در دولت سازندگی عنوان رئیس دفتری رئیس جمهور به حسین مرعشی عضو شاخص حزب کارگزاران سازندگی( که نسبت فامیلی با هاشمی رفسنجانی داشت) سپرده شد. در دولت نخست اصلاحات هم محمد علی ابطحی ریاست دفتر رئیس جمهور را بر عهده داشت. رئیس دولت اصلاحات در دولت دوم خود این عنوان را به برادرش علی خاتمی سپرد. رئیس دفتری محمود احمدی نژاد هم به فردی پرحاشیه، یعنی اسفندیار رحیم مشایی سپرده شد.
اما حسن روحانی منتخب یازدهم مردم ایران، دست به یک انتخاب عجیب برای رئیس دفتری خود زد. رئیس دولت یازدهم که اقتصاد را در صدر شعارهای انتخاباتی خود قرار داده بود تصمیم گرفت تا یک رئیس دفتر اقتصادی برای خود انتخاب کند. فردی که در دوران رقابتهای انتخاباتی خرداد 94، در اردوگاه علی اکبر ولایتی فعالیت می کرد و بعد از تنفیذ رئیس جمهور در 12 مرداد ماه 92 با یک حکم عجیب از سوی حسن روحانی راهی پاستور شد و ریاست نهاد ریاست جمهوری را در دولت یازدهم تحویل گرفت. البته نهاوندیان و روحانی چندان باهم غریبه نیستند و سابقه آشنایی آنها به سالهای حضور رئیس دولت یازدهم در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام در خیابان نیاوران تهران باز می گردد. اما با این وجود در نگاه اول، کسی توقع حضور نهاوندیان به عنوان رئیس دفتر روحانی را نداشت.
نهاوندیان در چه شرایطی رئیس دفتر روحانی شد؟
نهاوندیان تنها رئیس دفتر رئیس جمهور در تاریخ جمهوری اسلامی است که دکترای اقتصاد دارد و در هنگام انتصاب به این سمت هم به طور همزمان ریاست اتاق بازرگانی ایران را بر عهده داشت. حضور وی در پاستور در نگاه اول، امید زیادی را به فعالان بخش خصوصی برای توجه مضاعف دولت به آنها و اجرای قانون بهبود فضای کسب و کار را میداد، اما در عمل همه چیز متفاوت بود. محمد نهاوندیان از افراد تاثیر گذار مکتب نیاوران است. مکتب اقتصادی که این روزها حرف اول را در سیاست گذاری های اقتصاد ایران می زند. پیروان این مکتب معتقد به سیاستهای اقتصاد نئوکلاسیک یا همان بازار آزاد هستند و در حال حاضر با توجه به نزدیکی امثال محمد نهاوندیان، مسعود نیلی، محمد علی نجفی و مشاوران غیر رسمی مانند موسی غنی نژاد و محمد طبیبیان به رئیس جمهور، تاثیر بسیار زیادی را بر سیاستهای اقتصادی دولت یازدهم می گذارند.
نهاوندیان چگونه وارد قوه مجریه شد؟
نهاوندیان در تمام دولتهای جمهوری اسلامی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی(به جز دولت احمدی نژاد) حضور داشته و همواره سعی کرده تا تاثیر زیادی را بر سیاستهای اقتصادی کشور داشته باشد. وی که لیسانس اقتصاد خود را از دانشگاه تهران گرفته و گذراندن تحصیلات حوزوی هم در کارنامه وی دیده می شود، قبل از پیروزی انقلاب اسلامی پیرو آشنایی با شهید مطهری، مهندس بازرگان و چند تن از اعضای شورای انقلاب، در دانشگاه تهران درس اقتصاد اسلامی تدریس می کرد و در همانجا با دکتر رضا صدر وزیر بازرگانی کابینه موقت شورای انقلاب و کابینه مهندس بازرگان آشنا شد.
