گروه فرهنگی مشرق - آیین اختتامیه بیست‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران روز گذشته (21 اردیبهشت) در سالن اجتماعات بخش بین‌الملل نمایشگاه کتاب تهران با حضور فرهیختگان، نویسندگان و ناشران برگزار و بدین ترتیب پرونده این دوره از نمایشگاه کتاب نیز بسته شد.

اولین باری که از گوشه و کنار، خبر گرانی کاغذ را شنیدم تب داغ آن را در جان ناشرانی یافتم که به واسطه همین بساط چاپ و نشری که راه انداخته بودند وسیله روزی عده ای شدند. این عده ازکارگر چاپخانه گرفته تا مولف و ویراستار و تایپیست و فروشنده تا همان‌هایی که در وزارت محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی در پنج اتاق جداگانه جلوس کرده اند و برای این کتابها ممیزی صادر می‌کردند را شامل می‌شد. نازلترین قیمت کاغذ در سال 91 به 63 هزارتومان  و اوج گرانی آن مربوط به اواخر سال یعنی 83 هزار تومان رسید  و این قیمت تامدتی ثابت ماند.

جدول زیر به یک هفته پیش از برپایی بیست و ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب باز می‌گردد که مشاهده آن گویای خیلی چیزها خواهد بود:

همه این افت و خیزهای ایجاد شده در قیمت کاغذ در لابلای نمایشگاه کتاب به عنوان بزرگترین رویداد فرهنگی کشور و به قول برخی از مسئولان بزرگترین رویداد بین‌المللی در حوزه فرهنگ! گم شد. اما نمود انکارناپذیر همه این گرانی‌ها را می‌شد در نمایشگاه کتاب دید؛ آنجا که با شکایت ناشر و خریدار و چانه‌زدن‌های بی‌امان آنها بر سر تخفیف دادن‌ها و تخفیف‌گرفتن‌ها اتفاق افتاد. 

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که هرساله در بیان آمار بازدیدها از نمایشگاه رقم های میلیونی اعلام می‌کرد اینبار رکورد شکنی خود را در قالب عدد 720 هزار نفر در برای یک روز اعلام کرد، آنهم روز پنجشنبه، پنجشنبه‌ای که مردم برای بازدید از نمایشگاه تنها دو روز فرصت داشتند. نکته جالب توجه این است که روز جمعه وزیر ارشاد و علی اسماعیلی هر کدام آمارهایی از نمایشگاه کتاب را ارائه دادند. در این روز علی اسماعیلی درباره آمار بازدیدکنندگان روز پنج‌شنه در دیداری که با آیت‌الله صدیقی داشت گفت: دیروز حدود یک میلیون نفر از نمایشگاه کتاب تهران دیدن کردند و به لطف خدا خون از دماغ کسی جاری نشد. امسال ما هیچگونه مشکل امنیتی و حادثه پیش‌بینی نشده نداشتیم. اما ژیش از این روابط عمومی امار بازدید را 720 هزار نفر اعلام کرده بود.

ناشران خصوصی از وضعیت پیش آمده بیش از مردم و سایر ناشران متحمل بار سنگین گرانی شدند: انتهای مصلی و آخرین راهرو غرفه ای به نام «آسیانا» بود .کاغذ هایی که به اطراف و بالای غرفه چسبانده بود آدم را به خیابان انقلاب و دکه‌های کتابفروشی و فصلنامه‌فروشی اطراف آن می‌برد، رقم‌های 20 درصد، 30 درصد تخفیف خط خورده بود و حالا دیگر این ناشر خصوصی با 50 درصد تخفیف قانع شده بود و به نصف قیمت کتابهایش را حراج گذاشته بود. وقتی از غرفه‌دار این انتشارات پرسیدم چطور به نصف قیمت راضی شده است؛ گلایه مند گفت: «ما از سود خودمان گذاشته ایم همینقدر که با برگشت چک‌ مواجه نشویم برایمان کفایت می‌کند.»

او از وضعیت نابسامان ناشران خصوصی گفت و گفت: امسال هنوز موفق به انتشار کتاب جدیدی نشده ایم و تا زمانی که حدی از آثار گذشته‌مان را به فروش نرسانیم نمی‌توانیم برای چاپ جدید اقدام کنیم. او که می‌گفت برای حضور در نمایشگاه کتاب هر روز با همراهی دوستانش مسیر قم تا تهران را باید طی کند: «حضورمان هم اینجا زیاد فایده‌ای ندارد. مردم خرید نمی‌کنند فقط می‌پرسند و قیمت می‌کنند و با دو دو تا چهارتا میزان تخفیف را از قیمت اصلی کتاب کسر می‌کنند بعد از یک مکث طولانی تشکر می‌کنند و می‌روند.»

