دام اشتباه "پایان خوش"

داستان «یک روز دیگر» درباره پولی است که ناخواسته گم می‌شود و در یک صبح تا شب در شهر پاریس به دست آدم‌هایی می‌رسد که از نژاد و ملیت‌ها و مذاهب گوناگونند؛ مسیر جابه جایی پول خط قصه فیلم را تشکیل می‌دهد.

برای اینکه در مورد فیلم آخر حسن فتحی، یادداشتی بنویسم باید در مورد 2 موضوع تکلیف خودم را روشن کنم. حقیقتِ تصادف و واقعیت هولناک زندگی معاصر.

تصادف؛ امر تصادفی حقیقتاً چیست؟ اگر تصور امری تصادفی خود آن امر را از زمره ی تصادفی بودن خارج می کند، چه چیز است که می توان به آن امر تصادفی اطلاق کرد. نمایش امر تصادفی نسبت به امر طبیعی از سختی ای دو چندان برخوردار است زیرا که برای باور پذیر بودن امر تصادفی باید این امر را کاملاً طبیعی! درآورد. تصادف که با پست مدرنیسم قوت دو چندان گرفته است در تاریخ سینما از دهه ی 90 بروزات خود را نشان داد. اوج کارِ این بازنمایی، فیلم مشهور پالپ فیکشن است. تصادف در فیلم پالپ فیکشن جزء ذاتی روایتی است که کارگردان برای تعریف کردن برگزیده است. اگر جهان ما سراسر تصادف است، پس گزافه نیست که این میزان تصادف را به شعوری فراگیر تأویل نمود. این جمله ایست که فیلم پالپ فیکشن اول در فرم روایی خود به آن دست پیدا می کند و بعداً تبدیل به چیزی می شود که ما (به غلط) آن را محتوای فیلم فرض میکنیم. فیلم آخر فتحی ضربه ی اول را درست از همین جا می خورد، از همین سخت ترین کار؛ از درآوردن طبیعیه امر تصادفی. حوادث فیلم آنچنان مکانیکی پشت سر هم چیده شده است که حضور کارگردان در چینش این تصادفات کاملاً به رخ مخاطب کشیده می شود.

دروغ؛ فیلمی که نتیجه ی نهایی اخلاقی می خواهد الزاماً نیازمند «happy ending» نیست. فیلم فتحی در دام این اشتباه نیز افتاده است. تصاویر ملال آور سکانس پایانی فیلم از خوب شدن روابط زن و شهر، کنار گذاشتن قتل توسط قاتل، پذیرش مرد توسط زن سابقش، به زندان افتادن دلالان مواد مخدر، گرفتاری عکاس باج گیر و ... جز به فاصله گرفتن مخاطب از فیلم نمی انجامد.

"زندگی شگفت انگیز آملی" ژونه نیز که یک دروغ بزرگ است و همزمان یکی از محبوب ترین فیلم های دهه های اخیر؛ اساساً با پذیرش بیان این دروغ توسط خود کارگردان شکل گرفته است. ژونه خود با فرم روایی پاکیزه و استیل بصری تمیز و ریتم خارق العاده ایی که برای روایت قصه اش برگزیده است آشکارا به مخاطب این را می گوید که این فیلم دروغی بیش نیست. طرفه اینکه مخاطب نه تنها این دروغ را باور می کند بلکه تمنای غرق شدن در این دروغ زیبا را با تماشای چندین باره ی آن پاسخ می گوید. اما فیلمساز ما می خواهد واقعیتی را نشان ما بدهد که دروغ بدی است. جهان معاصر هولناک تر از این حرف هاست که بشود با تمهید پایان خوش آن را تغییر داد. در سینما حرف خوب زدن کار سهلی است خوب حرف زدن است که دشوار می نماید. حرف خوب را خوب زدن البته «مرد کهن» می خواهد. نشان دادن قادر متعال امری نیست که در سینمای دم دستی و پیش پا افتاده بتوان به آن نائل شد. صرف اینکه بازیگرانی از کشورهای مختلف بیاوریم و همزمان تهیه کننده ی مان هم با یک شرکت بین المللی برای پخش بهتر پیام انسانی مان قرارداد های آنچنانی ببندد باعث نمی شود که فکر کنیم کار مهمی  صورت گرفته است. سینمای جهانی (اگر این عبارت معنی محصلی هم داشته باشد) به شدت بومی است. فتحی باید ببیند دوربین او، قصه ی او، بازی بازیگرانش و ... چه فرقی با یک کارگردان دیگر می کند. قصه ها مانند گیاهان می مانند، آنهایی که ریشه دارند طالب پیدا می کنند. هرچه قدر کمتر به ریشه ها فکر کنیم و بیشتر ادای بین المللی بودن دربیاوریم بیشتر تبدیل می‏شویم به سینمای بی خاصیتی که اتفاقاً هیچکس از آن خوشش نمی آید.