بعد از پیروزی انقلاب این دوستی سبب شد تا دکتر صدر از او بخواهد تا مسئولیت روابط عمومی این وزارتخانه را در هر دو کابینه بر عهده بگیرد. در دولت شهید رجایی وی نماینده نخست وزیر در بنادر و گمرکات جنوب شد و سپس کاظم پور اردبیلی وزیر وقت بازرگانی وی را به عنوان مشاور خود برگزید. در دولت موسوی و بعد از حضور حبیب اله عسگر اولادی در وزارت بازرگانی، وی تجربه حضور در دو معاونت وزارت بازرگانی را تجربه کرد. ابتدا معاونت هماهنگی و امور مجلس وزیر بازرگانی شد و سپس معاونت طرح و برنامه این وزراتخانه را بر عهده گرفت. همزمان به مدت یکسال به عضویت شورای پول و اعتبار هم درآمد. نهاوندیان از همان ابتدا پیرو اقتصاد بازار آزاد بود و با مسئولان دولت موسوی که سیاستهای اقتصاد دولتی را در دستور کار قرار داده بودند، اختلاف داشت. اختلاف نظر نهاودیان با مسئولان وقت وزارت بازرگانی باعث شد تا وی در نهایت عطای حضور در دولت را به لقایش ببخشد و به عنوان ادامه تحصیل راهی قم شود.
سفر به آمریکا و ریشه دواندن اعتقادات اقتصاد نئوکلاسیک در نهاوندیان
اما سرانجام رئیس دفتر رئیس جمهور در سال 61 بار خود را بست تا دیدگاههای اقتصادی لیبرالی خود را در خاستگاه اصلی این سیاستها یعنی در آمریکا دنبال کند. نهاوندیان به همراه خانواده اش به ینگه دنیا رفت. وی که برای تحصیلات کارشناسی ارشد در دانشگاه جرج واشنگتن پذیرفته شد، در آنجا موسسه‌ای به نام تحقیقات و اطلاعات اسلامی تاسیس کرد و با چهل مرکز اسلامی آمریکا برای همکاری بین آنها ارتباط برقرار کرد. در نهایت در سال 66 مدرک کارشناسی ارشد خود را در رشته اقتصاد کسب کرد، اما بازهم به ایران بازنگشت و تصمیم گرفت همچنان به فعالیت در موسسه خود در ینگه دنیا ادامه دهد. در این مدت وی چهار سال در دانشگاه جرج واشنگتن به عنوان استادیار به تدریس اقتصاد عمومی پرداخت و در نهایت در سال 70 به عنوان یکی از نخستن ایرانیانی که موفق شده در دانشگاه جرج واشنگتن تدریس کند نام خود را ثبت کرد.
همچنین به تدریس دروس اقتصاد خرد، سازماندهی صنعتی و اقتصاد بین الملل در آن دانشگاه در مقطع کارشناسی ارشد پرداخت. در نهایت آقای رئیس دفتر همزمان با آغاز به کار دولت دوم سازندگی با کوله باری از اعتقاد به آموزه های اقتصاد نئوکلاسیک به ایران آمد تا فصل جدیدی از اثر گذاری خود را بر اقتصاد ایران آغاز کند.
نهاوندیان و دولت سازندگی
هاشمی رفسنجانی عبدالحسین وهاجی وزیر بازرگانی دولت اول خود را کنار گذاشته بود و برای دولت دوم قصد داشت وزارت بازرگانی را به یک عضو حزب موتلفه اسلامی واگذار کند. به این ترتیب سکان این وزارتخانه در دولت دوم علی اکبر هاشمی رفسنجانی به یحیی آل اسحاق سپرده شد و او نیز نهاوندیان را در بدو حضور به عنوان معاون طرح و برنامه این وزارتخانه منصوب کرد. این انتصاب آغازی بر مسئولیتهای بی شمار نهاوندیان در سالهای بازگشت به ایران بود، به شکلی که رئیس دفتر رئیس جمهور در آن دوران سرپرستی موسسه پژوهشهای بازرگانی و نمایندگی وزارت بازرگانی در کمیته مشترک سازمان توسعه تجارت را بر عهده گرفت. همزمان با اجرای سیاستهای تعدیل و نگارش برنامه های سوم توسعه، نهاوندیان به همراه چند تن دیگر از پیروان شاخص مکتب اقتصادی نیاوران به شورای مشاوران اقتصادی رئیس جمهور راه یافت تا نقش آفرینی خود در اقتصاد ایران را به اوج خود برساند.
