مشرق: شخصي به نام زين‌الدين علي بن فضل مازندراني، در سال 690 ق. از سرزمين «بربر»، طي سفري به اقيانوس اطلس، سه روز با کشتي در دل آب، در حرکت بوده، تا به جزاير شيعيان رسيده است. در آنجا اطلاع مي‌يابد که جزيره‌اي به نام جزيرة خضراء وجود دارد که اولاد حضرت ولي عصر(ع) در آنجا زندگي مي‌کنند. وي مدت چهل روز در همان محل اسکانش مي‌ماند، و پس از چهل روز، هفت کشتي حامل مواد غذايي، از جزيرة خضراء، به اين جزيره مي‌آيد. ناخداي کشتي، او را با نام و نام پدرش، صدا مي‌زند و مي‌گويد، که مشخصات تو را به من گفته‌اند و اجازه دادند که تو را به جزيرة خضراء ببرم.

جزيرة خضرا واقامت‌گاه امام عصر(عج)
موضوع «جزيرة خضراء» به عنوان محل اقامت و زندگاني حضرت ولي‌عصر(ع) در عصر غيبت کبري، برگرفته از حکايتي است که عالمان صاحب‌نظر شيعه، دربارة استناد آن، متفق‌القول نمي‌باشند؛ گروهي آنرا پذيرفته و در نتيجه معتقد به وجود چنين جزيره‌اي هستند و جمعي، آنرا از درجة اعتبار ساقط دانسته و به همين دليل منکر وجود جزيرة خضرا مي‌باشند، در اينجا براي روشن‌تر شدن موضوع به بررسي اين ديدگاه‌ها و اهم مستندات طرفين مي‌پردازيم.

نخست: ديدگاه موافقان
اين گروه از عالمان شيعه، نقل مي‌کنند که شخصي به نام زين‌الدين علي بن فضل مازندراني، در سال 690 ق. از سرزمين «بربر»، طي سفري به اقيانوس اطلس، سه روز با کشتي در دل آب، در حرکت بوده، تا به جزاير روافض (شيعيان) رسيده است. در آنجا اطلاع مي‌يابد که جزيره‌اي به نام جزيرة خضراء وجود دارد که اولاد حضرت ولي عصر(ع) در آنجا زندگي مي‌کنند. وي مدت چهل روز در همان محل اسکانش مي‌ماند، و پس از چهل روز، هفت کشتي حامل مواد غذايي، از جزيرة خضراء، به اين جزيره مي‌آيد. ناخداي کشتي، او را با نام و نام پدرش، صدا مي‌زند و مي‌گويد، که مشخصات تو را به من گفته‌اند و اجازه دادند که تو را به جزيرة خضراء ببرم. آنگاه او را به آنجا مي‌برد. پس از 16 روز دريانوردي، سرانجام به «آب‌هاي سفيد»ي مي‌رسند و ناخدا توضيح مي‌دهد که اين آب‌ها، مانند «سور بلد» (ديوار شهر) جزيره را احاطه کرده است و کشتي‌هاي دشمنان، هرگز نمي‌توانند از آنها بگذرند و به برکت وجود حضرت ولي‌عصر(ع) در آن غرق مي‌شوند. بنا به نقل، سپس به جزيرة خضراء مي‌رسد و جمعيت انبوهي را با بهترين لباس‌ها و نيکوترين وضع مشاهده مي‌کند. شهري بسيار آباد، با درختاني سرسبز و انواع ميوه‌ها و بازارهاي بسيار و ساختمان‌هايي مجلل از سنگ‌هاي رخام ديده، مي‌گويد، شخص بزرگواري به نام «سيد شمس الدين» که او را نوة پنجم امام زمان(ع) معرفي مي‌کند، مسئول تعليم، تربيت و ادارة آنجا بود، و نايب خاص حضرت(ع) در آن جزيره، نيز بوده، از امام(ع) فرمان مي‌گرفته، ولي حضرت را نمي‌ديده و تنها، هر صبح جمعه نامه‌اي به خط مبارکشان در نقطة معيني گذاشته مي‌شده، و در آن، آنچه تا يک هفته مورد نياز بوده است، مرقوم بوده است. علي بن فاضل، طبق نقل، مدت 18 روز، در آن جزيره اقامت داشته، و از محضر سيد شمس‌الدين، خوشه چيده، و پس از آن، به او دستور رسيده که به وطنش بازگردد.
علي بن فاضل، همچنين، آنچه را بنا به قول او، از سخنان سيد شمس‌الدين، شنيده، در کتابي به نام الفوائد الشّمسيّه بيان داشته و ماجراي خود را به تني چند از عالمان معاصر خويش بازگفته است.1

