سرویس جهان مشرق - سیاست‌های دونالد ترامپ از ابتدای ریاست‌جمهوری‌اش ثابت کرده است که خوشبختانه دشمنان ما از احمق‌ها هستند. خروج آمریکا از برجام تنها یکی از سیاست‌های نسنجیده‌ای است که ترامپ طی نیم‌دوره ریاست‌جمهوری خود اتخاذ کرده است. اگرچه متأسفانه هنوز هم عده‌ای در ایران معتقدند مذاکره با آمریکا ثمربخش خواهد بود و به خروج از چاله کمک خواهد کرد، اما شواهد نشان می‌دهد هرگونه ارتباطی با آمریکا، ایران را در چاهی عمیق‌تر خواهد انداخت. در گزارش پیش رو با بررسی برخی از ابعاد سیاست خارجی دولت ترامپ و واکنش‌های بین‌المللی به این سیاست‌ها، خواهیم دید که دشمنی آمریکا تنها با ایران نیست، بلکه با تمام دنیاست و تحریم‌های واشینگتن علیه دشمنان و متحدانش، دست و پا زدن‌های آخر این کشور پیش از فرو رفتن در انزوایی عمیق است.

دولت آمریکا با چه کشورهایی مشکل دارد؟

ممکن است این تصور اشتباه وجود داشته باشد که آمریکا فقط با ایران، سوریه، عراق، لبنان، فلسطین و چند کشور دیگری دشمن است که عضو محور مقاومت هستند. اگرچه اشتباه بودن این تصور بدیهی است، اما ذکر برخی شواهد در این‌جا بی‌فایده نخواهد بود. واشینگتن علاوه بر کشورهای عضو محور مقاومت، تحریم‌های بسیار شدیدی را علیه چین، روسیه و کره شمالی نیز اِعمال کرده است. با این حال، این کشورها هم بخشی از بلوک شرق محسوب می‌شوند و ممکن است عده‌ای تصور کنند تحریم‌ها علیه این کشورها نیز به همین دلیل است. این در حالی است که دامنه قَهرها و تحریم‌ها در دولت ترامپ بسیار گسترده‌تر از این‌هاست.

دولت ترامپ که تا کنون از پیمان‌های بین‌المللی (از جمله پیمان اقلیمی پاریس و برجام) و همین‌طور سازمان‌های بین‌المللی (از جمله یونسکو و شورای حقوق بشر سازمان ملل) خارج شده، علاوه بر کشورهایی که طور سنتی دشمن یا دست‌کم رقیب واشینگتن محسوب می‌شوند، نزدیک‌ترین متحدان (سابق) آمریکا نظیر اتحادیه اروپا و ترکیه را نیز تحریم کرده است. کشورهای اروپایی که متحدان قدیمی آمریکا هستند، در واکنش به دعواهای کنونی با کاخ سفید به صراحت، خود را از دولت ترامپ جدا کرده‌اند.

در همین راستا، «هایکو ماس» وزیر خارجه آلمان با اشاره به تحریم‌های واشینگتن علیه اتحادیه اروپا، گفته است که اعضای این اتحادیه «نباید مانند یک خرگوش مقابل مار» بنشینند [۱] . «امانوئل ماکرون» رئیس‌جمهور فرانسه نیز رسماً اعلام کرده است که اروپا دیگر نمی‌تواند برای امنیتش روی آمریکا حساب کند» و باید خود را به روسیه نزدیک‌تر کند [۲] . از سوی دیگر، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، واشینگتن را به راه انداختن یک جنگ تجاری علیه کشورش متهم کرده و گفته است که آنکارا برای ورود به این جنگ آماده است [۳] . همه این شواهد، که تنها بخش کوچکی از سیاست‌های دگرستیزانه ترامپ هستند، نشان می‌دهند که بر خلاف ادعای تأسف‌برانگیز برخی در داخل کشور، آمریکا و ترامپ با تمام دنیا مشکل دارند، نه فقط با ایران.