آیت معروفی / سینما انقلاب

****************

یک روز دیگر، سرگردان در فرانسه

1- داستان یک روز دیگر

زن و مردی ایرانی به فرانسه رفته‌اند، مرد، زن و پسرش را رها کرده و دنبال زنی دیگر رفته است. مادر زن برای آن‌ها پولی معادل هفت هزار یورو فرستاده تا از پس اجاره‌ی خانه و بدهی‌ها بر بیایند. پنج هزار یورو برای صاحب‌خانه و دو هزار برای بدهی زن به برادرش. مادر پول را در خانه می‌گذارد و به سر کار می‌رود تا دایی سیاوش به خانه بیاید و آن‌را بردارد. پسر کوچک پول را در جیبش می‌گذارد و درگیرودار بازی و درگیری با کودکان دیگر، پول به دست مردی ولگرد می‌افتد، این پول همین‌طور دست به دست می‌شود، از دست مرد ولگرد که قصد داشت اولین گیلاسش را برای سلامتی خدا بزند! طی یک تصادف به مسلمانی اهل سومالی می‌رسد، طی دزدی و زورگیری و حوادثی دیگر، دست به دست می‌گردد. مسلمان پول را به مردی مغازه‌دار می‌دهد تا مشکل اقامتش را حل کند؛ مغازه‌دار آن‌را به زنی که از او باردار شده می‌دهد تا زن راضی شود از سقط بچه خودداری کند؛ دختر و پسری کیف قاپ هفت هزار یورو را می‌دزدند؛ دختر سهم خودش را به پسر می‌بخشد؛ پسر که تحت تعقیب پلیس است پول را به گدایی نوازنده می‌دهد تا آن را به خواهرش برساند؛ خواهر پسر کیف قاپ، پول را به بوکسور نزول‌خوار می‌دهد تا بتوان مدال‌های پدرش را که گرو نزد بوکسور است پس بگیرد؛ بوکسور پول ‌را برای پسرش به‌عنوان کادوی تولد می‌آورد؛ در گیرودار زد و خورد بچه مدرسه‌ای‌ها، دختری ظلم‌کشیده پول را برمی‌دارد و به مردی که حرفه‌اش قتل است می‌دهد تا قاتل پدرش را بکشد، مرد آن‌را به همسر مربی سرشناس فوتبال می‌دهد تا از طریق شوهرش، پسر را در تیم بگنجاند. اما مربی فوتبال در معرض تهدید عکاسی حرفه‌ای است که عکس‌هایی از زن او با یک مرد دیگر دارد، زن برای این‌که مربی فوتبال او را ترک نکند ناچار است پول را به عکاس بدهد تا عکس‌ها را منتشر نکند. تبه‌کارانی که با ماشین به مرد ولگرد آغاز داستان زده بودند، عکاس را می‌شناسند و با کتک، پول را از او می‌گیرند، پلیس هم به دنبال ماشینی است که به مرد ولگرد زده و در رفته است، در فرار خلاف‌کاران از دست پلیس، پول روی زمین دست‌شویی بیمارستان می‌افتد و دایی سیاوش آن‌را پیدا می‌کند. دایی سیاوش عاشق دختری است که در بیمارستان بستری است و پدر دختر به‌خاطر بی‌پولی و بی‌عرضه‌گی او حاضر نیست دخترش را به او بدهد. سیاوش با آن پول می‌توان مبلغ 1400 یورویی هزینه‌ی بیمارستان را بپردازد و با کفایتی که از خود نشان می‌دهد، پدر دختر را راضی کند و با بقیه‌ی پول، اجاره خانه‌ی خواهر و خواهرزاده را بپردازد.

2- نگاهی اجمالی

ببیننده‌ی نفرهیخته‌ای مثل من مطلب زیادی از فیلم نمی‌فهمد. گویا پولی که دست به دست می‌چرخد و هر بار مشکل کسی را حل می‌کند و به دیگری می‌رسد و سرانجام نیز به صاحب اصلی باز می‌گردد، اشاره به دستی برتر در ورای حوادث و تلخی‌های روزگار دارد، که البته نه فقط به کار جامعه‌ی ما نمی‌آید ـ چون اعتقاد به خدا در رگ و پوست بی‌دین‌ترینمان رسوخ دارد ـ برای دنیای کنونی نیز چندان افاقه نمی‌کند ـ چرا که معنویت و اعتقاد سایر ملل نیز عموما فراتر از معنویت و اعتقادی در این حد رقیق و بی‌خطر است.[1] ـ به‌خصوص که فیلم در چند دقیقه‌ی پایانی، چشم باز می‌کند و خود را در مقابل انبوه مشکلات لاینحلی که گشوده است می‌بیند و در چند لحظه، بدون هیچ دلیل و حتی راه‌حلی خیالی، می‌خواهد همه‌ی مشکلات را حل کند. ناگهان همه چیز گل و بلبل می‌شود، همه‌ی دزدها به زندان می‌روند. عاشق‌ها به وصال معشوقه‌ها می‌رسند حتی اگر در دو سلول جدا در زندان باشند.

2-1-  سبک زندگی غربی

«یک روز دیگر» اندکی از واقعیت زندگی در کشوری مثل فرانسه را به نمایش گذاشته است که تاکنون کم‌تر برای ما از آن سخن گفته‌اند. با این‌که این فیلم، تمام واقعیت زندگی غربی را نیز نشان نداده است اما باز هم تلقی رایجی که برای ما از فرانسه ساخته‌اند اجازه نمی‌دهد قبول کنیم که غربی‌ها در زندگی‌شان غیر از خوش‌گذرانی مشکلاتی این‌گونه نیز دارند.

نمایش اندکی از محله‌های کثیف و فرسوده، انسان‌های فقیر و ولگرد، عیاشی مشمئز‌کننده‌ی افراد در سنین مختلف، رشوه و رباخواری، مشکلات مالی اقشار مختلف، و پررنگ‌تر از همه پاشیدگی بنیان خانواده و حتی سستی روابط آزاد عاطفی، مواردی بود که به مخاطب کمک می‌کرد تصویری واقعی‌تر از زندگی در غرب به دست آورد. این‌که هر مردی هر وقت زنی خوش آب و رنگ‌تر از زن خودش ببیند خانواده را رها می‌کند و به دنبال هوس خود می‌رود بخشی از واقعیت خانواده در دنیای کنونی است.

لازم است برای مردم ایران روایت شود که قتل یک صنعت و حرفه‌ است، و می‌توانی با رشوه دادن درآمد حاصل از صنعت قتل، پسرت را در لیست تیم فوتبال بگنجانی. رایج است که با عکس‌های مستهجن امرار معاش کنی و... . این‌ها نمونه‌ای از مواردی است که «یک روز دیگر » در انتقالش به مخاطب تا حدی موفق است.