ناقلان حکايت
اين حکايت را فضل بن يحيي طيبي، نويسندة قرن هفتم هجري قمري، به تاريخ 11 شوال، سال 669 ، از زبان علي بن فاضل در شهر حلّه شنيده، و آنرا در کتابي با نام جزيرة الخضراء گرد آورده است. اين کتاب، از سوي عالمان زير مورد توجه واقع شده است:
ـ شهيد اول، آنرا به خط خود نوشته، و خط او در خزانة اميرالمؤمنين(ع) پيدا شده است.
ـ محقق کرکي، آنرا به فارسي برگردانده است.
ـ علامه محمدباقر مجلسي، آنرا در بحارالأنوار نقل کرده است.
ـ شيخ حر عاملي، آنرا در کتاب إثبات الهداة درج نموده است.
ـ وحيد بهبهاني، به مضمون آن فتوي داده است.
ـ بحرالعلوم، در کتاب رجال خويش، آنرا مورد استناد قرار داده است.
ـ قاضي نورالله شوشتري، محافظت بر آنرا بر هر مؤمني لازم داشته است.
ـ ميرزا عبدالله اصفهاني (افندي) آنرا در کتاب رياض العلماء نقل کرده است.
ـ ميرزاي نوري، آنرا در کتاب جنة المأوي و النجم الثاقب آورده است.
البته، حکايتي نيز دربارة محل اقامت حضرت امام(ع) از سوي شخصي به نام «انباري» نقل شده است. اما به دليل آنکه وي، آنرا از شخصي مجهول نقل کرده است، به همان حکايت پيشين اکتفا مي‌کنيم.1
براساس حکايت علي بن فاضل، حضرت امام عصر(ع) و فرزندان ايشان، در آن جزيره، در اقيانوس اطلس سکونت دارند، و همه ساله، در موسم حج، حج مي‌گزارند و پس از زيارت آباء و اجداد طاهرينشان(ع) در حجاز، عراق و طوس، مجدداً به جزيره باز مي‌گردند و اقامت غالب آن حضرت(ع) در همان جزيره است.

