به گزارش مشرق، روز پنجشنبه ۱۲ بهمن ماه ۱۳۹۷ بود که بالاخره بعد از حدود ۹ ماه و علیرغم وعده‌های داده شده اروپایی‌ها، وزرای خارجه سه کشور اروپایی (فرانسه، آلمان و انگلیس) رسماً از ثبت کانال ویژه تجارت اروپا و ایران ( INSTEX ) خبر دادند.
سه وزیر خارجه اروپایی در بیانیه مشترکی اعلام کردند: فرانسه، آلمان و انگلیس، در راستای تعهد راسخ و تلاش‌های ادامه‌دار خود برای حفظ برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) که به تأیید قطعنامه شماره ۲۲۳۱ شورای امنیت رسیده، ایجاد «ابزار پشتیبان مبادلات تجاری» را اعلام می‌کنند. این ابزار، کانال ویژه‌ای برای تسهیل تجارت مشروع بین عاملان اقتصادی اروپا و ایران است.
بیشتر بخوانید:
واکنش زاکانی به وعده اروپا در «instex»
دام INSTEX برای تحریم دارویی ایران
براساس این بیانیه مشترک؛ «ابزار پشتیبان مبادلات تجاری» با تمرکز بر روی ضروری‌ترین بخش‌ها برای مردم ایران - از قبیل اقلام دارویی، کالاهای پزشکی و کالاهای کشاورزی و غذایی- از تجارت مشروع با ایران حمایت خواهد کرد. این سازوکار در درازمدت قصد دارد به روی فعالان اقتصادی از کشورهای ثالث که مایل به تجارت با ایران هستند گشوده شود و سه کشور اروپایی کماکان نحوه دستیابی به این هدف را بررسی می‌کنند.
لازم به ذکر است اشاره این سازوکار به بحث کالاهای غیر تحریمی با انتقادات زیادی روبرو شده و بسیاری از تحلیلگران آن را نشانه‌ای از کج عهدی اروپا در عمل به تعهداتی که در بیانیه می ۲۰۱۸ بر آن تأکید کرده‌اند، می‌دانند.
در همین زمینه محمد دهقان نایب رئیس فراکسیون نمایندگان ولایی مجلس در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر INSTEX را دام اروپا با هماهنگی آمریکا برای ایران خوانده است.
حمیدرضا آصفی سخنگوی پیشین وزارت خارجه در این باره به ایسنا عنوان کرد: «این سازوکار بر اساس آنچه که اعلام شده شامل اقلام دارویی، پزشکی، کشاورزی و غذایی است و این موضوع می‌تواند فقط برای بخشی از مشکلات ایران چاره ساز باشد و قطعاً این انتظار وجود دارد که این سازوکار شامل کالاهای گسترده‌تری شود و از دیگر سو فقط شامل این سه کشور اروپایی و اتحادیه اروپا نباشد و کشورهای دیگر نیز بتوانند از این سازوکار برای انجام مبادلات تجاری از ایران استفاده کنند. گرچه من تردید دارم که اروپایی‌ها بتوانند در این ارتباط اقداماتی را انجام دهند و از طرف دیگر تصور می‌کنم که اجرای همین سازوکار به صورت محدود نیز سریع نخواهد بود و با مشکلات و موانعی روبه‌رو است.»
در ادامه بیانیه وزرای خارجه سه کشور اروپایی آمده است: ایجاد ابزار پشتیبان مبادلات تجاری، اولین گام مهم اتخاذ شده توسط سه کشور اروپایی است. عملیاتی کردن ابزار پشتیبان مبادلات تجاری بر اساس رویکردی گام به گام خواهد بود.
سه کشور همچنین در بیانیه خود گفته‌اند که انتظار دارند ایران فوراً تمامی عناصر برنامه اقدام FATF را اجرا کند.
پس از اعلام این سازوکار، بهرام قاسمی سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در همان شب (۱۲ بهمن ماه) به آن واکنش نشان داد و ضمن استقبال از آن گفت: «جمهوری اسلامی ایران اقدام اخیر اتحادیه اروپایی برای ثبت و اعلام سازوکار ویژه مالی با ایران را اولین گام اروپا در انجام تعهدات خود در قبال ایران مندرج در بیانیه ماه می ۲۰۱۸ (۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۷) وزرای خارجه ایران و سه کشور اروپایی، دانسته و خواهان اجرایی شدن کامل تمامی تعهدات اتحادیه اروپا در کوتاه ترین زمان ممکن است.»