به‌طور مشخص نمایش وضعیت یک خانواده‌ی ایرانی در فرانسه، ـ که مصادیق واقعی فراوانی دارد، هرچند همه را شامل نمی‌شود ـ می‌تواند تصور مخاطب را از بهشت اروپا تعدیل کند. مثلا در فیلم اشاره می‌شود یک زن ایرانی مجبور است دو شیفت در یک رستوران به عنوان نیروی خدماتی کار کند تا بلکه بتواند بر مشکلات مالی فائق آید. خانه‌ای محقر در ساختمانی فرسوده واقع در محله‌ای فقیرنشین اجاره کند. و پسر کوچکش از کم‌ترین امکان بازی و تفریح برخوردار نباشد.

البته یک روز دیگر مفاهیم نادرستی را نیز در زمینه‌ی سبک زندگی موجه جلوه می‌دهد. شاید مهم‌ترین القای نادرست در حوزه‌ی سبک زندگی در این فیلم به پول باز گردد. پول در این فیلم بدون کم‌ترین تردید، کلیدی است که قفل تمام مشکلات را می‌گشاید و این موضوع به‌عنوان یک آموزه‌ی موجه و صحیح به مخاطب القا می‌شود.

در همین زمینه، حل شدن مشکل با پول، حتی اگر آن پول از طریق دزدی، خودفروشی، یا قتل به‌دست بیاید موجه می‌نماید و مقارن با احساسی خوشایند به مخاطب منتقل می‌شود.

در این فیلم تا حدی رضایت افراد معادل با سعادت است، به‌عنوان بارزترین نمونه، دختری برای جبران کسری پولش حاضر می‌شود خود را در اختیار قاتل حرفه‌ای قرار دهد تا آن مرد در قبال این خدمت، انتقام قاتل پدرش را بگیرد. اگر چه این خودفرشی در فیلم تلخ و منفی است اما در کلیت داستان، موفقیت دختر در انتقام گیری از قاتل پدرش نقطه‌ای سفید و مثبت، ملازم با احساسی مطلوب در مخاطب است. و از همه بدتر این‌که در لحظات پایانی فیلم که همه چیز خوب و خوش می‌شود، یکی از مصادیق اصلاح امور این است که همین دختر که شب برای ارائه‌ی سرویس در خانه‌ی قاتل حرفه‌ای مانده است، مورد مهربانی قرار می‌گیرد، به‌گونه‌ای که از بودن در خانه‌ی مرد قاتل به او خیلی بد نمی‌گذرد.

از سوی دیگر ، یک روز دیگر خط قرمزهای زیادی را در محور جنسی زیرپا گذاشته است که هرچند در بسیاری از این موارد، قبح انحرافات جنسی، کمی تا قسمتی منتقل شده است، اما به‌هر حال وقتی در مقام بیان زشتی انحراف جنسی باشیم نیز، پرده‌دری تأثیر منفی خود را دارد. و البته در مواردی نیز این انحراف به‌عنوان موضوعی مثبت دیده می‌شود که یک نمونه‌ی آن گذشت. به عنوان نمونه‌ی دیگر می‌توان گفت که هرچند در واقعیت کشوری مثل فرانسه، پوشش زنان صحنه‌هایی نامناسب‌تر از آن‌چه در فیلم نمایش داده شد نیز دارد، اما هیچ لزومی نداشت در لحظه به لحظه‌ی فیلم، زنانی با پوشش نامناسب در بک‌گراند پرده باشند.

به‌عنوان جمع‌بندی، یک روز دیگر، از جهت نمایش بخشی از واقعیت سبک زندگی غربی قابل تقدیر است. هرچند بیشتر یک روایت از زندگی فردی ارائه می‌کند و اشاره‌ای به ساختارها و نظام‌های اجتماعی ـ که سبک کنونی زندگی غربی به طفیلی آن به این روز رسیده است ـ نمی‌نماید. جز پلیس فرانسه که در اکثر اتفاقات حاضر است و نسبتا قوی عمل می‌کند.

 [1] - شیوع عرفان‌های انحرافی نشانه‌ای بر این امر است.

سید ابراهیم رئوف موسوی / سینما انقلاب


**********************

یک روز دیگر از خستگی بشر آخرالزمان


فیلم «یک روز دیگر» به کارگردانی «حسن فتحی»، فیلمی است اثرگذار و خوش ساخت با کارگردانی خوب، تدوین قابل توجه و موسیقی خیلی خوب. کیفیت بازی‌ها هر چند متفاوت ولی در مجموع قابل قبول هستند. ولی گذشته از این مباحث فنی (که نقد دقیق آن را به صاحبان فن وامی‌گذاریم) ما در این نوشتار تنها بر آنیم تا به نقد و ارزیابی محتوایی این فیلم بپردازیم. داستان فیلم، داستان پولی است که در شهر پاریس گم می‌شود و پس از یک روز دست به دست شدن، در نهایت به صاحب اصلی‌اش برمی‌گردد. علیرغم این داستان به ظاهر ساده، فیلم دارای لایه‌های متعدد و پیچیده‌ای است.

لایه عرفانی، دینی

به راستی آن پولی که شیرین سرصبح گذاشته بالای تلویزیون و شب بر می داردش،‌ چطور در طول یک روز در شهر به این بزرگی و در میان این همه آدم، می آید و راهش را پیدا می کند و به دست آن هایی که در آن لحظه واقعا به آن احتیاج داشتند می رسد و دست آخر برمی گردد سر جای اولش؟ ولگرد وقتی این پول را پیدا می‌کند، با جمله‌ای کلیدی گویی رمز مسئله را می‌گشاید: "خدایا! با این که بهت اعتقاد ندارم، ولی تو اینطوری بهم نشون دادی که هنوز بهم اعتقاد داری." تو گویی خداوند به فکر تک تک این آدم‌ها بوده‌است و این دست قضای الهی بوده که این پول را یک روز این گونه هدایت کرده و به سرانجام رسانده است. هر چند این آدم ها واسطه ها را می بینند ولی بیننده ای که شاهد کل ماجراست به دریافت کلی تر و عمیق تری می رسد.