دوم: ديدگاه مخالفان
همان‌طور که قبلاً گفتيم، جمعي از عالمان شيعه حکايتي را که دلالت بر وجود جزيرة خضراء دارد، و مطابق آنچه بيان شد، محل اقامت غالب حضرت امام زمان(ع) مي‌باشد، داراي اشکال مي‌دانند، و از آنجا که دليل ديگري در دست نمي‌باشد، به وجود چنان جزيره‌اي قائل نيستند.
اشکالات استناد اين حکايت، از سوي اين دسته از عالمان عبارتند از:
1. علامة مجلسي(ره)، که اين حکايت، از طريق نقل او در کتاب بحارالأنوار به گويندة آن (علي بن فاضل) مي‌رسد، در مقدمة بيان حکايت مي‌گويد: «رساله‌اي مشهور به جزيرة خضراء ...، سبب اينکه برايش باب مستقلي باز کردم، اين است که آنرا در کتاب‌هاي روايي نديدم.»
آنگاه حکايت را از بسم‌الله الرحمن الرحيم آغاز مي‌کند، اما آنرا بدون معرفي راوي قبل از خود، و ذکر نام کسي که مي‌گويد: آنرا در خزانه اميرمؤمنان(ع) يافته است» نقل کرده است.
آنگاه حکايت، آغاز مي‌شود که شخصي مي‌گويد: «در خزانة اميرمؤمنان... متني به خط شيخ فاضل فضل بن يحيي بن علي طيبي کوفي ديدم که در آن چنين آمده بود...» اما اسمي از کسي که آنرا باز مي‌گويد، وجود ندارد.
به علاوه، سيد هاشم بحراني، نيز، که معاصر علامه مجلسي است، گفته است: «يکي از مشايخ مي‌گويد: به خط شيخ يافتم...»
با توجه به اين، اسم و نسب و وضعيت فردي که حکايت را تعريف مي‌کند، معلوم نيست. قطعاً، آن فرد علامة مجلسي نبوده است، زيرا ايشان تصريح مي‌کند که تنها به نقل از رسالة متداول بسنده کرده است و به دنبال صاحب رساله نگشته است تا وضعيت او را مشخص کند.
به علاوه، عبارت علامة بحراني نيز نمي‌رساند که از خود آن شخص شنيده است. لذا مي‌گويند، چگونه امکان دارد که بحراني آنرا ببيند، اما مجلسي که معاصر اوست، آنرا نبيند؟
2. تشخيص اين فرد نامعلوم، که مي‌گويد: «اين خط، عين خط طيبي است» محل ترديد و غيرقابل اعتماد است. زيرا طيبي، صد سال پيش از او فوت کرده بوده است.
3. نسب علي بن فاضل، که در روايت، مازندراني خوانده شده، با گفتة خود او، درون نقل قول، تطابق ندارد و وي، خود را عراقي خوانده است. علاوه بر اين، او خود را درون روايت، فردي بسيار فاضل و داراي فضايل برجسته وبي‌نظيري خوانده، در حالي که هيچ يک از معاصران وي، تأييدش نکرده‌اند و اين نکته که تنها بعضي از افرادي که صدها سال، پس از وي آمده‌اند، مؤيّد او هستند، و ظاهراً تنها سند آنان براي اين تأييد، با توجه به سياق کلماتشان، نوشتة دست خود اوست، صحت روايتي را که نقل کرده، غيرقابل اطمينان ساخته است.
4. عدم ذکر نام راوي مذکور، در کتاب‌هاي رجال عالمان برجسته‌اي که معاصر وي بوده‌اند، مانند: علامة حلي و ابن داوود و اينکه هيچ نامي از او در اين کتاب‌ها به چشم نمي‌خورد، اشکال ديگري بر اعتماد به صحت روايت است. در حالي که اگر اين حکايت، صحيح باشد، بيان آن به گونه‌اي است که طبعاً مي‌بايست معاصرينش را تحريک نمايد تا آنرا در زمرة دلايل امامت و حضور امام(ع)، در مجامع و تأليفاتشان بياورند؛ زيرا مطالبي کم اهميت‌تر از اين را نقل کرده‌اند. بنابراين، يا عالمان رجالي مذکور، اين روايت را دروغ و نادرست شمرده‌اند، و يا آنکه روايت را نشنيده‌اند، و يا آنکه اصولاً در زمان آنها چنين روايتي هنوز ساخته نشده بوده است!
اين وضعيت، به اعتقاد اين دسته از علماي باعث ترديد جدي دربارة علي بن فاضل و روايت مذکور گرديده است. همچنين به عقيدة اين عالمان، اين گفتة علي بن فاضل، در روايت مذکور، که تصريح مي‌کند، از اول تا آخر روايت خويش را در حضور طيبي و گروهي از علماي حله و اطراف آن که براي ديدار اين شيخ (تشرف يافته) آمده بودند، نقل کرده است، با اين که هيچ فرد ديگري جز طيبي (با کيفيتي که بيان شد)، آنرا نقل نکرده تطابق ندارد؛ زيرا انتظار مي‌رفته که مردم از نقاط مختلف براي ديدار با فردي که بر چنين مطلب مهمي يعني محل زندگاني امام عصر شيعيان، آگاهي يافته، و به منظور تبرک جستن به او و شنيدن و نوشتن روايت، عازم محل اقامت او گردند و به علاوه، علماء نيز به ذکر نام او و داستانش در معاجم رجالي و ساير کتب، تبرک جويند.
اشکالاتي، نيز بر محتواي اين حکايت وارد شده است، که اين مجال اقتضاي بيان آنرا را ندارد.3 با توجه به مطالب ياد شده اظهارنظر صريح و قطعي در مورد وجود يا عدم وجود جزيرة خضرا ممکن نيست و نمي‌توان به نظر نهايي در اين زمينه رسيد.
در پايان بررسي ديدگاه‌هاي موجود در زمينه جزيرة خضرا يادآوري نکته‌اي را لازم مي‌دانيم و آن اينکه به طور کلي در مورد مطالب مرتبط با موضوع مهدويت و امام عصر(ع) و پرسش‌ها و مسائل گوناگوني که در اين زمينه مطرح مي‌شود، همواره بايد به اين نکته توجه داشت که اولاً آيا دانستن و فهميدن اين مطلب يا موضوع خاص بر ما لازم است يا خير و ثانياً دانستن آن تأثيري در ميزان معرفت ما نسبت به امام عصر(ع) و نزديکي بيشتر با آن حضرت مي‌گذارد يا خير؟ در صورتي که مطمئن شديم دانستن مطلبي بر ما لازم است يا دانستن مطلبي بر ميزان معرفت ما اثر مي‌گذارد بايد به دنبال آن برويم تا به خوبي از آن آگاه شويم، اما اگر اينگونه نبود نبايد چندان در مورد دانستن آن مطلب يا موضوع خودمان را به دردسر بيندازيم و با مشغول شدن به آن از وظيفة اصلي‌مان در برابر امام زمان(ع) غافل شويم. علاقه‌مندان مي‌توانند براي آشنايي بيشتر با ديدگاه قائلان به وجود جزيرة خضراء به کتاب جزيرة خضراء و تحقيقي پيرامون مثلث برمودا، نوشتة ناجي النجار، ترجمة علي اکبر مهدي‌پور و براي آگاهي از ديدگاه دوم، به کتاب جزيرة خضراء؛ افسانه يا واقعيت؟، نوشتة علامه سيدجعفر مرتضي عاملي، ترجمة محمد سپهري و ديگر آثاري که به صورت تحقيقي به اين موضوع پرداخته‌اند مراجعه کنند.