در همین‌باره بخوانید:

چرا ترامپ از مذاکره مستقیم با مقامات ایران سخن می‌گوید؟

چرا با آمریکا مذاکره کردیم و چرا دیگر نمی‌کنیم؟

اتاق جنگ آمریکا علیه ایران کجاست و در رأس آن چه کسانی هستند؟

از سیاست «اول، آمریکا» تا سیاست «فقط، آمریکا»

ترامپ با شعارهای مختلفی روی کار آمد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، «اول، آمریکا [۴] » بود. وی ادعا می‌کرد در دولت او، پیش از پرداختن به سیاست خارجی و مشکلات کشورهای دیگر، اول به وضعیت داخلی آمریکا رسیدگی خواهد شد تا وضعیت مردم این کشور بهبود یابد. با این وجود، به نظر می‌رسد سیاست «اول، آمریکا» ی ترامپ اکنون به سیاست «فقط، آمریکا» تبدیل شده است. رئیس‌جمهور آمریکا در محاصره معاونان و مشاوران تندرویی مانند «جان بولتون»، اکنون در واکنش به هر اتفاق ناخوشایندی در دنیا، دست به تحریم کشورهای مختلف می‌زند و عملاً روزبه‌روز، آمریکا را منزوی‌تر می‌کند. در مقابل این انزواطلبی ترامپ، در نقاط مختلف دنیا نیز کشورهای متعددی رو به گسترش روابط با یک‌دیگر آورده‌اند. در این‌جا تنها به برخی از این موارد اشاره می‌شود:

چین: ترامپ با آغاز جنگ تجاری علیه چین [۵] نه تنها به روابط دیرینه اقتصادی میان دو اقتصاد اول دنیا ضربه‌های مهلکی زد، بلکه عملاً پکن را به تشکیل اتحاد و برقراری روابط گسترده با کشورهای دیگر وادار کرد. پکن که از سال‌ها پیش به دنبال واردات گاز از روسیه بوده است، اکنون قصد دارد مسکو را به بزرگ‌ترین صادرکننده گاز به چین تبدیل کند [۶] . گفته می‌شود دو کشور به زودی سرمایه‌گذاری‌هایی به ارزش بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار را میان خود آغاز خواهند کرد [۷] . چین، علاوه بر روسیه، به سراغ کشورهای آفریقایی هم رفته است و اخیراً در پکن میزبان نشستی فوق‌العاده مهم با حضور تک‌تک کشورهای آفریقایی (به استثنای سوازیلند) بود و به آن‌ها قول ۶۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در قاره‌شان را داد [۸] . در عین حال، ابَرپروژه «کمربند و جاده [۹] » به وضوح نشان می‌دهد که چین هم‌چنان بیش‌ترین تمرکز خود را روی شرق و به ویژه آسیا و خاورمیانه قرار داده است. اخیراً ترامپ تحریم‌های جدیدی علیه چین نیز به خاطر خرید سامانه اس-۴۰۰ از روسیه وضع کرد [۱۰] که نشان می‌دهد دعوای واشینگتن با پکن [۱۱] احتمالاً به این زودی‌ها تمام‌شدنی نیست.

در همین‌باره بخوانید:

نقش ایران در ابَرپروژه «یک کمربند، یک جاده»