دیگر آن که همه شخصیت‌های فیلم با همه مشکلات و معضلات و گرفتاری‌هایی که دارند دارای یک چیز مشترک هستند و آن روح انسانی آن‌هاست که هر کدام از شخصیت‌ها کم و بیش از آن بهره‌مندند. برای نمونه در آن صحنه که دختر و پسر جیب‌بر را داخل مترو می‌بینیم. پسر می‌گوید: "چون اصل کار را تو کردی، نصف بیشتر پول مان میرسه به تو." دختر می‌گوید: "تو برای نجات پدربزرگت می‌خواهی." و کل پول را بر می‌گرداند. صحنه‌هایی از این دست به وفور در فیلم هست که نشان می‌دهد همه این آدم‌ها با همه بدی‌هایشان در آن روح انسانی با هم اشتراک دارند و به هم پیوند خورده‌اند. اساسا هر چند در این فیلم از زبان های مختلف فارسی و عربی و انگلیسی و فرانسوی و چینی و غیرهم استفاده شده استٰ، ولی "یک روز دیگر" در واقع به یک زبان است و آن زبان انسانی است که با هر کسی ارتباط برقرار می کند و برای هر کسی قابل فهم است.

مسئله دیگری که فیلم به خوبی آن را نمایش می‌دهد، رنج و استیصال و خستگی بشر آخرالزمانی است. علاوه بر آن که در کل فیلم این حس به خوبی به بیننده منتقل می‌شود، فتحی به این بسنده نکرده و در آخر فیلم در تصاویر نمادین تاثیرگذاری بسیاری از شخصیت‌های فیلم را پشت میله های زندان نشان می‌دهد. زندانی ها در این تصاویر در تلاش و اضطراب و تقلا برای خلاصی از این زندان‌اند. تو گویی این فیلم، روایت انسان خسته و رنج کشیده است در انتظار... در انتظار "یکروز دیگر"!

اولین و آخرین نمای فیلم که تصویری است از ضریحی پر از دخیل‌هایی که به آن بسته‌اند، چه بسا نشان از گره‌های بسیاری است که در زندگی انسان امروزین افتاده‌است و انسانی که در  انتظار رهایی است.

هم چنین وعده ادیان در غلبه نهایی خیر بر شر نیز در داستان متجلی است. بعد از دیدن یک روز فلاکت و بدبختی این آدم‌ها  و درک استیصال و خستگی آن ها،‌ در نهایت این خیر است که فرجام و سرانجام با آن ورق می‌خورد. در سکانس‌ها و نماهای آخر فیلم مرد فقیر سومالیایی را می‌بینیم که در خانه‌اش مشغول نماز است(گویی مشکل اقامتش حل شده)،‌ نعیما به خواستگارش روی خوش نشان می‌دهد. پدر پسر نوجوان به جشن تولد پسرش می‌رود و مادر به او لبخند می‌زند. مارتا عکس‌های سونو را نگاه می‌کند (یعنی بچه‌اش را سقط ننموده و خیانت نکرده‌است). زنی که پریشان و پشیمان به محل اولین قرار ملاقات با همسرش می‌آید، شیرین رستوران را جارو می‌کند، سیاوش می‌خوابد... و آن همه اضطرار ها و اضطراب های روز به آرامش شب می رسد.

لایه اجتماعی

یکی از اساسی‌ترین پیام‌های فیلم، نقد بحران خانواده و بحران زن در غرب است. در این فیلم حدود پانزده خانواده را می‌بینیم که هیچ کدام در وضعیت متعادل و مناسبی نیستند. اولین کسی که پول را به دست می‌آورد، ولگردی است که زن هرزه‌ای دارد و از او جدا شده. بعد شاهد مشاجرات مرد دوربین‌فروش با همسرش هستیم. مرد با دختر جوان دیگری(مارتا) رابطه دارد که باردار است. در عین حال خود مارتا نیز با دیرک (مرد جوان دیگری) رابطه پنهانی دارد که ادامه رابطه‌اش را با این دختر مشروط به سقط جنین می‌کند. دختر در درگیری میان عواطف مادرانه و نیز هوس رابطه با پسر دیگری که به تازگی به او علاقه‌مند شده، سرگردان و مضطرب است. مورد بعدی مرد گیتارزنی است که او هم با زن های مختلفی رابطه داشته و اکنون به زنی علاقه‌مند شده که او نیز مطلقه است. سپس پول به مرد فرانسوی دیگری می‌رسد که در کار عتیقه است. او هم از همسرش جدا شده و پسر نوجوانی دارد که علی‌رغم تلاش‌های پدر، هیچ انگیزه‌ای برای ارتباط عاطفی با پدر خود ندارد. همسر سرمربی تیم فوتبال را می‌بینیم که او هم با یکی دیگر از بازیکنان ارتباط پنهانی دارد که دستمایه باج‌گیری عکاس هرزه‌ای قرار گرفته‌است. خلاصه آن که یکی از دغدغه‌های اساسی این فیلم روایت بحران خانواده و نیز بحران زن در غرب است. جالب آن که همه این ها در جستجوی آرامش و امنیت خانواده هستند. یعنی کاملا به این خلا و این احساس نیاز رسیده اند. در این میان تنها خانواده‌ای که سر و شکل هنجار و متعادلی دارد خانواده مرد سومالیایی سیاه‌پوست مسلمان است که از فقر و جنگ به این جا پناه آورده و مهاجر غیرقانونی است.

به علاوه اشاره به معضلات و مشکلات طبقات مختلف اجتماعی به ویژه وضعیت نابهنجار مهاجران در غرب  یا مشکلات طبقه نوجوان در غرب نیز قابل توجه است.