اقامت‌گاه‌هاي امام زمان(ع)
در مورد اقامت‌گاه حجت خدا، آنچه مسلم است، اين است که آن حضرت(ع) همه ساله در موسم حج به زيارت خانة خدا تشريف مي‌برند و در مراسم حج شرکت مي‌کنند، ولي انبوه حجاح ايشان را نمي‌بينند و يا مي‌بينند و نمي‌شناسند. اما در غير حج، دليل قاطعي بر اقامت آن بزرگوار، در مکان معيني نداريم، و تنها اشاراتي در برخي از احاديث وارد شده است، که قسمتي از آنها عبارتند از:

1. سرزمين‌هاي دور دست
در توقيع شريفي که در سال 410 ق. از ناحية مقدسه، به افتخار شيخ مفيد، صادر گرديد، با خط مبارک حضرت صاحب‌الامر(ع) آمده است:
ما در سرزمين دوردستي سکنا گزيده‌ايم که از جايگاه ستمگران به دوريم؛ زيرا خداوند مصلحت ما و شيعيان مؤمن ما را در اين ديده که تا حکومت دنيا در دست تبهکاران است، در اين نقطة دور دست مسکن نماييم.4

2. مدينة طيبه
هنگامي که از امام حسن عسکري(ع) مي‌پرسند، اگر حادثه‌اي براي شما روي دهد، کجا از فرزند بزرگوارتان سراغ بگيرم؟ مي‌فرمايند: «در مدينه.»5 و حضرت امام صادق(ع) نيز، هنگام سخن از غيبت کبري، فرمودند: «چه جايگاه خوبي است، مدينه.»6