نهاوندیان و دولت اصلاحات
پیروزی اصلاح طلبان در انتخابات ریاست جمهوری سال 76 موجب نشد تا نقش آفرینی نهاوندیان در سیاستهای اقتصادی دولت تمام شود و این بار محمد شریعتمداری وزیر بازرگانی دولت اصلاحات هم نهاوندیان را به عنوان معاون برنامه ریزی وزارت بازرگانی ابقا کرد. این تحصیلکرده رشته اقتصاد در آمریکا، در این مدت به عنوان نماینده تام الاختیار تجاری کشور هم برگزیده شد و نقش پررنگی را در قراردادهای تجاری آن زمان ایفا کرد. نهاوندیان حسن روحانی را از دهه 60 و هنگامی که رئیس جمهور نماینده مردم تهران در مجلس بود می شناخت، اما با آغاز دولت دوم اصلاحات و کنار رفتن وی از وزارت بازرگانی رابطه نهاوندیان و روحانی در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام وارد فاز جدیدتری شد. در آن زمان وی مشاور اقتصادی این مرکز شد. نهاوندیان از سالها پیش علاقه خاصی به پیوستن ایران به سازمان تجارت چهانی یا همان (WTO) داشت، به همین دلیل تصمیم گرفت تا مرکزی تحت عوان جهانی شدن با هماهنگی برخی از افراد در درون دولت اصلاحات و مرکز تحقیقات اسراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام تشکیل دهد. کم کم رابطه وی با روحانی دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی باعث شد تا وی به فعالیتهای اقتصادی خود در شورای عالی امنیت ملی هم ادامه دهد و حتی یک کتاب مشترک به همراه روحانی و محمد باقر نویخت به عنوان امنیت ملی و اقتصاد ایران به رشته تحریر درآورد. اما فارغ شدن نهاوندیان از وزارت بازرگانی در ابتدای دولت دوم اصلاحات مشغله جدیدی هم برای او ایجاد کرد، رئیس دفتر رئیس جمهور این بار با حکم علی لاریجانی رئیس وقت سازمان صداوسیما رئیس شورای اقتصاد رسانه ملی هم شد تا پستهای او در همه مناصب کامل تر شود.
نهاوندیان و دوران احمدی نژاد
اما پیروزی محمود احمدی نژاد در انتخابات ریاست جمهوری سال 84 نوع نقش آفرینی نهاوندیان را در اقتصاد ایران تغییر داد. در شهریور ماه 84 احمدی نژاد، حسن روحانی را که مدتها دبیر شورای عالی امنیت ملی بود و مسئولیت پرونده هسته ای ایران را هم بر عهده داشت از این سمت کنار گذاشت و علی لاریجانی را به ساختمان شورای عالی امنیت ملی فرستاد. رئیس کنونی مجلس شورای اسلامی هم تصمیم گرفت به رفت و آمدهای نهاوندیان به شورای عالی امنیت ملی رسمیت ببخشد و به همین دلیل سمت معاونت اقتصادی این شورا را به وی سپرد.
در آن زمان نهاوندیان نقش خاصی را در پرونده هسته ای ایران بر عهده گرفت زیرا با داشتن گرین کارت آمریکا رفت و آمد وی به ینگه دنیا به راحتی امکان پذیر بود و وی می توانست بسیاری از پیامهای ایران را به دیپلماتهای آمریکایی منتقل کند، به گونه ای که در یکی از همین سفرهایش در سال 85 به ایالات متحده، حواشی زیادی برای وی ایجاد شد. در آن زمان رایزنی با مقامات آمریکایی علاوه بر پرونده هسته ای به مذاکره غیر مستقیم ایران و آمریکا در خصوص عراق هم کشیده بود، بنابراین در اواسط اردیبهشت85 نهاوندیان برای رایزنی با برخی مقامات آمریکا و رساندن برخی از پیامها به محمد جواد ظریف نماینده وقت ایران در سازمان ملل راهی آمریکا شد و توانست لابی گری مناسبی هم برای پرونده هسته ای ایران و موضوع عراق در خاک آمریکا انجام دهد. با وجود این که محمود احمدی نژاد رئیس جمهور وقت از سفر نهاوندیان به آمریکا اظهار بی اطلاعی کرده بود، اما لاریجانی این سفر را تایید کرد و آن را جهت رساندن پیامها به ظریف در نیویورک دانست.
