به گزارش مشرق، جنگ اوکراین شرایط ویژه‌ای برای ترکیه رقم زده و این کشور برای چندمین بار در ارتباط با روسیه خود را در مقابل گزینه‌های دشوار می‌بیند.

ترکیه و روسیه پیش از این در پرونده‌های مختلفی در سال‌های گذشته به تقابل رسیده و تا مرز تنش و بحران نیز پیش رفته‌اند؛ اما همواره تعاملات مسکو و آنکارا بر اساس «ضرورت»، ادامه‌ پیدا کرده است.

در این راستا می‌توان به برهه‌های مختلفی اشاره کرد که عمده آن‌ها مربوط به سوریه است. همچون شرایط استان ادلب در شمال غرب سوریه که هر از گاهی مواضع تروریست‌های متحد ترکیه با جنگنده‌های روسیه بمباران می‌شود یا شرایط حاکم بر منطقه شرق فرات در استان‌های الحسکه و دیرالزور؛ اوج آن را می‌توان به سرنگونی جنگنده سوخو ۲۴ روسیه به دست نیروی هوایی ترکیه در منطقه مرزی «جبل الزاویه» در ۲۴ نوامبر ۲۰۱۵ (سوم آذر ۱۳۹۴) اشاره کرد که موجب شکل‌گیری بحران در روابط دو کشور شد و روس‌ها اقدام به تحریم ترکیه کردند. ترور سفیر روسیه در آنکارا، حمله هوایی روسیه و سوریه به مواضع ارتش ترکیه در شمال سوریه و کشته و زخمی شدن ۳۷ سرباز ترکیه، برهه‌هایی است که روس‌ها و ترک‌ها در سوریه به زد و خورد یکدیگر پرداخته‌اند.

علاوه بر سوریه، جنگ در قفقاز و منطقه قره‌باغ هم از برهه‌هایی بود که علی‌رغم اختلاف نظر ترکیه و روسیه، دو کشور به سمت همکاری برای حل بحران رفتند و در نهایت توافق شد تا دو کشور مرکزی در منطقه «آغدام»، جمهوری آذربایجان برای نظارت بر آتش‌بس دایر کنند. در لیبی نیز ترکیه حامی و پشتیبان نیروهای طرابلس و روسیه نیز جانب خلیفه حفتر را گرفته است. حضور شبه‌نظامیان شرکت امنیتی «واگنر» در لیبی به نفع خلیفه حفتر بی تردید بدون مجوز مسکو امکان‌پذیر نمی‌شد.

سرنگونی سوخوی ۲۴ روسیه توسط ترکیه (۲۰۱۵)

بحران اوکراین اما تفاوت دارد

جنگ در اوکراین و بحرانی که بین روسیه و کشورهای غربی و همچنین ترکیه شکل گرفته است، با نظایر پیشین تفاوت دارد، چرا که مسأله اوکراین برای روسیه حیاتی و سرنوشت‌ساز است و این غائله را تهدیدی برای امنیت ملی خویش می‌داند؛ در این میان ترکیه خود را در برابر گزینه‌های دشواری می‌بیند، اوکراین که دروازه اقتصادی ترکیه به سمت اروپا محسوب می‌شود و آنکارا ضمن توجه ویژه به آن، ملزومات امنیتی ناتو را نیز در کنار خود دارد و همراستا با این‌ها، حفظ روابط راهبردی‌اش با روسیه نیز برای مقامات آنکارا بسیار مهم است، روابطی که ترکیه در مواقعی برای حفظ آن مجبور به ایستادگی مقابل کشورهای اروپایی و آمریکا نیز شده است که بحث خرید سامانه‌های دفاع موشکی اس-۴۰۰ از آن موارد بود که تا تحریم چند مقام ترکیه از جمله وزیر دفاع این کشور از سوی آمریکا و توقف مشارکت ترکیه در پروژه جنگنده اف-۳۵ پیش رفت.