3. دشت حجاز
ابراهيم بين مهزيار، توسط فرستادة امام زمان(ع)، از طائف مي‌گذرد و به دشت حجاز که «عوالي» نام داشته، هدايت شده و در آنجا به محضر آن حضرت(ع) مشرف مي‌گردد. امام زمان(ع) در اين تشرف مبارک مي‌فرمايند:
پدرم با من پيمان بسته است که در مخفي‌ترين و دورترين سرزمين‌ها مسکن گزينم تا از تيررس اهل ضلالت در امان باشم. اين پيمان مرا به اين ريگزارهاي عواملي (دشت حجاز از نجد تا تهامه) انداخته است.7

4. کوه رَضوي (رضوا)
امام صادق(ع) دربارة کوه رضوي مي‌فرمايند:
از هر درختي، ميوه‌اي در آن هست. و چه پناگاه خوبي است براي شخص خائف، وه چه پناهگاه خوبي. صاحب اين امر را در آن دو غيبت است، يکي کوتاه و ديگري طولاني.8

5. کرعه
مرحوم مجلسي در تذکرة الائمه، از کتب اهل سنت نقل مي‌کند که حضرت مهدي(ع) در غيبت کبري در قريه‌اي به نام «کرعه» اقامت مي‌نمايند.9

6. جابلقا و جابلسا
ميرزاي نوري مي‌گويد: اخبار بسياري هست که از نظر معني متواترند و دلالت دارند بر اينکه در مشرق و مغرب زمين، دو شهر، به ترتيب، به نام‌هاي «جابلقا» و «جابلسا» وجود دارد که اهل آنها از انصار حضرت صاحب‌الامر(ع) هستند و در محضر آن حضرت(ع) قيام مي‌کنند.10 امام حسن مجتبي(ع)، نيز در خطبه‌شان در برابر معاويه، به نام اين دو شهر، اشاره نموده‌اند.11

7. بلد مهدي(ع)
علامه ملسي، از يکي از عالمان اهل سنت نقل مي‌کند که، «بلد مهدي(ع) شهري است نيکو و محکم، که بنا کرده آنرا مهدي فاطمي و براي آن قلعه‌اي قرار داده است.»12

8. بيت الحمد
امام صادق(ع) فرمودند:
براي صاحب اين امر، خانه‌اي است که به آن «بيت الحمد» گفته مي‌شود. در آن خانه چراغي است که از روز ولادت آن حضرت(ع) روشن است. اين چراغ خاموش نمي‌شود تا روزي که با شمشير، قيام نمايد.13
------------------
پي‌نوشت‌ها:
1. روايت، به نقل از تحقيقي پيرامون جزيرة خضراء و مثلث برمودا، ناجي النجار، ترجمة علي‌اکبر مهدي‌پور.
2. در منبع پيشين، که از قائلان به وجود جزيرة خضراء مي‌باشد، حکايت انباري را با استناد به همين دليل، نقل نکرده است. ر.ک: همان، ص 54.
3. عاملي، سيدجعفر مرتضي، جزيرة خضراء، افسانه يا واقعيت، ترجمة محمد سپهري.
4. طبرسي، الإحتجاج، ص 497.
5. شيخ طوسي، کتاب الغيبة، ص 139.
6. علامه مجلسي، بحارالأنوار، ج 52، ص 157.
7. شيخ صدوق، کمال‌الدين و تمام النعمة، ص 447.
8. علامه مجلسي، همان، ج 52، ص 153.
9. نهاوندي، علي‌اکبر، العبقري الحسان، ج 2، ص 134.
10. ميرزاي نوري، النجم الثاقب، ص 300.
11. ر.ک. سفينة البحار، ج 1، ص 145.
12. نهاوندي، علي‌اکبر، همان، ج 1، ص 58.
13. نعماني، غيبت، ص 126.
------------------
منبع: ماهنامه موعود شماره 58