اما مقامات آمریکایی هم با تایید این سفر برای اولین بار رسما اعلام کردند که نهاوندیان گرین کارت ایالات متحده را در اختیار دارد و این گرین کارت اولین بار در سال 83 صادر شده و در سال 2004 مورد بازنگری قرار گرفته است. در نهایت با تغییر دبیر شورای عالی امنیت ملی و آمدن جلیلی به این شورا نهاوندیان هم شورای عالی امنیت ملی را ترک کرد. گفته می شود که در آن مقطع ریاست سازمان بورس هم به وی پیشنهاد شده بود، اما نهاوندیان تصمیم گرفت علی رغم حضور در همه دولتهای جمهوری اسلامی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نقشی در دولت محمود احمدی نژاد نداشته باشد و راه مقابل دولت را پیش گرفت. نهاوندیان که سودای نقش آفرینی جدیدی در اقتصاد ایران را بر سر داشت تصمیم گرفت تا برای انتخابات دوره ششم اتاق بازرگانی تهران کاندید شود تا این بار به نقش آفرینی خود در اقتصاد کشور در لباس بخش خصوصی بپردازد.
رئیس دفتر رئیس جمهور با شرکت در انتخابات اتاق بازرگانی، توانست به امپراطوری چندین ساله علینقی خاموشی در انتخابات اتاق بازرگانی خاتمه دهد و ریاست اتاق ایران را بر عهده بگیرد. نهاوندیان در کسوت ریاست اتاق ایران همواره انتقادات گسترده ای را به سیاستهای اقتصادی دولتهای نهم و دهم ابراز داشت و بارها از اقتصاد دولتی و حضور بنگاههای شبه دولتی در اقتصاد کشور انتقاد کرد. در دوران حضور نهاوندیان در اتاق بازرگانی طبق مصوبه برنامه پنجم توسعه شورایی جدید تحت عنوان شورای گفتگوی دولت و بخش خصوصی تشکیل شد که طی آن بسیاری از وزرای دولت و اعضای اتاق بازرگانی هماهنگی های اقتصادی لازم را با هم انجام می دادند. در آن سالها به جز شمس الدین حسینی وزیر وقت اقتصاد و چند تن دیگر از وزرا باقی مسئولین دولت علاقه خاصی به شرکت در جلسات شورای گفتگو نداشتند. همین مسئله باعث انتقادات تند نهاوندیان به دولت وقت شد. جالب اینجاست که چند سال بعد با حضور نهاوندیان در دولت یازدهم آقای رئیس دفتر همه انتقادات گذشته خود را فراموش کرد، زیرا وزرا و مسئولین دولت یازدهم هم تمایل چندانی به شرکت در جلسات اتاق بازرگانی از خود نشان نمی دهند و تنها شاهد حضور علی طیب نیا در جلسات این شورا هستیم. حضور نهاوندیان در اتاق بازرگانی ایران نخستین زمزمه ها برای تشکیل اتاق بازرگانی مشترک میان ایران و آمریکا را هم ایجاد کرد. رئیس دفتر رئیس جمهور در آن دوران رایزنی های گسترده ای را در این خصوص با تجار ایرانی ساکن آمریکا انجام داد و سعی کرد از ارتباطات خود که در سالهای حضور در آمریکا به دست آورده بود استفاده کند، اما تلاشهای او برای تشکیل این اتاق بازرگانی مشترک بی نتیجه ماند.