«فدریکا موگرینی» مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا ۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۷ پس از پایان نشست با وزرای خارجه ایران، آلمان، انگلستان و فرانسه خطوط پیشنهادی اتحادیه اروپا برای حفظ منافع اقتصادی ایران در برجام را در بیانیه‌ای ۹ بندی (زیر) تشریح کرده بود.
۱) حفظ و تعمیق روابط اقتصادی با ایران؛
۲) ادامه فروش نفت، گاز، میعانات گازی و محصولات نفتی و پتروشیمی و انتقال‌های [مالی] مربوطه؛
۳) مبادلات بانکی موثر با ایران؛
۴) ادامه روابط در زمینه حمل و نقل دریایی، زمینی، هوایی و ریلی با ایران؛
۵) ارائه اعتبار صادراتی بیشتر و ایجاد خطوط اعتباری ویژه در زمینه‌های مالی، بانکی، بیمه‌ای و تجاری با هدف تسهیل همکاری‌های اقتصادی و مالی از جمله از طریق حمایت عملی از سرمایه‌گذاری تجاری؛
۶) تکمیل و اجرای تفاهمنامه‌ها و قراردادهای بیشتر بین شرکت‌های اروپایی و ایران؛
۷) سرمایه‌گذاری بیشتر در ایران؛
۸) حمایت از فعالان اقتصادی اروپا در ایران و تأمین فضای اطمینان‌بخش حقوقی؛
۹) ایجاد هر چه بیشتر یک محیط تجاری شفاف و قانون محور در ایران. (اینجا بخوانید)
*هدف تشکیل این سازوکار برای کالاهای تحریمی است
پیش از اعلام این سازوکار، سید عباس عراقچی معاون سیاسی وزیر خارجه ایران با بیان اینکه هدف از این سازوکار این است که مجموعه دریافت و پرداخت‌های ایران که با اروپا صورت می‌گیرد، یعنی صادرات و واردات ما همه مجموعاً، وارد این سازوکار شود و سازوکار مشابهی در ایران به لحاظ ریالی شکل بگیرد، گفت: این باعث می‌شود شرکت‌هایی که مایل به کار تجاری با ایران باشند تبادلات مالی خود را از طریق این سازوکار انجام دهند.
معاون وزیر خارجه ایران یادآور شد: البته این سازوکار وقتی برای ما منفعت کامل را خواهد داشت که برای کشورها و شرکت‌های غیر اروپایی هم در دسترس باشد که ظاهراً فاز بعدی آن خواهد بود و مجموعه خریدهای بین‌المللی ما می‌تواند از این سازوکار انجام شود.
وی گفت: اینکه چگونه کار خواهد کرد، منوط به جلسات کارشناسی است که متعاقباً با اروپایی‌ها خواهیم داشت و بانک مرکزی ما با این مکانیسم باید وارد گفت‌وگو شود و شکل انجام کار را مشخص کند.
عراقچی افزود: آنگونه که مطلع هستیم اروپایی‌ها این سازوکار را به گونه‌ای طراحی کردند که شرکت‌هایی که با آن کار می‌کنند مواجه با تحریم‌های آمریکا نشوند. البته فشار آمریکا سر جای خودش است و آمریکایی‌ها تهدید کردند با این سازوکار مقابله خواهند کرد و اینکه طول کشید اروپایی‌ها این سازوکار را تعیین کنند برای اینکه بتوانند راهکارهایی را پیدا کنند که تحریم‌ها عملیاتی نباشد.
معاون سیاسی وزیر خارجه با تأکید بر اینکه این سازوکار برای کالاهای تحریمی طراحی شده، اظهار داشت: اینکه در برخی جاها گفته شده کالاهای غیرتحریمی یا مواد غذایی و …، ممکن است شروع کار با این کالاها باشد تا یک الگویی برای پرداخت و دریافت شکل بگیرد، ولی اصولاً سازوکار برای کالاهای تحریمی مفید خواهد بود و هدف تشکیل این سازوکار هم برای کالاهای تحریمی است و امیدواریم به آن نقطه برسیم.
وی تصریح کرد: از نظر ما این قدم اول از مجموعه تعهداتی است که اروپایی‌ها در قبال ایران متعهد شدند و در بیانیه ماه می ۲۰۱۸ بین وزرای خارجه ایران و سه کشور اروپایی حاصل شد اروپایی‌ها مجموعه تعهداتی را قبول کردند و این قدم اول است که با ایجاد یک کانال بانکی بقیه فعالیت‌ها هم می‌تواند آغاز شود.
