به گزارش مشرق، مجموعه مقالات حج و انقلاب اسلامي ايران به كوشش مسعود معيني پور در چهار بخش نگاه به انقلاب اسلامي و حج با رويكرد تمدني، واكاوي تأثيرات حج بر انقلاب اسلامي و جمهوري اسلامي ايران، واكاوي تأثيرات انقلاب و جمهوري اسلامي بر حج و ظرفيت‌هاي كنگره حج براي صدور انقلاب از سوي حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت منتشر شد.
در بخشي از مقدمه اين اثر آمده است: حج آغاز صيرورت جديد، با مسئوليت‌هاي بيشتر براي فرد و جامعه است؛ صيرورتي كه مديريت تحول فرد و جامعه را برعهده دارد. اما تلاش براي فردي كردن عبادات اسلام، به ويژه حج، و تهي كردن آنها از معناي راستين خود، نگرش تبليغي توطئه‌آميز و انفعالي است، كه اين بزرگ‌ترين سرمايه اسلام و امت اسلامي را نشانه گرفته است.
حج ابعاد مختلفي دارد، و توجه عميق به اين فريضه، ثمرات مختلف تربيتي و تكامل فردي، جمعي و حتي جهاني به ارمغان مي‌آورد؛ آن‌چنان‌كه انقلاب اسلامي ايران، با بهره‌گيري از ظرفيت‌هاي ناب و زلال آن، توانست به عزت و اقتدار برسد. توحيدمحوري، نفي ظلم و اعلام برائت از مستكبران، تساوي انسان‌ها نزد حضرت حق و قراردادن ملاك تقوا براي برتري، استقامت در انجام تكليف، دستيابي به مقام قرب، همگي اهداف مشتركي‌اند كه انقلاب اسلامي با بهره‌گيري از تعاليم اسلام و مناسك ديني، از جمله حج، خط مشي خود كرده است.
جهان اسلام در اين برهه حساس، در مصاف با نظام‌هاي سياسي ـ اجتماعي برآمده از تمدن غرب دچار چالش شده است و شايد تنها راه برون‌رفت از اين چالش‌ها بازخواني دقيق و عميق تعاليم اسلام باشد. اصلاح نگاه به ظرفيت عظيم دين اسلام، عزت و اقتدار را به امت اسلامي باز مي‌گرداند و زمينه‌ساز ايجاد تمدن نوين اسلامي است. لذا توجه به ابعاد بهره‌گيري از ظرفيت‌هاي ديپلماتيك و بين‌المللي و ظرفيت‌هاي توليد گفتمان جهاني آن، از جمله وظايف دولت‌ها و انديشمندان مسلمان است، و بي‌شك در شكل‌گيري انقلاب اسلامي ايران نيز حج از اصلي‌ترين پايه‌هاي نظري رهبران انقلاب اسلامي بوده است؛ چنان‌كه در مقالات اين مجموعه، شواهد اين امر را خواهيد ديد.
در مجموعه مقالات اين اثر، بررسي تأثير و تأثرات متقابل حج و انقلاب اسلامي، مورد نظر بوده است. از سويي حج، منسك اصلي در كنار مناسك ديگر دين اسلام است و در متون ديني توجه بسيار زيادي به آن شده، و از ديگرسو انقلاب اسلامي ازنظر فردي و اجتماعي، در حال شدن و تحول است كه حداقل از بعثت نبي مكرم اسلام آغاز شده و در دوره معاصر، در كالبد ايران حلول كرده و همچنان صيرورت دارد و روح ناآرام خود را به انقلاب مهدوي و حكومت عدل الهي پيوند خواهد داد.
الف) نگاه به انقلاب اسلامي و حج با رويكرد تمدني
1. مقاله «حج و تمدن اسلامي»، نوشته حجت الاسلام والمسلمين دكتر مصطفي جمالي، در پي آن است با نگاهي عميق به كنگره عظيم حج و با رويكردي تمدني، ابتدا به جايگاه و كاركرد حج ابراهيمي در تحقق تمدن اسلامي بپردازد، سپس با بازخواني برخي از مناسك، از ظرفيت‌هاي آن در مهندسي تمدن اسلامي پرده بردارد؛ به‌گونه‌اي‌كه اگر در خدمت انقلاب‌هاي اسلامي قرار گيرد، ملت‌هاي اسلامي در مسير تحقق تمدن اسلامي هدايت شوند.
2. مقاله «تأثير انقلاب اسلامي ايران بر وضعيت موجود و آينده عربستان (با تأكيد بر كنگره حج)»، نوشته جناب آقاي دكتر محمد جعفر جوادي است كه در ادامه مقاله پيشين، مي‌تواند تصوير بهتري از عربستان و افق اثرگذاري انقلاب اسلامي بر وضعيت موجود و آينده عربستان پيش‌رو قرار دهد. مقاله مذكور، اين پيش‌فرض را در كانون تحليل خود قرار داده كه هدف اصلي حج و انقلاب اسلامي، هردو تحقق امت واحد اسلامي است. بر اين اساس به‌دنبال پاسخ‌گويي به اين سؤال است كه سازوكار جمهوري اسلامي ايران براي تحقق هدف مهم كنگره حج (وحدت جهان اسلام در قالب امت واحد اسلامي)، در وضعيت روابط ايران و عربستان، چيست.
