگفرش كرد و از هياهوي ميدان كاسته شود، فكر نمي‌كنم كاروانسرا مشكل ديگري داشته باشد.»او در مورد درب ورودي كاروانسرا مي‌گويد: «از ويژگي‌هاي منحصربه‌فرد اين مكان در چوبي آن به ارتفاع 5/5 متر است كه از چوب چنار ساخته شده و در به اين بزرگي فقط روي چهل گل ميخ باز و بسته مي‌شود و هيچ لولايي در آن به‌كار نرفته است كه نشان‌دهنده هنر معماري اسلامي است.»در حاشيه اين در عظيم، كاشيكاري‌هاي زيبايي از رهنمودهاي حضرت علي(ع) در مورد آداب خريد و فروش به چشم مي‌خورد كه اردهالي در باب فلسفه اين نوع كاشيكاري پاسخ مي‌دهد: «در دوران‌هاي قديم در چهار سوي بزرگ و كوچك، روحانيوني بودند كه به سوالات تاجران در زمينه كسب و كار بر طبق آيه‌هاي قرآن پاسخ مي‌دادند و من با الهام از اين قضيه، فرمايشات حضرت علي(ع) را در رابطه با مكاسب روي كاشي‌ها به نقش در آوردم.»