ایران؛ پلی برای انتقال انرژی میان دریای مازندران و خلیج فارس

چابهار قلب ترانزیت خاورمیانه است

روسیه: روسیه به بهانه‌ها و دلایل متعددی از اتهام مدخالت در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا [۱۲] گرفته تا ایفای نقش مخرب در مسائل خاورمیانه، و از مداخله نظامی در اوکراین گرفته تا اتهام اقدام به ترور «سرگئی اسکریپال» در انگلیس [۱۳] ، تحت تحریم‌های آمریکا (و هم‌زمان، اتحادیه اروپا [۱۴] ) قرار دارد. مسکو در واکنش به این تحریم‌ها، علاوه بر تقویت روابط اقتصادی با کشورهایی مانند چین [۱۵] ، با توجه به ظرفیت‌های تسلیحاتی‌اش [۱۶] ، در حوزه نظامی نیز به شدت فعال شده است. نمونه‌های بارز این مسئله را می‌توان در فروش پدافند هوایی اس-۳۰۰ به ایران پس از توافق هسته‌ای، فروش اس-۴۰۰ به چین طی چند ماه اخیر و همین‌طور انتقال سامانه اس-۳۰۰ به سوریه [۱۷] پس از سرنگون شدن هواپیمایش بر فراز این کشور دانست. البته این بدان معنا نیست که روس‌ها حوزه اقتصادی را دست‌کم گرفته‌اند. روسیه به عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده گاز جهان، علاوه بر چین [۱۸] ، قراردادهایی به ارزش ده‌ها میلیارد دلار را با فرانسه [۱۹] ، برزیل [۲۰] و ترکیه [۲۱] امضا کرده است. تقویت روابط اقتصادی با کره جنوبی [۲۲] ، افزایش همکاری‌ها با ژاپن [۲۳] در زمینه فناوری، و دعوت از دولت‌ها و کمپانی‌های شرقی برای برگزاری «انجمن اقتصادی شرق» در روسیه (و در نتیجه، امضای حدود ۴۲ میلیارد دلار پروژه [۲۴] ) نیز از دیگر اقدامات مسکو برای بی‌اثر کردن تحریم‌های آمریکا بوده‌اند.

ترکیه: ترکیه نیز یکی دیگر از کشورهایی است که اخیراً ترامپ با آن‌ها وارد جنگ اقتصادی شده است. طی ماه‌های گذشته، ارزش لیر ترکیه به موجب تحریم‌ها و تهدیدهای آمریکا به یک‌باره سقوط کرد. چنان‌که گفته شد، اردوغان بر همین اساس، آمریکا را به راه‌اندازی یک جنگ اقتصادی علیه ترکیه متهم کرد و دست به واکنش‌های نسبتاً عجیبی هم زد. به عنوان نمونه، وی از بایکوت کردن محصولات الکترونیکی آمریکایی، از جمله گوشی‌های آیفون اپل صحبت کرد [۲۵] و موجب شد تصاویر بی‌سابقه‌ای در ترکیه رقم بخورد و مردم این کشور در تجمع‌های نسبتاً بزرگ، گوشی‌های آیفون خود را به نشان اعتراض به ترامپ، خرد کنند. یکی از راه‌های دیگری که ترکیه برای کمک به لیر در پیش گرفت، افزایش سرمایه‌گذاری قطر در این کشور بود. با انتشار خبر سرمایه‌گذاری ۱۵ میلیارد دلاری قطر در ترکیه [۲۶] ، ارزش لیر نیز به یک‌باره جهش کرد [۲۷] و نشان داد می‌توان از طریق تقویت روابط با کشورهای دیگر، تأثیر تحریم‌های آمریکا بر ارز را کنترل نمود. آنکارا حتی اقدام به افزایش تعرفه واردات برخی محصولات از آمریکا هم کرده است [۲۸] که در نوع خود جالب توجه است.