3. مقاله «بررسي نقش حج در گسترش تفكر و مباني انقلاب اسلامي در منطقه بيداري اسلامي»، نوشته جناب آقاي دكتر علي اخترشهر است. نويسنده در اين مقاله، حج را سرمايه‌اي معنوي و فرهنگي براي مسلمانان دانسته و با توجه به اشتراك مباني حج و انقلاب اسلامي، به بررسي جايگاه حج در گسترش تفكر و مباني انقلاب اسلامي پرداخته است. نويسنده كوشيده است اين نقش را درباره كشورهاي منطقه بيداري اسلامي بررسي كند و اعتقاد دارد كه از مهم‌ترين نقش‌هاي حج درگسترش مباني انقلاب اسلامي، مي‌توان به موارد ذيل اشاره كرد:
1. داشتن دشمن مشترك؛
2. رايزني، شور و مشورت و مبادله فرهنگي؛
3. اجراي فريضه مهم امربه معروف و نهي‌ازمنكر؛
4. تحكيم وحدت بين مسلمانان؛
5. برائت از مشركان و ظلم‌ستيزي.
ب) واكاوي تأثيرات حج بر انقلاب اسلامي و جمهوري اسلامي ايران
1. مقاله «ظرفيت‌شناسي كنگره عظيم حج در مقابله با برخي چالش‌هاي تأسيسي و ابقايي انقلاب و جمهوري اسلامي»، نوشته آقاي دكتر مسعود معيني‌پور و سركار خانم طاهره بيژني است، و به‌دنبال اثبات اين مدعاست كه نه‌تنها تعاليم و مناسك حج در تأسيس و ايجاد انقلاب اسلامي، الهام‌بخش و مؤثر بوده، بلكه در بقا نيز اثرگذار است؛ چنان‌كه نظام جمهوري اسلامي، براي مقابله با بسياري از چالش‌هاي پيش‌روي خود، مي‌بايد از ظرفيت حج بهره بگيرد. ازاين‌رو بعد از بيان ابعاد اثرگذاري تأسيسي حج بر انقلاب اسلامي، به بررسي و شناسايي ظرفيت‌هاي كنگره حج براي مقابله با چالش‌هاي بقاي انقلاب و جمهوري اسلامي مي‌پردازد.
2. مقاله «جايگاه حج در انديشه سياسي و مبارزاتي امام خميني و تعامل ابعاد انديشه‌اي ايشان در حج»، نوشته جناب آقاي امير سياهپوش است. مؤلف در اين مقاله تلاش كرده است تأثير تعاليم حج را در انديشه و عمل سياسي امام خميني= نشان دهد؛ تشبيه مبارزات حضرت امام به نوع مواجهه حضرت ابراهيم با طاغوت زمان و ظلم‌ستيزي و برائت از مشركين و بهره‌گيري از معارف معنوي حج و اصل وحدت و خلاصه، واكاوي ابعاد مختلف فردي و اجتماعي حج و تأثيرات آن در انديشه و عمل امام خميني، كار ويژه اين مقاله است.
3. مقاله «بررسي تطبيقي انقلاب اسلامي و حج ابراهيمي؛ تبيين مفاهيم و عرصه‌ها» نوشته حجت الاسلام والمسلمين آقاي دكتر يوسف فتحي است. اين مقاله به‌دنبال بيان ابعاد معرفتي و كاركردي حج ابراهيمي و انقلاب اسلامي، با مراجعه به برخي از آيات حج و پيام‌هاي امام خميني به كنگره حج است. همچنين براي نيل به اين مقصود، به تطبيق تحليلي ظرفيت‌هاي انقلاب اسلامي با حج نيز پرداخته است. نويسنده، در پايان مقاله نتيجه مي‌گيرد كه بسياري از مباني و كاركردهاي حج ابراهيمي و انقلاب اسلامي، مشترك است و احياي حج ابراهيمي، بدبيني‌هاي ميان ملت ايران و جهان اسلام را رفع مي‌كند و انقلاب اسلامي، نمونه عملي براي برون‌رفت از وضعيت موجود كشورهاي اسلامي و الهام‌بخش خيزش‌هاي اسلامي و معنويت‌‌گراست.
4. مقاله «جهاني‌شدن شعارهاي انقلاب اسلامي و مناسك حج ابراهيمي»، نوشته جناب آقاي دكتر مهدي حسين زاده فرمي است و موضوع اصلي آن، بررسي نسبت ويژگي‌هاي مناسك حج، با شعارهاي انقلاب اسلامي و خصوصيات جهاني‌شدن است. نويسنده براي دستيابي به پاسخ خود، ابتدا درباره جهاني‌شدن و خصوصيات آن نوشته، سپس به تحليل محتواي شعارهاي انقلاب اسلامي و نسبت آن با شعاير حج پرداخته و در پايان، نسبت بين اين سه را بررسي كرده است. ازنظر نويسنده، اينكه زمينه‌سازي ظهور و رخ‌نمايي برخي از علائم آن با رخداد انقلاب اسلامي در ايران و شكل‌گيري فرايند جهاني‌شدن در يك زمان واقع شده، مسئله‌اي نيست كه بتوان به‌راحتي از آن گذر كرد و بايد نسبت اين سه باهم سنجيده شود و از عناصر مشترك بين اين سه، كنگره عظيم حج است.
5. مقاله «نقش حج در تبيين و گسترش شعارها و اهداف انقلاب اسلامي»، نوشته جناب آقاي سيد عقيل نسيمي است. حج از اين‌منظر، نقش بسيار مهم و مؤثري در طول تاريخ، در بيداري مسلمانان داشته است؛ به‌گونه‌اي‌كه متفكران اسلامي، همواره در صدد بهره‌گيري از اين ظرفيت براي احياي ملت‌هاي مسلمان و تقابل با جبهه ظلم و كفر بوده‌اند. ازاين‌رو اين مقاله به بررسي نقش، توانايي، جايگاه و ظرفيت عظيم حج در جهت تبيين و گسترش شعارها و پيشبرد اهداف انقلاب اسلامي مي‌پردازد و مي‌كوشد بعد از تبيين و توصيف اهداف انقلاب اسلامي، تأثيرات حج را بر پيشبرد آن اهداف، واكاوي كند.