لایه سیاسی

در این فیلم، نظام لیبرال دموکراسی غرب به جد به چالش و نقد کشیده شده است. جهان غرب که با این همه شعارها و ادعاهای انسان‌گرایانه و بشردوستانه دست آخر هیچ سعادت و آرامشی را نه تنها برای دیگر انسان‌ها (از دیگر ملیّت‌ها و قومیّت‌ها)بلکه حتی برای انسان غربی نیز تامین ننموده است.

به علاوه به ویژه در نماهای آخر فیلم بعد عدالت‌خواهی و اعتراض ملت‌ها به این شرایط به ویژه در نماهایی که شخصیت‌های فیلم را در زندان‌ها نشان می‌دهد به خوبی آشکار است. در این نما زندانی‌ها به شدت در حال اعتراض و تقلا هستند و گویی موج جوش و خروشی در حال شکل‌گیری است.

مسئله قابل توجه دیگر آن که در یکی از سکانس‌های اواخر فیلم، بابک را می‌بینیم که با پدر آنجلینا (دختر آمریکایی) صحبت می‌کند تا موافقت او را برای ازدواج با دخترش جلب کند. پدر به صراحت سرمایه و پولش را به رخ بابک می‌کشد و می‌گوید: تو که حتی نمی‌توانی خرج عمل دخترم راکه در بیمارستان است بدهی، چطور می‌خواهی خوشبختش کنی؟ بابک با همان پولی(که یک روز دست به دست چرخیده بوده) خرج بیمارستان را می‌دهد. پدر هر چند ابتدا خیلی مخالفت می‌کند ولی وقتی مقاومت و اصرار بابک را می‌بیند،‌ تسلیم می‌شود و به دخترش می‌گوید اگر به او علاقه‌مند هستی خودت تصمیم بگیر. ولی بدان که من هم به تو علاقه‌مند هستم. در نهایت بابک و آنجلینا به هم می‌رسند.

به نظر می‌رسد که این سکانس فیلم به طور ویژه در مورد روابط ایران و آمریکا حاوی دلالت‌های قابل تاملی است. اگر پدر را به عنوان نماد حکومت آمریکا و دختر را به عنوان نماد مردم و یا اگر پدر را به عنوان سمبل بعد سیاسی و سخت‌افزاری و دختر را به عنوان سمبل بعد فرهنگی و نرم‌افزاری در نظر بگیریم به نتایج قابل توجهی می‌رسیم. بسته به تعریفی که از این نمادها داشته باشیم مشخص می‌شود که آیا نگاه فتحی در این سکانس نسبت به این مسئله منطبق با آرمان‌های انقلاب اسلامی هست یا خیر؟

این سکانس از فیلم نیز ما را به یاد اثر دیگر فتحی با عنوان "مدار صفر درجه " می‌اندازد که موضوع اصلی آن داستان آشنایی و عشق حبیب (پسر ایرانی که مادری فلسطینی و پدری ایرانی دارد) نسبت به سارا (دختر فرانسوی یهودی) است، در حالی که این هر دو(حبیب و سارا) برای مخالفت و مبارزه با رژیم صهیونیستی بهای سنگینی را نیز می‌دهند.

ارزیابی تربیتی

تاثیر تربیتی سینما را گاه می‌توان در معنای اعم آن در نظر گرفت. چنان که امام راحل (قدس سره) می فرمود: "سینما یکی از مظاهر تمدن است که باید در خدمت این مردم، ‌در خدمت تربیت این مردم باشد." یا در جای دیگر که فرمود: "سینما یک جایی است برای آموزش، برای پرورش... ولی این‌ها را منقلب کردند به یک چیزی که برخلاف بود. حالا از این به بعد باید همه این‌ها یک دستگاه پرورش باشد، یک دستگاه آموزش باشد."

در دفترچه شاخص‌های سنجش سینمای ایران (تالیف دفتر جبهه فکری انقلاب اسلامی) هم به این رویکرد با عنوان "تربیت به مثابه رشد و تعالی مخاطب فیلم" اشاره شده است. از این منظر همان گونه که در بررسی  فیلم از ابعاد مختلف اعم ازتربیت دینی، تربیت سیاسی و اجتماعی و...مرور شد، فیلم دارای آثار تربیتی قابل توجه اغلب همسو با گفتمان فکری انقلاب اسلامی برای بینندگان است.

ولی اگر ارزیابی تربیتی را در معنای اخصش و به معنای تاثیرات فیلم بر کودکان لحاظ کنیم به نظر می‌رسد که دیدن این فیلم برای کودکان (13-) به علت وجود صحنه‌ها و دیالوگ‌های نامتناسب برای این سنین اصلا توصیه نمی‌شود.

 پی‌نوشت:‌ هر چند این فیلم دارای لایه های دیگر از جمله فلسفی، فرهنگی و حتی اقتصادی نیز هست ولی ما به جهت رعایت اختصار به همین حد اکتفا می‌کنیم

فاطمه اردبیلی / سینما انقلاب

***************

جهان قفل شده


یک. نگارندة این سطور «منتقد سینمایی» نیست و از آنچه اصحاب سینما، «تکنیک» می­نامند هم چیزی سر در نمی­آورد. البته نگارنده مانند هر تماشاچیِ دیگرِ فیلم می­تواند مدعیِ «نقد ذوقی» باشد، منتها آنچه در این یادداشت می­آید ضمنِ مفروض گرفتنِ ایدة «مرگ مولف»، تنها نگرشی است به فیلم بر مبنای آنچه نگارنده در حوزة جامعه­شناسی و مطالعات فرهنگی، تحصیل و تحقیق کرده است، و لاغیر! در مورد «یک روز دیگر» اغلب گفته شده که کارگردان خواسته است پولِ «با برکت«ی را نمایش بگذارد که از «مادر» در «ایران» رسیده و پس از ماجراهایی که بر آن می­گذرد، مشکلات زیادی را در پایان فیلم حل می­کند. این یادداشت، تفسیر متفاوتی از فیلم دارد!