بلایی که تحریم‌های ترامپ بر سر دلار می‌آورد

اگرچه ترامپ با تشدید تحریم‌ها قصد دارد اهرم آمریکا علیه کشورهای دیگر را تیزتر کند، اما شواهد نشان می‌دهد گسترش بیش از اندازه تحریم‌های آمریکا موجب شده است که تمام دنیا به فکر رها کردن دلار بیفتد. در حالی که دولت ترامپ هر روز یک کشور جدید را به فهرست تحریم‌هایش اضافه و یا تحریم‌های کنونی‌اش علیه کشورها را تشدید می‌کند [۲۹] ، در جاهای دیگر دنیا کشورها در حال امضای قراردادهای دوجانبه یا چندجانبه برای خارج کردن دلار از معادلات بین‌المللی هستند. سرمایه‌گذاری چین و هند به صورت طلا در روسیه [۳۰] ، روی آوردن پکن و مسکو به استفاده از طلا [۳۱] و ارزهای محلی [۳۲] ، تصمیم چین مبنی بر استفاده از ارزهایی غیر از دلار برای خرید نفت [۳۳] ، اقدامات مسکو در جهت رها کردن دلار (و حتی یورو) در تعاملات نفتی [۳۴] و اقتصادی با آسیا و آفریقا [۳۵] ، اعلام آمادگی ترکیه به جایگزین کردن ارزهای محلی در تعاملات تجاری با شرکا [۳۶] از جمله قطر [۳۷] و روی آوردن ونزوئلا به ارزهایی مانند یوان چین در فروش نفت [۳۸] ، همگی نشانه‌هایی هستند که اثبات می‌کنند ترامپ نه تنها دلار را تضعیف کرده، بلکه قدرتمندترین ارز جهان را در آستانه نابودی قرار داده است.

از سوی دیگر، روسیه طی ماه‌های گذشته حجم سرمایه‌گذاری‌های خود در آمریکا را نیز در واکنش به تشدید تحریم‌های واشینگتن کاهش داده است [۳۹] ؛ اقدامی که ترکیه نیز پس از روسیه دست به آن زده است [۴۰] . به همین ترتیب، هند نیز اخیراً تصمیم گرفت با کاهش سرمایه‌گذاری در آمریکا، رو به خرید طلا بیاورد [۴۱] . با این حال، آن‌چه برای آمریکا گران‌تر تمام خواهد شد، روند روبه‌رشد کاهش سرمایه‌گذاری در آمریکا توسط کشورهای چین و ژاپن است. چین به عنوان بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار در آمریکا و دارنده بیش‌ترین ذخیره دلاری (با ۱/۱۷۸ تریلیون دلار ذخیره) مسیر کاهش سرمایه‌گذاری در آمریکا را آغاز کرده است و ژاپن نیز که دومین سرمایه‌گذار بزرگ در آمریکا محسوب می‌شود (و ترامپ اخیر این کشور را هم تهدید به جنگ اقتصادی کرد [۴۲] )، طی ماه‌های گذشته، ۸۲/۹ میلیارد دلار (حدود ۷ درصد) از سرمایه خود در آمریکا را کاهش داده است [۴۳] .

در حالی که کشورهای مختلف دنیا [۴۴] یکی [۴۵] پس از دیگری به لزوم پایان دادن به سلطه دلار [۴۶] بر معاملات بین‌المللی اذعان می‌کنند و بسیاری از دولت‌ها نیز گام‌های محکمی را در این‌باره برمی‌دارند، سرنوشت ارز آمریکا اکنون در هاله‌ای از ابهام است. با این وجود، تنها دلار و ارز آمریکا نیست که اکنون به خطر افتاده است، بلکه اتحادها و روابط استراتژیک واشینگتن با کشورها و متحدان قدیمی‌اش هم در حال متلاشی شدن هستند. اگرچه طبیعتاً نمی‌توان انتظار داشت کشورهایی مانند چین و روسیه روابط خود را کشورهای غربی و از جمله اروپایی قطع کنند یا حتی به خطر بیندازند [۴۷] (اگرچه شواهدی مبنی بر کاهش صادرات نفت روسیه به اروپا نیز وجود دارد [۴۸] )، اما نکته واضح و قابل‌تأمل در مورد سیاست‌های این کشورها در قبال آمریکا، چرخش آن‌ها به سمت شرق است. از افزایش چشم‌گیر فروش تسلیحات روسی به کشورهای خاورمیانه در سال گذشته میلادی [۴۹] (۲۰۱۷) گرفته تا افزایش فروش تسلیحات چینی در جنوب و جنوب شرقی آسیا [۵۰] ، و از تلاش‌های مسکو برای معرفی سیستمی به عنوان جایگزین سوئیفت [۵۱] گرفته تا کشیدن خط لوله ۳۰۰۰ کیلومتری میان روسیه و چین [۵۲] ، توجه کشورهای جهان اعم از کشورهای اروپایی و شرقی به کشورهای بلوک شرق، کاملاً مشهود است.