6. مقاله «راهكارهاي جمهوري اسلامي ايران در راستاي استفاده از فرصت حج ابراهيمي»، نوشته جناب آقاي دكتر مهدي مولائي آراني است. نگارنده اعتقاد دارد كه حج با همه عظمت و جايگاه خود، در اين زمان به‌دليل تفرقه ميان امت اسلام، فاصله زيادي با اهداف حقيقي خود پيدا كرده است و جمهوري اسلامي ايران، به‌عنوان نظام سياسي ـ اجتماعي برآمده از آرمان‌هاي اسلام ناب، وظيفه دارد از ظرفيت‌ها و فرصت‌هاي بي‌بديل حج استفاده كند. اينكه سياست‌گذاران و مسئولان جمهوري اسلامي، چه راهكارهايي را براي بهره‌گيري حداكثري از اين فرصت عظيم پيش‌رو دارند، مسئله اين مقاله است. نويسنده معتقد است از مهم‌ترين رقباي جمهوري اسلامي براي بهره‌گيري از ظرفيت‌هاي حج، فرقه وهابيت است. ازاين‌رو در اين مقاله مي‌كوشد ابتدا ويژگي‌هاي فرقه وهابيت و وجوه رقابتي آن با جمهوري اسلامي را بيان كند، سپس به بررسي راهكار‌ها بپردازد. گفتني است محقق، از منابع كتابخانه‌اي و مصاحبه با نخبگان بهره گرفته و تحليل داده‌ها را با روش «swot» انجام داده است.
ج) واكاوي تأثيرات انقلاب و جمهوري اسلامي بر حج
1. مقاله «تأثير انقلاب اسلامي ايران بر حج ابراهيمي؛ با تأكيد بر ديدگاه امام خميني»، نوشته جناب آقاي رضا لكزايي است. نويسنده در اين مقاله، با بهره‌گيري از چارچوب نظري برآمده از انديشه امام خميني، بيان مي‌كند؛ انقلاب اسلامي در جغرافياي ايران رخ نمود، اما تأثيرات آن جهاني بود و اين تأثيرات، حتي در زمينه احياي حج و تغيير رويكرد مسلمانان به حج نيز درخور تأمل است. در اين مقاله، تأثير انقلاب اسلامي ايران در سه حوزه باور، انگيزه و عمل، بررسي و نشان داده شده است. در حوزه باور، انقلاب ايران درواقع، مفهوم توحيد را به‌عنوان اعتقاد به خدا و نفي طاغوت بازتعريف كرد و از آمريكا به‌عنوان بزرگ‌ترين مظهر شرك نام برد. در حوزه انگيزه و گرايش در انقلاب ايران، شاهد عشق و نفرت بوديم؛ عشق به خوبيها و لشكريان عقل كه در رأس آن، امام خميني قرار داشت و تنفر از بديها و لشكر جهل كه در رأس آن، شاه و اربابانش قرار داشتند. در حوزه رفتاري هم، مبارزه عملي با روحيه شهادتطلبانه كه با تغيير محتواي باطني انسان‌ها رخ داده، كليد ميخورد و با شعار و راه‌پيمايي و تظاهرات آغاز ميشود و تا نابودي استكبار جهاني براساس پيام جهاني «نه ظلم كن و نه مظلوم شو»، به پيش ميرود.
2. مقاله «درآمدي بر نقش انقلاب اسلامي در احياي جنبه‌هاي سياسي ـ اجتماعي حج»، نوشته جناب آقاي سيد جواد ميرخليلي است. مؤلف در اين مقاله با بيان تحولات نظريه‌هاي بين‌الملل كه از انقلاب اسلامي ناشي شده است، به اين مسئله مي‌پردازد كه حج نيز از اين تحول عميق اجتماعي ـ سياسي نشئت گرفته است و با بهره‌گيري از فضاي ايجادشده در انقلاب اسلامي، ظرفيت‌هاي سياسي اجتماعي موجود در مناسك و تعاليم حج برجسته شد و مورد توجه ملت‌هاي مسلمان قرار گرفت.
3. مقاله «انقلاب اسلامي و قرائت نوين از حج (با تأكيد بر فرمايشات امام خميني و مقام معظم رهبري)»، نوشته جناب آقاي محمد حقي است كه در آن، تأثيرات انقلاب اسلامي در برداشت و قرائت نوين از حج را نشان داده است. حج از ديدگاه نگارنده، تا پيش از انقلاب اسلامي ايران، تنها حركتي عبادي بود و از ديگر ابعاد آن غفلت مي‌شد. با پيروزي انقلاب، توجه به ابعاد سياسي حج مورد تأكيد قرار گرفت و حج، ميعادگاه وحدت مسلمانان در برابر مستكبران جهان و كانون برائت از مشركان معرفي شد و ابعاد سياسي آن احيا گرديد. دراين‌ميان، نگارنده به‌كمك سخنان و مكتوبات حضرت امام= و مقام معظم رهبري در صدد پاسخ به مسئله مقاله خود است.
د) فرصت‌ها و تهديدهاي حج براي صدور انقلاب
1. مقاله «بررسي مؤلفه‌هاي حج در راستاي صدور انقلاب»، نوشته حجت الاسلام والمسلمين محسن محمدي است كه مؤلفه‌ها و مباني مشترك حج و انقلاب اسلامي را بررسي كرده است. اين مقاله، اشتراك مؤلفه‌هاي حج و انقلاب را زمينه كاركرد حج در صدور انقلاب مي‌داند. سنخيت ماهيتي حج در گزاره‌هايي همچون خدامحوري، مردم‌محوري، رهبري، دشمن‌شناسي و هم‌گرايي، زمينه هم‌افزايي كاركردي حج و انقلاب را ايجاد كرده و سبب شده است حج، به‌عنوان نهاد و رسانه‌اي براي صدور انقلاب مد نظر قرار گيرد.