*واکنش ظریف: گام بسیار پر تاخیر اول
محمدجواد ظریف وزیر خارجه ایران پس از اعلام این سازوکار در صفحه توئیترش با بیان اینکه «ایران از INSTEX - گام بسیار پر تاخیر اول - در اجرای تعهدات می ۲۰۱۸ اعضای اروپایی برجام برای حفظ برجام با تضمین بهره مندی ایرانیان از مزایای این توافق پس از اعمال مجدد تحریم غیرقانونی آمریکا استقبال می‌کند،» نوشت: «ما برای تعامل سازنده با اروپا با شرایط برابر و احترام متقابل آماده هستیم.»
*اروپا به بهره‌مندی مردم ایران از منافع اقتصادی برجام سرعت ببخشد
همچنین سخنگوی وزارت امور خارجه در واکنش به این سازوکار اعلام شده عنوان کرد: «پس از خروج آمریکا از برجام با وجود مواضع سیاسی اتحادیه اروپایی در ارتباط با حفظ برجام و ضرورت انتفاع اقتصادی ایران از آن و اقدامات محدود اتحادیه همچون بروز رسانی مقررات مسدود ساز، متاسفانه تاکنون نتیجه ملموس و اقدام عملی در راستای انتفاع ایران را شاهد نبوده‌ایم. اقدام اتحادیه اروپا در تاسیس سازوکار ویژه مالی بسیار دیر صورت گرفت و لازم است سه کشور و اتحادیه اروپایی اطمینان حاصل کند که این اقدام بخشی از تحریم‌های غیرقانونی آمریکا را جبران کند.»
سخنگوی وزارت امور خارجه تاکید کرد: ایران با توجه به اجرای محدود و ناقص و همراه با تاخیر فراوان تعهدات اتحادیه اروپا در بیانیه می ۲۰۱۸ اعتقاد دارد که اتحادیه اروپا می‌بایست این اقدام و سایر تعهدات خود را برای بهره مندی مردم ایران از منافع اقتصادی برجام تسریع کند.»
*خروج ترامپ از برجام
۱۸ اردیبهشت ماه ۱۳۹۷ بود که دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا فرمان خروج این کشور از برجام را امضا کرد و گفت که بالاترین سطح تحریم‌های اقتصادی را اعمال خواهیم کرد پس از آن بود که تحریم‌ها علیه ایران بعد از دوره‌های ۹۰ و ۱۸۰ روزه اعمال شد.
حسن روحانی رئیس جمهوری ایران دقایقی بعد به این اظهارات ترامپ واکنش نشان داد و گفت: از این لحظه توافق برجام بین ایران و پنج کشور است از این لحظه ۱+۵، یک را از دست داده است و در این شرایط ما باید منتظر آن باشیم که شش کشور بزرگ جهانی نسبت به این توافق چگونه عمل خواهند کرد.
رئیس جمهور کشورمان تأکید کرد: «من به وزارت خارجه دستور دادم که ظرف چند هفته آینده با مذاکرات با کشورهای اروپایی و دو کشور بزرگ دیگر یعنی روسیه و چین رایزنی‌ها، هماهنگی‌های لازم و مذاکرات لازم را انجام دهند. اگر در پایان این مهلت و زمان کوتاه ما به این نتیجه رسیدیم که با همکاری پنج کشور می‌توانیم همه آنچه در برجام خواست ملت ایران بوده به دست آوریم علیرغم میل آمریکا و رژیم صهیونیستی و تلاش‌های آنها و حرف‌های بی‌نزاکت امشب ترامپ برجام پایدار خواهد ماند و ما می‌توانیم به نفع صلح و امنیت منطقه و جهان قدم‌های خودمان را برداریم و اگر ببینیم منافع ما تضمین نخواهد شد به زودی من با مردم ایران صحبت خواهم کرد و تصمیمات نظام را در آن شرایط به اطلاع مردم می‌رسانم.»
از آن زمان رایزنی‌های وزیر خارجه ایران با طرف‌های باقیمانده در برجام آغاز شد و ظریف به چین، روسیه و بروکسل سفر کرد و در بروکسل در ۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۷ پس از پایان نشست با وزرای خارجه ایران، آلمان، انگلستان و فرانسه موگرینی در بیانیه‌ای ۹ بندی خطوط پیشنهادی اتحادیه اروپا برای حفظ منافع اقتصادی ایران در برجام را قرائت کرد. (اینجا بخوانید)
*باید مراقب بود از یک سوراخ دو بار گزیده نشویم
پس از شروع روند گفت‌وگو با اروپا، مقام معظم رهبری چهارشنبه دوم خرداد ماه ۱۳۹۷ در دیدار سران قوا و جمعی از مسئولان و کارگزاران نظام، عنوان کردند: ما بنای دعوا با اروپا را نداریم، اما این سه کشور اروپایی نشان داده‌اند که در حساس‌ترین مواقع، با آمریکا همراهی می کنند.