نقش تحریم‌های ضدایرانی ترامپ در تضعیف دلار

شکی نیست که تحریم‌های ایران، نقطه عطف تحریم‌های آمریکا بوده است. واشینگتن ادعا می‌کند شدیدترین تحریم‌های تاریخ را علیه ایران اِعمال کرده و درصدد تشدید این تحریم‌ها هم هست. امضای توافق هسته‌ای و سپس خروج ترامپ از آن موجب شد تا توجه دنیا به تحریم‌های فرامرزی آمریکا بیش از پیش جلب شود. البته دولت آمریکا این رسوایی و انزوا [۵۳] را بیش از هر کس دیگری، مدیون ترامپ است، اما ایران نیز به عنوان اصلی‌ترین هدف تحریم‌های آمریکا نقش مهمی در افشای ابعاد ظالمانه تحریم‌های واشینگتن و البته تضعیف دلار [۵۴] ایفا کرده است. افزایش قیمت نفت [۵۵] با نزدیک‌تر شدن به ضرب‌الاجل تحریم‌های نفتی ایران [۵۶] تنها یکی از نشانه‌های اهمیت تهران در موج جدید واکنش‌ها به تحریم‌های واشینگتن است.

علاوه بر کشورهایی مانند چین و روسیه، کشورهای اروپایی (به طور خاص، آلمان و فرانسه) نیز اکنون به فکر راه‌اندازی سیستم‌های انجام معاملات بانکی بین‌المللی با هدف دور زدن سوئیفت و تحریم‌های آمریکا هستند تا بتوانند تبادلات تجاری با ایران را بعد از اِعمال تحریم‌های نفتی آمریکا نیز ادامه بدهند [۵۷] . روی هم رفته کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند تحریم‌های ضدایرانی ترامپ عملاً نتیجه معکوس خواهد داد و معرفی جایگزین‌های سوئیفت را تسریع می‌کند [۵۸] . امضاکنندگان اروپایی برجام هم‌چنین درصدد هستند تا در همین راستا به جای استفاده از دلار، برای خرید نفت ایران به استفاده از یورو روی بیاورند [۵۹] . انگلیس نیز اخیراً به دنبال راه‌هایی گشته است که بتواند از طریق آن‌ها تحریم‌های آمریکا علیه ایران را دور بزند [۶۰] .

در این‌جا به یک نکته مهم هم باید توجه داشت: آمریکایی‌ها برای توصیف تحریم‌های خود از عبارت‌های «اصلی» (یا «اولیه») و «ثانویه» استفاده می‌کنند. تحریم‌های اصلی یا اولیه عبارتند از تحریم‌هایی که آمریکا مستقیماً علیه کشورها یا نهادهای آن‌ها وضع می‌کند. به عنوان نمونه، ایران، روسیه، چین، سوریه، ونزوئلا و بسیاری از کشورهای دیگر مستقیماً تحت تحریم‌های آمریکا هستند. در کنار این تحریم‌ها، تحریم‌های ثانویه هستند که علیه اشخاص، نهادها یا دولت‌هایی اِعمال می‌شوند که با اشخاص، نهادها یا دولت‌های تحت تحریم‌های اولیه آمریکا، تجارت کنند. به عنوان نمونه، در حال حاضر کشورها یا نهادهایی که با ایران تجارت کنند، تحت تحریم‌های ثانویه آمریکا قرار خواهند گرفت.