2. مقاله «جامعه‌شناسي مردم عربستان و ظرفيت‌هاي صدور انقلاب (فرهنگ و ساخت اجتماعي و فرهنگ ديني، احزاب و گروه‌هاي اجتماعي و...)» نوشته حجت‌الاسلام والمسلمين آقاي محمدرضا فلاح است كه ظرفيت‌شناسي جامعه عربستان براي صدور انقلاب اسلامي را بررسي مي‌كند. در اين مقاله، تلاش شده است ظرفيت‌هاي موجود اجتماعي عربستان، براي نفوذ و صدور ارزش‌هاي انقلاب اسلامي بررسي شود. ظرفيت‌شناسي مذهب و عالمان ديني در عربستان، واكاوي ساختار قبيله‌اي آن و ظرفيت‌شناسي اين ساختار، بررسي جايگاه ساختار و احزاب سعودي در عربستان، همچنين احزاب اسلام‌گراي سني و شيعي در عربستان، از مهم‌ترين ساختار‌هاي بررسي شده در اين مقاله است.
3. مقاله «فرصت‌ها و چالش‌هاي كنگره حج براي صدور انقلاب اسلامي، با تأكيد بر ديدگاه رهبر حكيم انقلاب اسلامي»، نوشته جناب آقاي عليرضا دانشيار است. ازنظر نگارنده، حج آن‌چنان‌كه فرصت‌هاي بسياري براي صدور انقلاب اسلامي پديد مي‌آورد، چالش‌هايي را نيز پيش‌روي آن قرار داده است كه بايد آنها را به فرصت تبديل كرد و اجازه نداد به بحران تبديل شود. برپايه اين مقاله، مهم‌ترين فرصت‌هاي جمهوري اسلامي در عرصه فرهنگي ـ سياسي در حج، عبارت‌اند از: تقويت گفت‌وگو، تقريب مذاهب، وحدت‌محوري، ديپلماسي فعال و... . در مقابل، چالش‌هاي گفتمان انقلاب اسلامي در عرصه فرهنگي ـ سياسي در حج، عبارت‌اند از: تشديد اختلافات مذهبي ـ فرقه‌اي و عدم تحمل تبادل و گفت‌وگوي فرهنگي ـ عقيدتي، عدم ديپلماسي فعال در عرصه سياسي، جداسازي مضمون سياسي از حج، حكومت سعودي و حمايت از گروه‌هاي وهابي و تكفيري و تشديد تبليغ عليه آموزه‌هاي تشيع و جمهوري اسلامي.
4. مقاله «موانع صدور انقلاب اسلامي در عربستان و ايام حج؛ رويكردي بر ساختار سياسي حاكم بر فرهنگ مذهبي»، نوشته جناب آقاي كرامت عبدلي است. پيش‌فرض اين مقاله، اين است كه حكومت عربستان، به نفوذ تعاليم انقلاب اسلامي و خطرات آن براي كم‌رنگ كردن حاكميت عربستان و نفوذ آن در كشورها پي برده و از هر وسيله‌اي براي كاهش نفوذ ارزش‌هاي انقلاب اسلامي استفاده مي‌كند. مقاله به‌دنبال اثبات اين فرضيه است كه حكومت پادشاهي و موروثي آل سعود كه با به‌كارگيري روش‌هاي استبدادي و توتاليتر، توانسته است در عربستان به حيات خويش ادامه دهد، در همراهي با فقها و سردمداران وهابيت، در تقابل با مردم و آزادي‌خواهان و انقلاب اسلامي ايران، به حمايت متقابل از يكديگر، و سركوب جنبش‌هاي مردمي و ايجاد مانع در برابر صدور انقلاب اسلامي ايران، به‌ويژه در ايام حج مي‌پردازند.
5. مقاله «جريان‌هاي اسلام‌گرا در عربستان و نسبت آنها با انقلاب اسلامي ايران»، نوشته جناب آقاي دكتر يحيي فوزي و جناب آقاي عباس علي‌بخشي است و بررسي جريانات سياسي اسلام‌گرا و نسبت‌سنجي آنها با انقلاب اسلامي را در دستور كار خود دارد. ازاين‌رو در ابتدا به دسته‌بندي جريانات اسلام‌گرا در عربستان مي‌پردازد، سپس از حيث انديشه سياسي، تشابهات و تفاوت‌هاي آن را با انقلاب اسلامي بررسي مي‌كند تا بتواند جريانات دروني عربستان سعودي را بهتر به سياست‌گذاران جمهوري اسلامي بشناساند.
مجموعه مقالات حج و انقلاب اسلامي ايران به كوشش مسعود معيني پور و تدوين پژوهشكده حج و زيارت در قطع وزيري، 580 صفحه، شمارگان 1000 نسخه و قيمت 17 هزار و پانصد تومان از سوي مؤسسه فرهنگي هنري مشعر وابسته به حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت منتشر و روانه بازار نشر شد.
گفتني است، تاكنون متن كامل حدود يكهزار عنوان كتاب حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت با فرمت هاي گوناگون از سوي كتابخانه تخصصي پايگاه اطلاع رساني حج به نشانيlib.hajj.irمنتشر شده است.
در بخشي از مقدمه اين اثر آمده است: حج آغاز صيرورت جديد، با مسئوليت‌هاي بيشتر براي فرد و جامعه است؛ صيرورتي كه مديريت تحول فرد و جامعه را برعهده دارد. اما تلاش براي فردي كردن عبادات اسلام، به ويژه حج، و تهي كردن آنها از معناي راستين خود، نگرش تبليغي توطئه‌آميز و انفعالي است، كه اين بزرگ‌ترين سرمايه اسلام و امت اسلامي را نشانه گرفته است.