رهبر انقلاب اسلامی با برشمردن مواردی از همراهی‌های اروپا با آمریکا تأکید کردند: اروپایی‌ها حرف‌هایی می‌زنند اما تاکنون ندیده‌ایم که به معنی واقعی کلمه در مقابل آمریکا ایستاده باشند.
رهبر انقلاب اسلامی در جمع بندی مباحث مربوط به تجربه‌های برجام تأکید کردند: باید در قضایای بعدی مراقب بود تا این تجربه‌ها تکرار نشوند و از یک سوراخ، دو بار گزیده نشویم.
حضرت آیت‌الله خامنه ای در بخش دیگری از اظهاراتشان عنوان کردند: برجام اروپایی البته مسئله‌ای است اما قرائن فراوان از جمله انصراف و تردید شرکت‌های بزرگ اروپایی و نیز سخنان مسئولان سه کشور اروپایی نشان می‌دهد اقتصاد کشور را از راه برجام اروپایی نمی‌توان به جلو برد.
ایشان با اشاره به بدعهدی و بی صداقتی ۳ کشور اروپایی در اوایل دهه ۸۰ بر سر مسئله هسته‌ای افزودند: اروپایی ها باید ثابت کنند که این بار قصد تکرار آن بدعهدی را ندارند.
رهبر انقلاب اعتراض نکردن ۳ کشور اروپایی به آمریکا در نقض مکرر روح و جسم برجام را مورد انتقاد قرار دادند و افزودند: اگر آنها به آمریکا اعتراض می‌کردند ممکن بود کار به اینجا نرسد، اروپایی‌ها باید این غفلت را جبران کنند.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای مقابله صریح اروپایی‌ها با هرگونه تحریم آمریکا علیه ایران را از دیگر شرایط ضروری برشمردند و خاطرنشان کردند: همه بدانند جمهوری اسلامی از مؤلفه‌های قدرت خود از جمله دفاع از راه دور قطعاً دست نمی‌کشد.
رهبر انقلاب اسلامی در باب تضمین های لازم اروپایی‌ها برای ادامه برجام افزودند: اگر آمریکایی‌ها توانستند در فروش نفت ایران خلل وارد کنند اروپایی‌ها باید خرید نفت از ایران به مقدار مورد نیاز ما را تضمین کنند.
تضمین بانک‌های اروپایی درباره دریافت و پرداخت وجوه تجارت دولتی و خصوصی با جمهوری اسلامی از دیگر نکاتی بود که حضرت آیت‌الله خامنه ای در همین زمینه بیان کردند.
ایشان خاطرنشان کردند: ایران با ۳ کشور اروپایی دعوا ندارد بلکه با توجه به سابقه اروپایی‌ها، ما به آنها اعتماد نداریم و به همین علت آنها باید تضمین‌های واقعی بدهند.
رهبر انقلاب اسلامی تأکید کردند: اگر اروپایی‌ها در پاسخ به مطالبات ما تعلل کردند حق ایران برای آغاز فعالیت‌های تعطیل شده هسته‌ای محفوظ است.
ایشان مسئولان سازمان انرژی اتمی را به آمادگی برای شروع احتمالی اینگونه فعالیت‌ها فراخواندند و افزودند: الان غنی سازی ۲۰ درصد را آغاز نمی‌کنیم، ولی باید آماده باشید که اگر لازم شد و دیدیم برجام فایده ندارد فعالیت‌های تعطیل شده به واسطه برجام از سرگرفته شود.
*رهبر انقلاب: نباید معطل بسته اروپایی ماند
در ادامه رایزنی‌ها بعد از خروج آمریکا از برجام و در پی درخواست ایران در نشست کمیسیون مشترک برجام در سطح معاونان در تاریخ چهارم خرداد ماه ۱۳۹۷ در وین، برای برگزاری نشست کمیسیون در سطح وزرای خارجه، نخستین نشست کمیسیون مشترک برجام روز جمعه ۱۵ تیر ماه ۱۳۹۷ با حضور وزرای خارجه ایران و ۱+۴ و موگرینی در وین برگزار شد (+) و دو روز قبل از آن (چهارشنبه ۱۳ تیر ماه ۱۳۹۷) بسته پیشنهادی اروپا به ایران بعد از حدود دو ماه به جمهوری اسلامی ارائه شد و آنگونه که از اظهارات حسن روحانی در تماس‌های تلفنی صدراعظم آلمان و رئیس جمهور فرانسه برآمد، این بسته نتوانسته بود درخواست‌های ایران را تأمین کند به نحوی که روحانی آن را مایوس کننده خواند و گفت که بسته مزبور دربرگیرنده همه خواسته‌های ایران نیست.