نهاوندیان و دولت روحانی
انتخابات ریاست جمهوری یازدهم فصل جدیدی از نقش آفرینی این اقتصادان تحصیل کرده آمریکا در اقتصاد ایران بود. نهاوندیان ابتدا به ستاد انتخاباتی علی اکبر ولایتی رفت و برنامه های اقتصادی وزیر اسبق امور خارجه را برای حضور در انتخابات ریاست جمهوری یازدهم به رشته تحریر در آورد. اما بعد از پیروزی روحانی در انتخابات همه چیز به یکباره تغییر کرد. نهاوندیان به جمع یاران وی پیوست، به طوری که در مراسم تنفیذ و تحلیف رئیس دولت یازدهم از همراهان اصلی وی به شمار می رفت. یک روز قبل از مراسم تنفیذ هم با شبکه تلویزیونی بی بی سی مصاحبه کرد و جالب اینجاست که در این مصاحبه این شبکه عنوان " دست راست" روحانی را برای وی برگزید. رئیس دفتر رئیس جمهور در این گفتگو به عنوان یکی از نخستین اظهار نظرهای رسمی نزدیکان حسن روحانی اعلام کرد که رابطه ایران و غرب در دوران ریاست جمهوری روحانی بهتر از قبل خواهد شد. در نهایت یک روز پس از تنفیذ رئیس جمهور، حسن روحانی در یکی از نخستین احکام، دوست قدیمی خود در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام را به عنوان رئیس دفتر رئیس جمهور و رئیس نهاد ریاست جمهوری برگزید. نهاوندیان حالا با حضور در خیابان پاستور تهران به عنوان نخستین اقتصاددانی که رئیس دفتر یک رئیس جمهور شده، فصل جدیدی از نقش آفرینی خود در سیاستهای اقتصادی کشور را آغاز کرده بود.
فصلی که در آن نهاوندیان با بیشترین میزان اثر گذاری بر شخص رئیس جمهور، سیاستهای اقتصادی دولت را مشخص می کند. رئیس دفتر رئیس جمهور بعد از حضور در نهاد ریاست جمهوری پای دوست قدیمی خود مسعود نیلی را هم به این نهاد باز کرد و با نفوذ وی، نیلی به عنوان مشاور اقتصادی رئیس جمهور و رئیس موسسه نیاوران، مهمترین موسسه فکری لیبرالها، شد.
حالا نهاوندیان و نیلی به عنوان اعضای اصلی تفکر اقتصادی نیاوران و دو تحصیلکرده اقتصاد در آمریکا و انگلستان، بستر لازم را برای پیاده سازی تفکرات اقتصادی نئوکلایسیک فراهم تر از گذشته می دیدند. نهاوندیان در نخستین سفر رئیس جمهور به نیویورک همراه او رفت و با توجه به این که به طور همزمان ریاست اتاق بازرگانی ایران را هم به عهده داشت تلاش زیادی را برای تشکیل اتاق بازرگانی ایران و آمریکا در دوران جدید کرد. انتقادات زیادی که به حضور همزمان نهاوندیان در اتاق بازرگانی ایران و دفتر رئیس جمهور می شد سرانجام شرایطی را فراهم کرد که وی در آبان ماه 92 به بهانه مشغله کاری از ریاست اتاق بازرگانی استعفا دهد، اما با نقش آفرینی وی غلامرضا شافعی دوست نزدیک او ریاست اتاق بازرگانی را بر عهده بگیرد. بنابراین اتاق بازرگانی به یمن حضور نهاوندیان در دولت همراهی خاصی را با دولت یازدهم داشت و حتی در انتخابات دوره هشتم اتاق بازرگانی هم نزدیک ترین تفکر به دولت سکان پارلمان بخش خصوصی را بر عهده گرفت. نهاوندیان با حضور فعال در اکثر تصمیمات اقتصادی دولت یازدهم و وارد کردن حلقه نیاوران به نهاد ریاست جمهوری همواره نشان داده که فراتر از یک رئیس دفتر رئیس جمهور است. در واقع بررسی ها نشان می دهد، دولت یازدهم در حوزه اقتصاد تبلور اندیشه های این این اقتصاددان تحصیلکرده آمریکاست. وجود بی سابقه ترین رکود بعد از انقلاب و تغییر سیاستهای اقتصادی دولت بعد از دو سال، از کنترل تورم به سمت تحریک تقاضا و سیاستهای انبساطی بیانگر این است که اندیشه های نهاوندیان در حوزه اقتصاد در طول دو سال گذشته چندان نتوانسته مشکلات اقتصادی کشور را حل کند. باید دید محمد نهاوندیان، مسعود نیلی و دیگر افراد تاثیر گذار حلقه نیاوران برای دو سال آینده اقتصاد ایران چه نسخه ای را پیچیده اند و آیا محمد نهاوندیان به آرزوی دیرینه خود در پیاده سازی اقتصاد نئوکلاسیک در ایران خواهد رسید یا خیر؟