حج ابعاد مختلفي دارد، و توجه عميق به اين فريضه، ثمرات مختلف تربيتي و تكامل فردي، جمعي و حتي جهاني به ارمغان مي‌آورد؛ آن‌چنان‌كه انقلاب اسلامي ايران، با بهره‌گيري از ظرفيت‌هاي ناب و زلال آن، توانست به عزت و اقتدار برسد. توحيدمحوري، نفي ظلم و اعلام برائت از مستكبران، تساوي انسان‌ها نزد حضرت حق و قراردادن ملاك تقوا براي برتري، استقامت در انجام تكليف، دستيابي به مقام قرب، همگي اهداف مشتركي‌اند كه انقلاب اسلامي با بهره‌گيري از تعاليم اسلام و مناسك ديني، از جمله حج، خط مشي خود كرده است.
جهان اسلام در اين برهه حساس، در مصاف با نظام‌هاي سياسي ـ اجتماعي برآمده از تمدن غرب دچار چالش شده است و شايد تنها راه برون‌رفت از اين چالش‌ها بازخواني دقيق و عميق تعاليم اسلام باشد. اصلاح نگاه به ظرفيت عظيم دين اسلام، عزت و اقتدار را به امت اسلامي باز مي‌گرداند و زمينه‌ساز ايجاد تمدن نوين اسلامي است. لذا توجه به ابعاد بهره‌گيري از ظرفيت‌هاي ديپلماتيك و بين‌المللي و ظرفيت‌هاي توليد گفتمان جهاني آن، از جمله وظايف دولت‌ها و انديشمندان مسلمان است، و بي‌شك در شكل‌گيري انقلاب اسلامي ايران نيز حج از اصلي‌ترين پايه‌هاي نظري رهبران انقلاب اسلامي بوده است؛ چنان‌كه در مقالات اين مجموعه، شواهد اين امر را خواهيد ديد.
در مجموعه مقالات اين اثر، بررسي تأثير و تأثرات متقابل حج و انقلاب اسلامي، مورد نظر بوده است. از سويي حج، منسك اصلي در كنار مناسك ديگر دين اسلام است و در متون ديني توجه بسيار زيادي به آن شده، و از ديگرسو انقلاب اسلامي ازنظر فردي و اجتماعي، در حال شدن و تحول است كه حداقل از بعثت نبي مكرم اسلام آغاز شده و در دوره معاصر، در كالبد ايران حلول كرده و همچنان صيرورت دارد و روح ناآرام خود را به انقلاب مهدوي و حكومت عدل الهي پيوند خواهد داد.
مقالات اين مجموعه را مي‌توان به‌طور خلاصه به چهار بخش و با چهار رويكرد تقسيم‌بندي كرد: 1. مقالاتي كه با رويكرد و در مقياس تمدني، به پديده حج و انقلاب اسلامي نگريسته‌اند و هم‌افزايي اين دو را پيگيري كرده‌اند؛ 2. مقالاتي كه تأثيرات حج بر انقلاب اسلامي را بررسي كرده و تأثير آن را در ايجاد و بقاي انقلاب اسلامي، بعد از تثبيت و تحكيم نشان داده‌اند؛ 3. مقالاتي كه تأثيرات رخداد انقلاب اسلامي و عملكرد جمهوري اسلامي و رهبران آن را بر حج بررسي كرده‌اند و كوشيده‌اند تحولات كنگره عظيم حج را بعد از انقلاب اسلامي بيان كنند و اين ظرفيت را توسعه بخشند؛ 4. مقالاتي كه ذيل بحث ظرفيت‌شناسي و آسيب‌شناسي حج، براي صدور پيام، آرمان‌ها و قدرت نرم جمهوري اسلامي سازمان‌دهي شده‌اند.
الف) نگاه به انقلاب اسلامي و حج با رويكرد تمدني
1. مقاله «حج و تمدن اسلامي»، نوشته حجت الاسلام والمسلمين دكتر مصطفي جمالي، در پي آن است با نگاهي عميق به كنگره عظيم حج و با رويكردي تمدني، ابتدا به جايگاه و كاركرد حج ابراهيمي در تحقق تمدن اسلامي بپردازد، سپس با بازخواني برخي از مناسك، از ظرفيت‌هاي آن در مهندسي تمدن اسلامي پرده بردارد؛ به‌گونه‌اي‌كه اگر در خدمت انقلاب‌هاي اسلامي قرار گيرد، ملت‌هاي اسلامي در مسير تحقق تمدن اسلامي هدايت شوند.
2. مقاله «تأثير انقلاب اسلامي ايران بر وضعيت موجود و آينده عربستان (با تأكيد بر كنگره حج)»، نوشته جناب آقاي دكتر محمد جعفر جوادي است كه در ادامه مقاله پيشين، مي‌تواند تصوير بهتري از عربستان و افق اثرگذاري انقلاب اسلامي بر وضعيت موجود و آينده عربستان پيش‌رو قرار دهد. مقاله مذكور، اين پيش‌فرض را در كانون تحليل خود قرار داده كه هدف اصلي حج و انقلاب اسلامي، هردو تحقق امت واحد اسلامي است. بر اين اساس به‌دنبال پاسخ‌گويي به اين سؤال است كه سازوكار جمهوري اسلامي ايران براي تحقق هدف مهم كنگره حج (وحدت جهان اسلام در قالب امت واحد اسلامي)، در وضعيت روابط ايران و عربستان، چيست.