بر همین اساس، علاوه بر امضاکنندگان برجام، کشورهای دیگری هم که به شکل‌های گوناگون با ایران در ارتباط هستند، هدف تحریم‌های آمریکا قرار دارند و بنابراین در صورت لزوم می‌توانند (و بلکه مجبورند) مقابل تحریم‌های آمریکا بایستند. در این میان، خریداران بزرگ نفت ایران (که البته برخی از آن‌ها عضو توافق هسته‌ای هم هستند) مانند چین، هند، اتحادیه اروپا، کره جنوبی، ترکیه و ژاپن مهم‌ترین نقش را در تعیین سرنوشت تحریم‌های آمریکا ایفا خواهند کرد. بسیاری از مشتریان نفت ایران، هم برای تأمین نیازهای خود و هم از ترس افزایش قیمت نفت، به دنبال دور زدن تحریم‌های آمریکا هستند [۶۱] .

به علاوه، منافع کشوری مانند هند به شکل‌های دیگر نیز با منافع ایران گره خورده است. به عنوان نمونه، گزارش‌ها حاکی از آن است که دهلی‌نو ممکن است موفق شود در مورد استفاده از بندر چابهار (که اهمیت فوق‌العاده‌ای برای اقتصاد هند دارد و دهلی‌نو سرمایه‌گذاری هنگفتی در آن کرده است) از تحریم‌های آمریکا معاف شود [۶۲] . هم‌چنین کشورهایی نظیر عراق نیز وجود دارند که تحریم‌های ایران نه تنها به آن‌ها آسیب خواهد زد [۶۳] ، بلکه می‌تواند اقتصاد آن‌ها را فلج کند [۶۴] ؛ و بنابراین این کشورها نیز یا مستقیماً مقابل تحریم‌های ضدایرانی آمریکا ایستاده‌اند و یا تلاش دارند تا واشینگتن را متقاعد کنند آن‌ها را از تحریم‌های ایران معاف کند. از همین منظر است که عراق به دنبال استفاده از ارزهای محلی یا یورو به جای دلار در تبادلات تجاری با ایران است [۶۵] و کره جنوبی (یکی از نزدیک‌ترین شرکای تجاری آمریکا) نیز می‌گوید کمپانی‌های این کشور به‌رغم تحریم‌های آمریکا به تجارت با ایران ادامه خواهند داد [۶۶] .

در همین‌باره بخوانید:

به جای نفت ایران، فروش نفت آمریکا به چین است که به صفر می‌رسد

ترامپ: هسته‌ای بهانه است، فروش نفت نشانه است

دیپلماسی فعال؛ مهم‌ترین لازمه عبور از تحریم‌ها

ایران برای واکنش نشان دادن به تحریم‌های آمریکا، اهرم قدرتمندی به نام نفت را در اختیار دارد. طی چند دهه گذشته هم قدرت این اهرم هیچ‌گاه به اندازه قدرت امروز آن نبوده است. ترامپ وقتی صحبت از تحریم نفتی ایران می‌کند، بیش از هر چیز دیگری روی تولید نفت عربستان تکیه دارد و معتقد است اگر سعودی‌ها تولید نفت را افزایش بدهند، خواهند توانست کم‌بود نفت ایران در بازار را جبران کنند. این در حالی است که گزارش‌های جدید از قول کمپانی نفتی سعودی «آرامکو» حکایت از آن دارد [۶۷] که عربستان (دست‌کم در درازمدت [۶۸] ) نخواهد توانست نفت ایران را در بازار جایگزین کند و این یعنی صعود دوباره قیمت نفت به ۹۰ تا ۱۰۰ دلار در هر بشکه [۶۹] . بنابراین یکی از اهرم‌های قطعی ایران برای مقابله با آمریکا بازی با فروش و صادرات نفت است. البته این سیاست بسیار حساس است و ریسک‌های زیادی هم دارد، اما از سوی دیگر، اهرم نفت به هیچ عنوان تنها اهرمی نیست که ایران می‌تواند علیه واشینگتن به کار بگیرد.