دو. به نظر نمی­رسد که موضوع فیلم، منحصراً بررسی مشکلات و نابسامانی­های زندگیِ یک «خانوادة ایرانی» (و البته از هم پاشیده) در فرانسه باشد، همچنان­که موضوع فیلم، تنها بیان مشکلات «زندگی در فرانسه» هم نیست، هرچند که هر دو مورد در فیلم وجود دارد. گویا کارگردان از مرزهای محلی و ملّی فراتر رفته و خواسته است که به نقدی از «جهان» کنونی دست بزند. ماجرای فیلم در «فرانسه» می­گذرد و به نظر می­رسد که کارگردان، در انتخاب این کشور تعمد داشته است و اگر این فیلم به­طور مثال در اتریش یا ونزوئلا ساخته می­شد، این معنا از آن فهمیده نمی­شد (هرچند از مشکلات احتمالیِ فنی فراروی عوامل تولید برای ساختنِ این فیلم در دیگر کشورها اطلاعی در دست نیست). «فرانسه»، در میان سایر کشورهای اروپایی، یک «جهان کوچک» است و از هر ملیت و مذهبی در فرانسه حضور دارند. «حسن فتحی» در این فیلم، هم دلمشغول «جهان»ی است که ما در آن زندگی می­کنیم و هم دغدغة چگونه زیستنِ ما ایرانیان در جهانِ به هم نزدیک­شدة کنونی را دارد. از این حیث، فرانسه انتخاب معنادار و مناسبی است، هم­چنان که در فیلم، افرادی از ملیت­های مختلف (آمریکایی، چینی، لهستانی، سومالیایی، و ...) حضور دارند و یکی­شان هم «ایرانی»­ها. از این حیث، مسالة اصلی فیلم، اولاً جهان، و ثانیاً چگونه بودنِ ایرانی­ها در این جهان است.

سه . فیلم با نمایش معناداری از قفل­هایی که افراد، لابد برای نذر و به نشانة گره­گشایی از مشکلات­شان بر روی پلی که از زیر آن رودخانه ای می گذرد، آغاز می­شود و با همان نیز پایان می­پذیرد. این معنادار است: فیلم با «قفل» آغاز می­شود و با آن نیز پایان می­یابد. آیا «جهان» قفل شده است؟ گویا نظر کارگردان همین است: چیزی عوض نمی شود. کارگردان نویدی به امکان تغییر اوضاع نمی­دهد. چرا اوضاع تغییر نمی­کند؟ کارگردان، برای پاسخ به این سئوال نقد درخشانی از مناسبات سرمایه­داری به عمل آورده است: غلبة «پول» و مناسبات مادی بر «زندگی» انسانی. همة ماجرای فیلم، گزارش یک روزه­ای از هفت هزار یورو پولی است که بین گروه­های مختلف اجتماعی (همه اقشار) و از ملیت­های گوناگون (و به این معنا همة جهان)، دست به دست می­شود. «مادیات»، مناسبات اخلاقی و انسانی را زایل کرده است و با عطف به نکات پیشگفته، مقصود کارگردان، غلبة مادیات در جامعة فرانسه نیست، او کلِ زندگی مدرن مبتنی بر اقتصاد سرمایه­داری را نشانه رفته و نحوة دست­به­دست شدنِ پول بین افراد مختلف، دقیقاً بازنمایانندة منطق سرمایه­داری است: دزدی. سرمایه­داری یک «دزدیِ حساب­شده» است و از آنجا که مناسبات تمدن مدرن و اقتصاد سرمایه­داری، اکنون، عالمگیر و جهانی­ شده، مناسبات مادی بر زندگی کلّ بشر سایه افکنده است. عواطف، عشق و احساسات، همگی تحت­الشعاع «پول» است (دانسته یا نادانسته، ریتمِ آرامِ فیلم، به­خوبی سردیِ روابط حاکم بر مناسبات انسانی را تقویت می­کند). نقد او از مناسبات سرمایه­داری و جهان مدرن، در همین جا متوقف نمی­شود. کارگردان باز هم به­خوبی نشان می­دهد که در جامعه­ای که عواطف و احساسات به حاشیه رفته و منطق سود و فایده حاکم است، «نظم» تنها در سایة «زور» ممکن می­شود. در فقدانِ «عشق» و «اخلاق»، عرصة اجتماعی، جولانگاهِ تعقیب و گریز «پول» و «پلیس» است. کارگردان در انتهای فیلم و  با پس­زمینة موسیقایی که قسمی از رویاپردازی را به ذهن متبادر می­کند، صحنه­ای شادی، وصل و محبت مردمی با ملیت­های مختلف را به تصویر می­کشد، در حالی­که افراد شرور را پشت میله­های زندان نشان می­دهد.

چهار. آیا کارگردان، راهی برای بازکردنِ «قفل» جهان نشان می­دهد؟ «راه­حلّ» کدام است؟ بررسی آغازین دقایق فیلم پاسخی به این سئوال است: «مادر» (بخوانید ایران) از تهران برای فرزندانش در «فرانسه» (بخوانید جهان)، «تحفه»ای فرستاده است که بقیة فیلم، شرح ماجرای همان تحفه است. این «تحفه» چه هست؟ یا سئوال بهتر این است که «تحفة ایرانی» برای جهانِ جهانی­شدة کنونی چه می­تواند باشد؟ مثلاً «قند پارسی»؟ یا دیانت و «وحدانیت»؟ یا «عدالت­خواهی» و ظلم ستیزی؟ اما وقتی در جریان فیلم، «بقچة مادربزرگ» گشوده می­شود، تحفة ایرانی چیزی نیست جز «پول». نگارنده دوست ندارد که بگوید کارگردانی مانند «حسن فتحی» در معرفی تحفة ایرانی به جهان، دچار خبط و اشتباه شده و ندانسته و نمی­دانسته است که باید عدالت­خواهی و وحدانیت ایرانیان را به جهان قفل­شده و اسیرِ مادیات معرفی کند (که اگر چنین باشد که اشتباه بزرگی است و مهمترین خطای کارگردان خواهد بود). شاید هم کارگردان می­خواهد به تماشاچی القا کند که در این جهان دیگر امیدی به «راه­حلّ ایرانی» هم نیست و ایرانی هم اسیر همان مناسبات مادیِ عالمگیری است که در همة جهان حاکم است («بابک» هم در مواجهه با پول، همان کاری می­کند که سایرین می­کنند).