در نشست ۱۵ تیر ماه ۱۳۹۷ بیانیه‌ای ۱۰ بندی از سوی اتحادیه اروپا منتشر شد. حفظ و ارتقای روابط اقتصادی در بخش‌های گسترده با ایران، حفظ و ارتقای کانال‌های موثر مالی برای تعامل با ایران، تداوم صادرات نفت و میعانات گازی و محصولات نفتی و پتروشیمی ایران، تداوم رابطه حمل و نقل دریایی (ارتباط دریایی ار جمله کشتی‌رانی و بیمه)، ارتباط هوایی، زمینی و حمل‌و نقل ریلی، ارتقا پوشش مربوط به اعتبار در بخش صادرات، حمایت روشن و موثر از کنشگران در بخش‌های اقتصادی که با ایران رابطه تجاری دارند به خصوص شرکت‌های کوچک و متوسط که ستون فقرات بسیاری از اقتصادها محسوب می‌شوند، تشویق به سرمایه‌گذاری‌های هرچه بیشتر در ایران و حمایت از فعالیت‌های اقتصادی برای سرمایه‌گذاری و سایر فعالیت‌های مالی و بازرگانی در ایران و یا در ارتباط با این کشور از جمله مواردی بود که در این بیانیه بر آن تأکید شد. (بیشتر بخوانید)
۱۵ روز بعد از آن رهبر معظم انقلاب اسلامی در تاریخ ۳۰ تیر ماه ۱۳۹۷ در دیدار سفیران، کارداران و مسئولان وزارت امور خارجه در فرمایشاتی فعال کردن ظرفیت‌های استفاده نشده یا کم استفاده شده در کشور را مهم خواندند و افزودند: «مذاکرات با اروپایی‌ها قطع نشود، اما نباید معطل بسته اروپایی ماند.»
*نشست نیویورک
بعد از آن بود که نشست وزرای خارجه ایران و ۱+۴ با حضور فدریکا موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا دوم مهر ماه ۱۳۹۷ در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل برگزار و در پایان این نشست فدریکا موگرینی در نشست مطبوعاتی مشترک با ظریف بیانیه مشترک ۱۲ بندی نشست وزرای خارجه در نیویورک را قرائت کرد.
در این بیانیه حاضران در نشست بر تعهد خود برای حفظ و ادامه برجام تاکید و موگرینی اعلام کرد که اتحادیه اروپا به تعهداتش در برجام و همچنین ایجاد کانالی برای ادامه صادرات نفتی ایران و همچنین تجارت با ایران متعهد است.
متن کامل بیانیه مشترک وزرای خارجه ایران و گروه ۱+۴ در نیویورک که در ۱۲ بند صادر شد، بدین شرح است.
حاضران در این نشست در بند پنجم این بیانیه اذعان کردند که در کنار اجرای تعهدات هسته‌ای از سوی ایران، رفع تحریم‌ها و از جمله برخورداری ایران از منافع اقتصادی حاصله از آن، یک بخش حیاتی از برجام است.
اعضا همچنین بر اراده خود برای حمایت از آزادی فعالان اقتصادی در تعقیب کسب و کار مشروع با ایران، در تطابق کامل با قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، تاکید کردند.
حاضران در این نشست تداوم تعهد خود به اهداف مندرج در بیانیه وزرای جلسه کمیسیون مشترک در ۱۵ تیرماه ۱۳۹۷، به ویژه پیگیری اقدامات مشخص و موثر برای تضمین کانال‌های پرداخت با ایران و تداوم صادرات نفت و میعانات گازی، محصولات نفتی و پتروشیمی را مجدداً مورد تایید قرار دادند.
وزرای خارجه حاضر در نشست از پیشنهادات عملی برای حفظ و توسعه کانال‌های پرداخت و به طور مشخص ابتکار تاسیس یک «سازوکار ویژه» برای تسهیل پرداخت‌های مربوط به صادرات (شامل نفت) و واردات ایران، که فعالان اقتصادی را در تعقیب تجارت مشروع با ایران مساعدت کرده و به آنها اطمینان مجدد می‌دهد، استقبال کردند. اعضا مجدداً بر اراده قوی خود برای حمایت از فعالیت بیشتر برای عملیاتی کردن این «سازوکار ویژه» در کنار تداوم تعامل با شرکای منطقه‌ای و بین‌المللی تصریح کردند.