هرچند باید گفت که کشورهای غربی در نهایت در چنین پرونده‌هایی با توجه به جایگاه ترکیه در پیمان ناتو با تسامح برخورد کرده‌اند. مجله Global Firepower در دسامبر ۲۰۱۸ با انتشار لیستی٬ ترکیه را در رده چهارم قدرت‌های نظامی ناتو گنجاند.

با این حال به طور کلی با توجه به سفر اردوغان به کی‌یف در چهاردهم بهمن ۱۴۰۰ و سایر مواضع اعلامی ترکیه در روزهای ابتدایی جنگ اوکراین از جمله توقف عبور کشتی‌های جنگی از تنگه «بسفر» و «داردانل»، به نظر می‌رسد که آنکارا به شکل محاسبه شده‌ای طرف اوکراین و کشورهای غربی را گرفته است. این موضع پس از آن بود که تلاش‌های ترکیه برای میانجیگری با بی تفاوتی همزمان روسیه و کشورهای غربی همراه شد.

گویا ترکیه تلاش دارد به شکل تدریجی از میزان تنش خود با چند کشور ناتو و اتحادیه اروپا در موضوع آوارگان، بحران یونان و تقابل با کشورهای اروپایی در لیبی بکاهد و در این شرایط بحرانی، جایگاه خود را در منظومه امنیتی و نظامی اروپا تثبیت و تقویت کند. شاید سفارش خرید ۴۰ جنگنده اف-۱۶ در اکتبر ۲۰۲۱ از آمریکا را بتوان تلاش آنکارا برای بهبود روابط با دولت جو بایدن تفسیر کرد.

سفر اردوغان به اوکراین ۲۰ روز قبل از آغاز عملیات نظامی روسیه

با بررسی مواضع رهبران ترکیه، پیش و پس از بحران اوکراین متوجه تفاوت بین این مواضع می‌شویم. ترکیه تا پیش از جنگ نشانی از هماهنگی با ناتو از خود بروز نداده و بلکه از برخی مواضع ناتو نیز انتقاد می‌کرد؛ اما پس از آغاز جنگ ترکیه تحرکات خود را به نحوی که کفه همسویی با اوکراین سنگینی می‌کرد، آغاز کرد. این کشور ضمن محکومیت عملیات نظامی روسیه در اوکراین، شروع به رایزنی با کشورهای غربی برای حل بحران کرد، در این باره می‌توان به تماس تلفنی اردوغان با مکرون، گفت‌وگوی وزرای دفاع ترکیه و آمریکا و دیدار وزیر خارجه ترکیه با «جوزپ بورل» مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا اشاره کرد.

بنابراین می‌توان بازسازی روابط با کشورهای غربی و ناتو را یکی از اهداف ترکیه در پس تحرکاتی که در قبال بحران اوکراین دارد، دانست.

از سوی دیگر روسیه نیز متوجه محدودیت‌ها و همچنین طبیعت موضع ترکیه و مراودات اقتصادی‌اش با این کشور است، مسکو در جریان بحران اوسیتای جنوبی و آبخازیا در سال ۲۰۰۸ که ترکیه موضع تقریبا بی طرف گرفت، تجربه تعامل با ترکیه در چنین مواردی را دارد. هرچند آنکارا همواره در قبال جزیره کریمه، این جزیره را اشغال شده از سوی روسیه توصیف کرده است.

روس‌ها از ابتدای جنگ در اوکراین موضع سرسختی علیه ترکیه نگرفته‌اند، ترک‌ها نیز علی‌رغم همه حمایت‌هایی که از اوکراین می‌کنند، نوعی انعطاف در قبال روسیه از خود نشان داده و فی المثل در بحث تحریم‌ها علیه روسیه، وارد نشده‌اند. ابراهیم کالین سخنگوی ریاست‌جمهور یترکیه در تاریخ ۲۰ فوریه و پیش از آغاز جنگ گفته بود که تحریم‌ها علیه روسیه، منجر به حل بحران نخواهد شد.