پنج. پاسخ به این­که «راه­حلّ ایرانی» که کارگردان برای جهانیان معرفی می­کند، کدام است را می­توان در اوقاتی از فیلم که شخصیت­های ایرانی با افرادی از ملیت­های دیگر مواجه می­شوند، استنباط کرد. یکی از این موارد، مواجهة «بابک» با «انجلیا» (نامزد آمریکایی­اش)، و پدر آنجلیا است. برای پدر آنجلیا، داماد آینده اش، باید «مهم» و به این معنا «پول»دار باشد و پاسخ بابک به او این است که «آدمِ مهم»، «آدمِ خوب» است نه پول­دار. و البته خودِ برای ثابت کردنِ «مهم» بودن­اش برای پدر نامزدش، همان کاری را می­کند که سایرین می­کنند: آن هفت هزار یورو را پیدا می­کند و به جایی بازگرداندنِ آن به صاحبش، هزینة بیمارستانِ نامزدش را می­پردازد، یعنی از همان روابط و قواعد حاکم بر جهان سرمایه­داری تبعیت می­کند. کارگردان از برخورد «بابک» یا یک آمریکایی، و آمریکا سمبل سرمایه داری است، چه پیامی به دیگران می­دهد؟ بابک هم درگیر همان منطق می­شود. تنها چیزی که در گفتار او متفاوت است، تاکید بر خوب بودن است. چرا باید خوب بود؟ به نظر می­رسد که این «خوب بودن»، نه از جنس خوب بودنِ مبتنی بر دین و شریعت، بلکه از همان جنسی است که می­توان در آثار پائولوکوئیلو، بورخس یا معنویت­های رنگ­و­وارنگ زاییدة همان جهان سرمایه­داری یافت، معنویت­هایی که بنا به ضرورت و لابلای فشارهای خردکنندة نظم سرمایه­داری به بیرون جهیده و البته می­تواند یک ایرانی و یک آمریکایی، با همة تفاوت­های مذهبی­شان، در کنار هم قرار دهد. بیایید مقایسه کنیم: در همان خلسة پایان فیلم که کارگردان امید و آرزوی خودش را به تصویر می­کشد، احساسی­ترین لحظة فیلم مربوط به نمای بسته­ای است که «بابک» به آنجلیا، «گل» تقدیم می­کند، و شریعتمدارانه­ترین صحنة فیلم، جوانی از «سومالی» است که مشغول خواندن «نماز» است. نماز را یک سومالیایی می­خواند، و گل را ایرانی هدیه می­دهد. پیام یک سومالیایی که کشورش در فیلم با اوضاع بد سیاسی، قحطی و دزدادن دریایی بازنمایی می­شود، نماز است، و پیام یک ایرانی، گل دادن و خوب بودن و معنویتی فاقد مبنای دینی. اساساً در کلّ فیلم، شخصیت­های ایرانی، جز «خوب بودن»، هیچ تظاهر دینیِ دیگری ندارند. انتخاب اسم­­های «بابک»، «سیاووش» و «شیرین» برای شخصیت­های ایرانی فیلم، هم به شکل دیگری نشان می­دهد که گویا کارگردان بین جهان «ایرانی» و جهان «اسلامی» یکی را برگزیده یا دست­کم یکی را کمرنگ­تر کرده است. در آن «یک روز دیگر» که فردایِ جهان است، گویا ایرانی، جز توسلِ و تبعیت از همین معنویتی که زاییدة خودِ جهان مدرن است، چیز دیگری در توبره­اش ندارد!

شش. نگارنده امیدوار است فهم­اش از محتوای فیلم، آنقدر دور از ذهنیت کارگردان نباشد که خود به قصة تازه­ای بدل شده باشد!

قاسم زائری / سینما انقلاب

*****************

یک روز دیگر با قاب تلویزیونی

یک، این‌که کسی نشان دهد غرب هم‌ چنان که گمان می‌کنیم گل و بلبل نیست خوب است. اما انتظار نداشته باشیم آدم‌هایی که هفته‌ای چندتا فیلم در مدح غرب می‌بینند بتوانند با چون ‌این فیلمی همراهی کنند؛ فیلمی که در غرب ساخته شده و تنها نقطه‌ روشنش عشق خالصانه‌ یک ایرانی به یک آمریکایی‌ست.

دو. توی این «غربِ همه چیز خراب» همه چیز برای مهاجران خراب است. برای غیر فرانسوی‌ها. بدها همه مهاجراند، لهستانی، چینی، سومالیایی و ایرانی؛ که البته این آخری خودش خوب است و زندگیش بد. بدی‌ها هم مال مهاجران است.

سه. از فتحی می‌پرسم که مجبورت کرده‌اند توی یک فیلم همه‌ مشکلات غرب (یا همان مهاجران در غرب) را نشان دهی که مجبور شوی چون ‌این سطحی آن‌ها را طرح کنی؟ مهاجرانی که یکی رابطه‌ موازی دارند، یکی مشکل اقامت دارد، یکی زورگیر است، یکی رباخوار، یکی رباگیر، یکی رشوه‌گیر و یکی دزد. دلیل بد بودن همه بی‌پولی‌ست. و پول همه را خوب می‌کند. همه مشکلات را هم حل.