3. مقاله «بررسي نقش حج در گسترش تفكر و مباني انقلاب اسلامي در منطقه بيداري اسلامي»، نوشته جناب آقاي دكتر علي اخترشهر است. نويسنده در اين مقاله، حج را سرمايه‌اي معنوي و فرهنگي براي مسلمانان دانسته و با توجه به اشتراك مباني حج و انقلاب اسلامي، به بررسي جايگاه حج در گسترش تفكر و مباني انقلاب اسلامي پرداخته است. نويسنده كوشيده است اين نقش را درباره كشورهاي منطقه بيداري اسلامي بررسي كند و اعتقاد دارد كه از مهم‌ترين نقش‌هاي حج درگسترش مباني انقلاب اسلامي، مي‌توان به موارد ذيل اشاره كرد:
1. داشتن دشمن مشترك؛
2. رايزني، شور و مشورت و مبادله فرهنگي؛
3. اجراي فريضه مهم امربه معروف و نهي‌ازمنكر؛
4. تحكيم وحدت بين مسلمانان؛
5. برائت از مشركان و ظلم‌ستيزي.
ب) واكاوي تأثيرات حج بر انقلاب اسلامي و جمهوري اسلامي ايران
1. مقاله «ظرفيت‌شناسي كنگره عظيم حج در مقابله با برخي چالش‌هاي تأسيسي و ابقايي انقلاب و جمهوري اسلامي»، نوشته آقاي دكتر مسعود معيني‌پور و سركار خانم طاهره بيژني است، و به‌دنبال اثبات اين مدعاست كه نه‌تنها تعاليم و مناسك حج در تأسيس و ايجاد انقلاب اسلامي، الهام‌بخش و مؤثر بوده، بلكه در بقا نيز اثرگذار است؛ چنان‌كه نظام جمهوري اسلامي، براي مقابله با بسياري از چالش‌هاي پيش‌روي خود، مي‌بايد از ظرفيت حج بهره بگيرد. ازاين‌رو بعد از بيان ابعاد اثرگذاري تأسيسي حج بر انقلاب اسلامي، به بررسي و شناسايي ظرفيت‌هاي كنگره حج براي مقابله با چالش‌هاي بقاي انقلاب و جمهوري اسلامي مي‌پردازد.
2. مقاله «جايگاه حج در انديشه سياسي و مبارزاتي امام خميني و تعامل ابعاد انديشه‌اي ايشان در حج»، نوشته جناب آقاي امير سياهپوش است. مؤلف در اين مقاله تلاش كرده است تأثير تعاليم حج را در انديشه و عمل سياسي امام خميني= نشان دهد؛ تشبيه مبارزات حضرت امام به نوع مواجهه حضرت ابراهيم با طاغوت زمان و ظلم‌ستيزي و برائت از مشركين و بهره‌گيري از معارف معنوي حج و اصل وحدت و خلاصه، واكاوي ابعاد مختلف فردي و اجتماعي حج و تأثيرات آن در انديشه و عمل امام خميني، كار ويژه اين مقاله است.
3. مقاله «بررسي تطبيقي انقلاب اسلامي و حج ابراهيمي؛ تبيين مفاهيم و عرصه‌ها» نوشته حجت الاسلام والمسلمين آقاي دكتر يوسف فتحي است. اين مقاله به‌دنبال بيان ابعاد معرفتي و كاركردي حج ابراهيمي و انقلاب اسلامي، با مراجعه به برخي از آيات حج و پيام‌هاي امام خميني به كنگره حج است. همچنين براي نيل به اين مقصود، به تطبيق تحليلي ظرفيت‌هاي انقلاب اسلامي با حج نيز پرداخته است. نويسنده، در پايان مقاله نتيجه مي‌گيرد كه بسياري از مباني و كاركردهاي حج ابراهيمي و انقلاب اسلامي، مشترك است و احياي حج ابراهيمي، بدبيني‌هاي ميان ملت ايران و جهان اسلام را رفع مي‌كند و انقلاب اسلامي، نمونه عملي براي برون‌رفت از وضعيت موجود كشورهاي اسلامي و الهام‌بخش خيزش‌هاي اسلامي و معنويت‌‌گراست.
4. مقاله «جهاني‌شدن شعارهاي انقلاب اسلامي و مناسك حج ابراهيمي»، نوشته جناب آقاي دكتر مهدي حسين زاده فرمي است و موضوع اصلي آن، بررسي نسبت ويژگي‌هاي مناسك حج، با شعارهاي انقلاب اسلامي و خصوصيات جهاني‌شدن است. نويسنده براي دستيابي به پاسخ خود، ابتدا درباره جهاني‌شدن و خصوصيات آن نوشته، سپس به تحليل محتواي شعارهاي انقلاب اسلامي و نسبت آن با شعاير حج پرداخته و در پايان، نسبت بين اين سه را بررسي كرده است. ازنظر نويسنده، اينكه زمينه‌سازي ظهور و رخ‌نمايي برخي از علائم آن با رخداد انقلاب اسلامي در ايران و شكل‌گيري فرايند جهاني‌شدن در يك زمان واقع شده، مسئله‌اي نيست كه بتوان به‌راحتي از آن گذر كرد و بايد نسبت اين سه باهم سنجيده شود و از عناصر مشترك بين اين سه، كنگره عظيم حج است.
5. مقاله «نقش حج در تبيين و گسترش شعارها و اهداف انقلاب اسلامي»، نوشته جناب آقاي سيد عقيل نسيمي است. حج از اين‌منظر، نقش بسيار مهم و مؤثري در طول تاريخ، در بيداري مسلمانان داشته است؛ به‌گونه‌اي‌كه متفكران اسلامي، همواره در صدد بهره‌گيري از اين ظرفيت براي احياي ملت‌هاي مسلمان و تقابل با جبهه ظلم و كفر بوده‌اند. ازاين‌رو اين مقاله به بررسي نقش، توانايي، جايگاه و ظرفيت عظيم حج در جهت تبيين و گسترش شعارها و پيشبرد اهداف انقلاب اسلامي مي‌پردازد و مي‌كوشد بعد از تبيين و توصيف اهداف انقلاب اسلامي، تأثيرات حج را بر پيشبرد آن اهداف، واكاوي كند.