به نظر می‌رسید که وضعیت ناشران دولتی یا کتب دفاع مقدس که طی این چند سال رونق خوبی پیدا کرده است ، بهتر باشد.  برای تحقق این نظر به سراغ نشر «فاتحان» رفتم و از وضعیت فروش امسال جویا شدم.  هیچ کس آمار درستی نداد اما با برآوردی که از حرف چند جوانی غرفه‌دار داشتمٰ  نشر فاتحان نیز از مار زهرناک گرانی بی نصیب نمانده و حسابی گزیده شده، به طوری که این ناشر با سابقه در عرصه دفاع مقدس نیز نسبت به سال گذشته 30 درصد کاهش فروش داشته است. مقصد بعدی نشر روایت فتح بود که آنهم با 20 در صد کاهش مواجه بود است.

شهریار امینیان مدیرگروه مطالعات اندیشه‌ورزان و عضو هیئت مدیره ناشران دقاع مقدس است وقتی علت این افت را از وی جویا شدم گفت: به عقیده من با توجه به همه این نواسانات قیمت و افزایش هزینه در بخش خدمات و بحران‌های صنعت چاپ،  771 عنوان اثر چاپ شده ،35 نویسنده نوقلم وارد عرصه دفاع مقدس شده‌اند و حدود 71 ناشر در این حوزه به نشر کتاب دست زده‌اند. وی در پاسخ به این سوال که حضور این میزان ناشر با این تعداد کتاب و از طرفی دیگر کاهش فروش شرایط را بغرنج‌تر می‌کند، گفت: به هر حال این ضربه به همه وارد شده است و کم و بیش این بار بر دوش همه افتاده است.

برای اینکه مطمئن شوم آیا در همه نمایشگاه این وضع وجود دارد سراغ چند ناشر معتبر دیگر هم رفتیم که همه به نوعی پاسخ به این سوال که آیا امسال فروش کمتری داشتنه  اند یا نه؟ را کم شدن اعتبارشان تلقی کردند و از پاسخ به این سوال طفره رفتند. «نشر نی»، «نشر مرکز» و «امیر کبیر» از جمله همه اینها بود.

بعد از همه این جستوجوهای تقریبا بی‌سرانجام که ما را به این نتیجه نرساند سراغ نویسنده‌ای رفتم  که به صورت متوالی در بین مردم رفت و آمد داشت، در نشست‌های تخصصی حضور می‌یافت. جواد محقق نویسنده، شاعر و روزنامه‌نگار معاصر در سال 1333 در همدان متولد شد و فعالیت‌های عمده ادبیش در حوزه کودک و نوجوان وی را در این حوزه بیش از سایر حوزه هایی که حضور داشت به شهرت رساند. وی که یار دیرین و از دوستان نزدیک مرحوم امیرحسین فردی بودٰ خلق و خوی نرم و آرامشش همه را به نوشته‌هایش درمجله رشد می‌برد.

محقق درباره این دوره از نمایشگاه گفت: البته گرانی که همه از آن رنج می‌برند تنها متوجه کتاب و بازار نشر نمی‌شود بلکه در سایر اقلام و اجناس تاثیر خودش را می‌گذارد اما این مسئله نباید مطالعه مردم را تحت الشعاع قرار دهد. و راه را بر روی مطالعه ببندد. مردم باید از هر راهی که شده ابزار مطالعه را برای خود مهیا کنند. مراجعه به کتابخانه‌های عمومی از بهترین راهکارهای موجود است.

وی اضافه کرد: امیدواریم این بخش هم مورد توجه دست‌اندرکار امر قرار بگیرد و گرچه با وجود این وضعیت اقتصادی، دارو و کتاب دو اقلامی هستند که نسبت به سایر اجناس کمترین نواسان بر آن ها تحمیل شده است، اما اهالی فرهنگ باید بر سواد مردم توجه ویژه ای داشته باشند.

محقق به وضعیت نشر کودک و نوجوان اشاره کرد و گفت: در حوزه خردسالان با سهل‌گیری و حتی ابتذال قابل توجه مواجه بودیم. در این حوزه آثار تالیفی  و تولیدی زیادی وجود ندارد و در مقایسه آاثار مربوط به نوجوانان تقریبا وضعیت بهتری دارد.

محمدمهدی زاهدی وزیر سابق علوم تحقیقات و فناوری و رییس کمیسیون آموزش مجلس شورای اسلامی نیز حرفهایش از دست‌های خالی از کتاب مردم حکایت می کرد و می‌گفت: امسال مثل پارسال نیست. مردم شوق خرید ندارند و دستهای خالی مردم بیش‌تر به چشم می‌آید. زاهدی عنوان کرد: نسبت نزدیکی بین گرانی و عدم تمایل مردم به خرید کتاب وجود دارد به گونه‌ای که آن را در دست‌های خالی از کتاب مردم می‌توان مشاهده کرد در واقع اولین دریافت من در این مدتی که در نمایشگاه بودم، همین ناتوانی مردم در خرید بود.