پیمان مونترو و پهپادهای بیرقدار

در ادامه به دو اقدام اساسی ترکیه در قبال جنگ اوکراین علیه روسیه می‌پردازیم، یکی بستن تنگه‌های بسفر و داردانل و دیگری ارسال پهپادهای بیرقدار به اوکراین است. در این‌جا از موضوع اعزام تروریست‌های سوریه به اوکراین، از آن‌جا که هنوز نیاز به صحت‌سنجی دارد، فعلا عبور می‌کنیم.

در خصوص بستن تنگه بسفر و داردانل باید گفت که ترکیه با این اقدام به طور صریح علیه روسیه موضع گرفت. آنکارا این تصمیم را بر اساس معاهده «مونترو» گرفته است؛ معاهده‌ای که در ۲۰ جولای ۱۹۳۶ بین ترکیه و قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای امضاء شد و به ترکیه اجازه کنترل ترابری دریایی در این دو تنگه را داد.

با این حال «مولود چاووش اوغلو» وزیر خارجه ترکیه در این باره گفت که ترکیه این اجازه را به کشورهای اطراف دریای سیاه می‌دهد که ناوگان دریایی خود را به پایگاههایشان بازگردانند، به این معنا که روسیه می‌تواند کشتی‌های جنگی خود را به پایگاه دریایی‌اش در شبه جزیره کریمه باز گرداند.

مسکو در ابتدای ماه فوریه شش کشتی جنگی از جمله ناوچه سنگین «ادمیرال گریگوروویچ» و زیردریایی تهاجمی کلاس کیلو را وارد دریای سیاه کرده بود و اکنون روسیه با استفاده از این ناوگان بندر اودسای اوکراین را هدف قرار می‌دهد، بنابراین باید گفت که بستن این تنگه‌ها در عمل تأثیری بر فعالیت جنگی نیروی دریایی روسیه نداشته است، هرچند چاووش اوغلو گفته که ترکیه اجازه عبور چهار کشتی جنگی روسیه را در اواخر ماه گذشته میلادی به روسیه را نداده است.

اما در خصوص صادرات تسلیحات نظامی ترکیه به اوکراین از جمله پهپاد بیرقدار، ترکیه می‌گوید که این مسأله زاییده شرایط حال حاضر نیست و روسیه باید بداند که این مراودات نظامی به توافقنامه ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ بین آنکارا و کی‌یف مربوط می‌شود و نباید با کمک‌های نظامی حال حاضر کشورهای غربی به اوکراین مقایسه شود.

اوکراین در سال ۲۰۱۹ چند فروند هواپیماهای بدون سرنشین «بیرقدار» ترکیه را خریداری کرد. این کشور بعدا اعلام کرد که علاقه‌مند به تولید مشترک هواپیماهای بدون سرنشین بیرقدار در اوکراین است و ارتش اوکراین قصد دارد ۴۸ پهپاد از این نوع را خریداری کند. ارتش اوکراین برای اولین بار در سال ۲۰۱۹ از پهپاد ترکیه‌ای «بیرقدار تی بی-۲» برای ماموریت شناسایی در منطقه «دونباس» استفاده کرد.

از سوی دیگر صنعت نظامی اوکراین نیز برای ترکیه از اهمیت بالایی برخوردار است، اوکراین خود تولید کننده جنگ افزار است و بویژه در تولید موتور جت جایگاه مهمی دارد که برای پیشرفت صنایع نظامی ترکیه بسیار مفید است. به خصوص پس از اینکه شرکت روتاکس اتریش، صادرات موتورهای روتاکس ۹۱۲بیرقدار به ترکیه را متوقف کرد، جایگزینی که آنکارا در اختیار دارد، تامین موتورهای ساخت اوکراین است.

در سفر اخیر اردوغان به اوکراین نیز، توافقنامه تولید مشترک پهپاد بیرقدار امضاء و قرار شد تا موتور این پهپادها را شرکت اوکراینی «موتورسیچ» تأمین کند. دولت روسیه بارها عصبانیت خود را از این همکاری‌ها ابراز کرده است.