6. مقاله «راهكارهاي جمهوري اسلامي ايران در راستاي استفاده از فرصت حج ابراهيمي»، نوشته جناب آقاي دكتر مهدي مولائي آراني است. نگارنده اعتقاد دارد كه حج با همه عظمت و جايگاه خود، در اين زمان به‌دليل تفرقه ميان امت اسلام، فاصله زيادي با اهداف حقيقي خود پيدا كرده است و جمهوري اسلامي ايران، به‌عنوان نظام سياسي ـ اجتماعي برآمده از آرمان‌هاي اسلام ناب، وظيفه دارد از ظرفيت‌ها و فرصت‌هاي بي‌بديل حج استفاده كند. اينكه سياست‌گذاران و مسئولان جمهوري اسلامي، چه راهكارهايي را براي بهره‌گيري حداكثري از اين فرصت عظيم پيش‌رو دارند، مسئله اين مقاله است. نويسنده معتقد است از مهم‌ترين رقباي جمهوري اسلامي براي بهره‌گيري از ظرفيت‌هاي حج، فرقه وهابيت است. ازاين‌رو در اين مقاله مي‌كوشد ابتدا ويژگي‌هاي فرقه وهابيت و وجوه رقابتي آن با جمهوري اسلامي را بيان كند، سپس به بررسي راهكار‌ها بپردازد. گفتني است محقق، از منابع كتابخانه‌اي و مصاحبه با نخبگان بهره گرفته و تحليل داده‌ها را با روش «swot» انجام داده است.
ج) واكاوي تأثيرات انقلاب و جمهوري اسلامي بر حج
1. مقاله «تأثير انقلاب اسلامي ايران بر حج ابراهيمي؛ با تأكيد بر ديدگاه امام خميني»، نوشته جناب آقاي رضا لكزايي است. نويسنده در اين مقاله، با بهره‌گيري از چارچوب نظري برآمده از انديشه امام خميني، بيان مي‌كند؛ انقلاب اسلامي در جغرافياي ايران رخ نمود، اما تأثيرات آن جهاني بود و اين تأثيرات، حتي در زمينه احياي حج و تغيير رويكرد مسلمانان به حج نيز درخور تأمل است. در اين مقاله، تأثير انقلاب اسلامي ايران در سه حوزه باور، انگيزه و عمل، بررسي و نشان داده شده است. در حوزه باور، انقلاب ايران درواقع، مفهوم توحيد را به‌عنوان اعتقاد به خدا و نفي طاغوت بازتعريف كرد و از آمريكا به‌عنوان بزرگ‌ترين مظهر شرك نام برد. در حوزه انگيزه و گرايش در انقلاب ايران، شاهد عشق و نفرت بوديم؛ عشق به خوبيها و لشكريان عقل كه در رأس آن، امام خميني قرار داشت و تنفر از بديها و لشكر جهل كه در رأس آن، شاه و اربابانش قرار داشتند. در حوزه رفتاري هم، مبارزه عملي با روحيه شهادتطلبانه كه با تغيير محتواي باطني انسان‌ها رخ داده، كليد ميخورد و با شعار و راه‌پيمايي و تظاهرات آغاز ميشود و تا نابودي استكبار جهاني براساس پيام جهاني «نه ظلم كن و نه مظلوم شو»، به پيش ميرود.
2. مقاله «درآمدي بر نقش انقلاب اسلامي در احياي جنبه‌هاي سياسي ـ اجتماعي حج»، نوشته جناب آقاي سيد جواد ميرخليلي است. مؤلف در اين مقاله با بيان تحولات نظريه‌هاي بين‌الملل كه از انقلاب اسلامي ناشي شده است، به اين مسئله مي‌پردازد كه حج نيز از اين تحول عميق اجتماعي ـ سياسي نشئت گرفته است و با بهره‌گيري از فضاي ايجادشده در انقلاب اسلامي، ظرفيت‌هاي سياسي اجتماعي موجود در مناسك و تعاليم حج برجسته شد و مورد توجه ملت‌هاي مسلمان قرار گرفت.
3. مقاله «انقلاب اسلامي و قرائت نوين از حج (با تأكيد بر فرمايشات امام خميني و مقام معظم رهبري)»، نوشته جناب آقاي محمد حقي است كه در آن، تأثيرات انقلاب اسلامي در برداشت و قرائت نوين از حج را نشان داده است. حج از ديدگاه نگارنده، تا پيش از انقلاب اسلامي ايران، تنها حركتي عبادي بود و از ديگر ابعاد آن غفلت مي‌شد. با پيروزي انقلاب، توجه به ابعاد سياسي حج مورد تأكيد قرار گرفت و حج، ميعادگاه وحدت مسلمانان در برابر مستكبران جهان و كانون برائت از مشركان معرفي شد و ابعاد سياسي آن احيا گرديد. دراين‌ميان، نگارنده به‌كمك سخنان و مكتوبات حضرت امام= و مقام معظم رهبري در صدد پاسخ به مسئله مقاله خود است.