چهار. گمان کنم فتحی یا فیلم را برای تلویزیون ساخته یا احساس کرده حساسیت‌های تلویزیون توی سینما هم هستند. و برای همین به‌شکلی عجیب بی‌منطق (حتی بی‌منطق‌تر از سریال‌های عطاران) فیلم را به‌زعم خود خوش به پایان می‌‌رساند؛ همه عشاق را به وصال می‌رساند، وجدان قاتل را بیدار می‌کند، تبه‌کاران را به زندان می‌اندازد و فقط مانده‌ بود سیاوش و مامانش برگردند تهران؛ که برنگشتند.

پنج. داستان فیلم چه بود؟ پول یک ایرانی چند عاشق را به معشوقه‌هاشان رساند، چند دزد را راهی زندان کرد، انتقام مظلومی را ستاند، جنینی را نجات داد و دستِ آخر به صاحبش برگشت. یاد چه افتادید؟

شش. با فیلم موافقم و خوب است که چنین فیلم‌هایی ساخته شوند. اما از فتحی بیشتر انتظار بود. راستی وقت نشد بگویم که من از نماها خیلی چیزی یادم نمانده چون فرانسوی بلد نیستم و مجبور بودم همه‌اش زیرنویس را بپایم که دست کم بدانم فیلم دارد به کجا می‌رود. به‌خصوص که آخرش نوشته‌ها (و تصاویر) فلو شدند و دیگر باید هی عینک را درمی‌آوردم که مطمئن شوم اشکال از من است یا از تصویر.

سعید سعیدی / سینما انقلاب

*********************
یک روز دیگر، مخاطب‌پسند ولی غربی


این فیلم ساخته حسن فتحی است که تماماً در پاریس فیلمبرداری شده است و به نوعی زندگی مهاجران کشورهای مختلف را نشان می­ دهد به جز قسمت­هایی که دو سه ایرانی با هم صحبت می­کنند مابقی فیلم به زبان فرانسه یا انگلیسی است. داستان فیلم از آنجایی آغاز می­شود که یک زن ایرانی (هدیه تهرانی) برای دادن اجاره خانه­اش دچار مشکل شده و مادرش برای او از ایران پول می­فرستد. شوهرش، او و پسرش را رها کرده و به دنبال هوسرانی خود رفته است. زن مجبور می­شود درس و دانشگاه خود را رها کند و برای حفظ زندگی و کسب و درآمد مکفی به صورت دو شیفت در یک رستوران کار کند. پول اجاره­خانه را در خانه می­گذارد و به پسرش سفارش می­کند تا آمدن دایی مراقب پول باشد اما پسر طی اتفاقی پول را گم می­کند. درواقع نقش اصلی فیلم را همین پول بازی می­کند. این پول در دست آدم­های مختلف می­چرخد و با دست به دست شدن ماجرای فیلم را پیش می­برد و در نهایت به صاحب اصلی خود برمی­گردد. در طی این گردش یک روزه داستان آدم­های مختلفی به نمایش گذاشته می­شود که بیشتر شامل مشکلات مهاجران است. آدم­های خوب و بدی که وارد ماجرا می­شوند، در طوی یک روز به نوعی زنجیره­وار به هم مرتبط هستند و گویی دستی از غیب در همه این مسائل حکومت می­کند در انتهای فیلم آدم­های بد به نوعی گرفتار پلیس شده و آدم­های خوب نیز با مشکلاتشان کنار می­آیند. با توجه به اینکه فیلمی یک قصه بلند ندارد و مجموعه داستان یا داستانک­هایی است که کنار هم قرار گرفته­اند. شاید به راحتی نتوان گفت محور اصلی داستان چیست اما روح کلی حاکم در داستان­ها این است که نیرویی آگاه و مقتدر همه چیز را کنار هم قرار داده می­دهد تا حق به حقدار برسد. در این حین مشکلات و مسائل مهاجرین را نیز بیان می­کند از جمله زنی که شوهرش او را رها کرده و به ناچار باید به تنهای از پس مخارج خود و فرزندش برآید؛ مرد مسلمان آفریقایی تباری که برای اقامت خود و خانواده­اش مشکل دارد و دخترش حوا مجبور به دست فروشی است؛ دختر لهستانی که ناخواسته از مردی فرانسوی باردار شده و به دنبال از بین بردن جنینش است؛ دختری از آسیای شرقی که پدرش در پاریس مغازه­ای داشته اما به علت حق حساب ندادن، باجگیرها مغازه او را آتش زدند؛ زنی که به دنبال پرداخت قرض پدر خود به یک رباخوار است و ... در بیشتر داستان­های فیلم زنانی هستند که به نوعی مظلوم واقع شدند و باید از حیثیت یا خانواده خود دفاع کنند، البته چند مورد استثناء مانند زن دزد و قاچاقچی نیز وجود دارد.

با توجه به اینکه فیلم در فضای پاریس ساخته شده دغدغه آدم­ها، دغدغه­ها و مشکلات زندگی به سبک غربی است. درواقع حرفی و صحبتی از شاخص­های دینی و مذهبی و ارزش­های انقلابی نیست. بیشتر روابط، روابط آزادی است که در کشورهای غربی مرسوم است و تنها خانواده مشهود فیلم همان خانواده مرد مسلمان آفریقایی تبار است. شاخص­های مذهبی و دینی خاصی در فیلم دیده نمی­شود. تنها در یک مکالمه بین برادر هدیه تهرانی با پدر دختری  که او را دوست دارد نکته­ای به نظر می­رسد، پدر دختر با توجه به عدم تمکن مالی پسر با ازدواج آنها مخالف است و می­گوید: چون آدم مهمی نیستی نمی­توانم به این ازدواج رضایت دهم. پسر نیز در یک جمله می­گوید: «مهم بودن خوبه اما خوب بودن مهم تره». فیلم از حیث هنری و سینمایی بسیار قوی به نظر می­رسد. قدرت داستان، دیالوگ­ها و مسیر حرکت قصه بسیار قوی و مخاطب پسند است.

سمیه مقدم / سینما انقلاب