پهپاد بیرقدار در رژه نظامی ارتش اوکراین

تبعات جنگ اوکراین بر اقتصاد ترکیه

موقعیت اقتصادی ترکیه در نوع واکنش این کشور در قبال بحران اوکراین نیز تأثیر می‌گذارد. اقتصاد ترکیه در سال گذشته میلادی شرایط دشواری را تجریه کرد و همچنان نیز به ثبات نرسیده است و بی تردید افزایش بهای سوخت جهانی و توقف صادرات گاز روسیه به این کشور می‌تواند شرایط را بدتر کند. از سوی دیگر مقامات ترکیه نگران تأثیر بحران اوکراین بر ورود گردشگر به ترکیه به خصوص در تعطیلات تابستانی هستند، گردشگرانی که مقامات آنکارا حساب ویژه‌ای برای تقویت پول ملی خود روی آن باز کرده‌اند؛ به طوریکه طبق گفته وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه، در آمد این کشور از گردشگری در سال گذشته میلادی حدود ۲۴.۵ میلیارد دلار بود. نکته اینجاست که سال گذشته ۲۴.۷ میلیون گردشگر وارد ترکیه شدند که از این تعداد ۴.۷ میلیون نفر از روسیه و ۲.۱ میلیون نفر نیز از اوکراین بودند.

مسأله واردات گاز و گندم نیز از جمله نگرانی‌های مقامات ترکیه است. روسیه بالغ بر ۳۳.۶ درصد از گاز ترکیه را تأمین می‌کند. علاوه بر این ترکیه سال گذشته ۶.۷ میلیون تن از این کشور گندم وارد کرده بود. به طوریکه ۶۶ درصد گندم و مشتقات آن در ترکیه از روسیه وارد می‌شود.

از سوی دیگر، جنگ در اوکراین بر روابط اقتصادی و اجرای توافقنامه‌های دو کشور تأثیر به شدت منفی می‌گذارد و شاید تا سال‌ها پروژه‌های تعریف شده مجال اجرا شدن نیابند. در جریان سفر اردوغان به اوکراین گفته شد که آنکارا و کی‌یف برای افزایش تبادلات تجاری خود از ۷.۵ میلیارد دلار به ۱۰ میلیارد دلار تلاش می‌کنند که با این شرایط چنین هدفی دور از دسترس است.

بحران اوکراین و انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه

بنابراین به نظر می‌رسد که سال جاری میلادی برای ترکیه، سال دشواری باشد. انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه در سال ۲۰۲۳ برگزار خواهد شد و ترکیه که سال گذشته را با بحران اقتصادی و کاهش شدید ارزش لیر به پایان رساند، امید داشت تا در سال جدید ضمن جبران عقب‌ماندگی‌ها شرایط را بهبود بخشد. اما بحران اوکراین و تبعات اقتصادی آن برای ترکیه به عنوان مصرف کننده انرژی می‌تواند مانع بزرگی برای این هدف باشد.

ترکیه در یک سال اخیر اجرای سیاست به صفر رساندن مشکلات سیاست خارجی خود را آغاز کرده، اما به نظر می‌رسد دیرهنگام عمل کرده است. سفر اردوغان به ابوظبی و امضای توافقنامه‌های اقتصادی و سفر روز گذشته «اسحاق هرتزوگ» رئیس رژیم صهیونیستی به ترکیه می‌تواند در این راستا باشد.

تنش با روسیه، برای ترکیه علاوه بر مواردی که گفته شد، تأثیری عمیقی نیز در صحنه سوریه خواهد گذاشت و چه بسا در صورتی که روسیه غائله اوکراین را با موفقیت به سر برد، دست ارتش سوریه را برای عملیات در ادلب باز کند و دیگر خبری از توافق آمریکا و روسیه برای حل و فصل سیاسی بحران سوریه نباشد و این در وهله اول به معنای گسیل موج جدیدی از پناهندگان به ترکیه است.