د) فرصت‌ها و تهديدهاي حج براي صدور انقلاب
1. مقاله «بررسي مؤلفه‌هاي حج در راستاي صدور انقلاب»، نوشته حجت الاسلام والمسلمين محسن محمدي است كه مؤلفه‌ها و مباني مشترك حج و انقلاب اسلامي را بررسي كرده است. اين مقاله، اشتراك مؤلفه‌هاي حج و انقلاب را زمينه كاركرد حج در صدور انقلاب مي‌داند. سنخيت ماهيتي حج در گزاره‌هايي همچون خدامحوري، مردم‌محوري، رهبري، دشمن‌شناسي و هم‌گرايي، زمينه هم‌افزايي كاركردي حج و انقلاب را ايجاد كرده و سبب شده است حج، به‌عنوان نهاد و رسانه‌اي براي صدور انقلاب مد نظر قرار گيرد.
2. مقاله «جامعه‌شناسي مردم عربستان و ظرفيت‌هاي صدور انقلاب (فرهنگ و ساخت اجتماعي و فرهنگ ديني، احزاب و گروه‌هاي اجتماعي و...)» نوشته حجت‌الاسلام والمسلمين آقاي محمدرضا فلاح است كه ظرفيت‌شناسي جامعه عربستان براي صدور انقلاب اسلامي را بررسي مي‌كند. در اين مقاله، تلاش شده است ظرفيت‌هاي موجود اجتماعي عربستان، براي نفوذ و صدور ارزش‌هاي انقلاب اسلامي بررسي شود. ظرفيت‌شناسي مذهب و عالمان ديني در عربستان، واكاوي ساختار قبيله‌اي آن و ظرفيت‌شناسي اين ساختار، بررسي جايگاه ساختار و احزاب سعودي در عربستان، همچنين احزاب اسلام‌گراي سني و شيعي در عربستان، از مهم‌ترين ساختار‌هاي بررسي شده در اين مقاله است.
3. مقاله «فرصت‌ها و چالش‌هاي كنگره حج براي صدور انقلاب اسلامي، با تأكيد بر ديدگاه رهبر حكيم انقلاب اسلامي»، نوشته جناب آقاي عليرضا دانشيار است. ازنظر نگارنده، حج آن‌چنان‌كه فرصت‌هاي بسياري براي صدور انقلاب اسلامي پديد مي‌آورد، چالش‌هايي را نيز پيش‌روي آن قرار داده است كه بايد آنها را به فرصت تبديل كرد و اجازه نداد به بحران تبديل شود. برپايه اين مقاله، مهم‌ترين فرصت‌هاي جمهوري اسلامي در عرصه فرهنگي ـ سياسي در حج، عبارت‌اند از: تقويت گفت‌وگو، تقريب مذاهب، وحدت‌محوري، ديپلماسي فعال و... . در مقابل، چالش‌هاي گفتمان انقلاب اسلامي در عرصه فرهنگي ـ سياسي در حج، عبارت‌اند از: تشديد اختلافات مذهبي ـ فرقه‌اي و عدم تحمل تبادل و گفت‌وگوي فرهنگي ـ عقيدتي، عدم ديپلماسي فعال در عرصه سياسي، جداسازي مضمون سياسي از حج، حكومت سعودي و حمايت از گروه‌هاي وهابي و تكفيري و تشديد تبليغ عليه آموزه‌هاي تشيع و جمهوري اسلامي.
4. مقاله «موانع صدور انقلاب اسلامي در عربستان و ايام حج؛ رويكردي بر ساختار سياسي حاكم بر فرهنگ مذهبي»، نوشته جناب آقاي كرامت عبدلي است. پيش‌فرض اين مقاله، اين است كه حكومت عربستان، به نفوذ تعاليم انقلاب اسلامي و خطرات آن براي كم‌رنگ كردن حاكميت عربستان و نفوذ آن در كشورها پي برده و از هر وسيله‌اي براي كاهش نفوذ ارزش‌هاي انقلاب اسلامي استفاده مي‌كند. مقاله به‌دنبال اثبات اين فرضيه است كه حكومت پادشاهي و موروثي آل سعود كه با به‌كارگيري روش‌هاي استبدادي و توتاليتر، توانسته است در عربستان به حيات خويش ادامه دهد، در همراهي با فقها و سردمداران وهابيت، در تقابل با مردم و آزادي‌خواهان و انقلاب اسلامي ايران، به حمايت متقابل از يكديگر، و سركوب جنبش‌هاي مردمي و ايجاد مانع در برابر صدور انقلاب اسلامي ايران، به‌ويژه در ايام حج مي‌پردازند.
5. مقاله «جريان‌هاي اسلام‌گرا در عربستان و نسبت آنها با انقلاب اسلامي ايران»، نوشته جناب آقاي دكتر يحيي فوزي و جناب آقاي عباس علي‌بخشي است و بررسي جريانات سياسي اسلام‌گرا و نسبت‌سنجي آنها با انقلاب اسلامي را در دستور كار خود دارد. ازاين‌رو در ابتدا به دسته‌بندي جريانات اسلام‌گرا در عربستان مي‌پردازد، سپس از حيث انديشه سياسي، تشابهات و تفاوت‌هاي آن را با انقلاب اسلامي بررسي مي‌كند تا بتواند جريانات دروني عربستان سعودي را بهتر به سياست‌گذاران جمهوري اسلامي بشناساند.
مجموعه مقالات حج و انقلاب اسلامي ايران به كوشش مسعود معيني پور و تدوين پژوهشكده حج و زيارت در قطع وزيري، 580 صفحه، شمارگان 1000 نسخه و قيمت 17 هزار و پانصد تومان از سوي مؤسسه فرهنگي هنري مشعر وابسته به حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت منتشر و روانه بازار نشر شد.
گفتني است، تاكنون متن كامل حدود يكهزار عنوان كتاب حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت با فرمت هاي گوناگون از سوي كتابخانه تخصصي پايگاه اطلاع رساني حج به نشانيlib.hajj.irمنتشر شده است.