در همین‌باره بخوانید:

هیاهوی ترامپ برای هیچ؛ چرا «شدیدترین تحریم‌های تاریخ» علیه ایران بی‌فایده خواهد بود؟

سیاست‌های آمریکا درباره جمهوری اسلامی «رؤیای نشئگی» است

اهرمی چه‌بسا مهم‌تر از نفت، که ایران می‌تواند به طور مؤثر از آن استفاده کند، برقراری روابط دیپلماتیک و استراتژیک با کشورهای بی‌شماری در سرتاسر دنیاست. یادآوری یک نکته در این‌جا ضرورت دارد. حسن روحانی یکی از نقاط قوت دولت خود را پی‌گیری دیپلماسی برای حل مشکلات کشور در حوزه سیاست خارجی می‌داند. در حالی که باراک اوباما توافق هسته‌ای را با ایران امضا کرد و اکنون این توافق را مهم‌ترین «میراث» دولت خود می‌داند، متأسفانه (احتمالاً از دید روحانی) دولت حسن روحانی یک بار دیگر پیروز انتخابات شد تا شاهد فرو ریختن برجام باشد. به این ترتیب آقای روحانی دیگر نمی‌تواند توافق هسته‌ای را «میراث» دولت خود بداند. از سوی دیگر، تلاش‌های مشترک با اروپا برای حفظ دست‌آوردهای برجام هم روی یک نمودار سینوسی در حال حرکت است و مشخص نیست نهایتاً به کجا خواهد انجامید.

در همین‌باره بخوانید:

در طول مذاکرات، دائماً برای افزایش فشارهای بین‌المللی علیه ایران کار می‌کردیم

اقتصاد ایران را به قربانگاه بردیم

بنابراین به نظر می‌رسد به‌رغم اعلامیه‌ها و بیانیه‌های گاه و بی‌گاه مقامات اروپایی درباره حفظ برجام و مقاومت مقابل تحریم‌های آمریکا (از جمله چراغ سبز اخیر درباره تأسیس یک کانال پرداخت مالی برای دور زدن تحریم‌ها [۷۰] )، راه‌حل مشکلات کشور و میراث گم‌شده دولت روحانی را در جای دیگری باید جست‌وجو کرد.

دولت حسن روحانی در بسیاری موارد نشان داده است که توانایی مانور دیپلماتیک را دارد. به عنوان مثال، شکایت از آمریکا (اگرچه کمی با تأخیر) در دیوان بین‌المللی دادگستری نشانه خوبی از تحرکات دیپلماتیک دولت ایران علیه واشینگتن و تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا پس از خروج از توافق هسته‌ای بود [۷۱] . از سوی دیگر، مذاکرات و توافقات انجام گرفته درباره گسترش روابط نظامی و غیرنظامی با روسیه، از جمله همکاری‌های دوجانبه در حوزه ماهواره‌ای [۷۲] و خرید هواپیماهای مسافربری [۷۳] و تجهیزات مرتبط با آن [۷۴] ، نشان می‌دهد دیپلماسی با کشورهای دیگر جهان هم جواب می‌دهد و چه‌بسا مسیر دیپلماسی به سوی این کشورها از مسیر دیپلماسی به مقصد آمریکا یا اروپا بسیار کوتاه‌تر و آسان‌تر باشد.

بی‌کفایتی ترامپ بر هیچ‌کس پوشیده نیست. خنده‌های مهمانان رئیس‌جمهور آمریکا در مجمع عمومی سازمان ملل به تعریف‌های ترامپ از دولتش شاید به بهترین شکل ممکن این واقعیت را اثبات کرد [۷۵] . به علاوه، اعترافات شناخته‌شده‌ترین اندیشکده‌های آمریکایی به ضعف تحریم‌های یک‌جانبه کاخ سفید علیه ایران [۷۶] نیز به خوبی نشان می‌دهد که عبور از تحریم‌های آمریکا کار غیرممکنی نیست. مهم‌ترین اهرم ایران در این مسیر، تکیه بر دیپلماسی فعالانه و غیرمنفعلانه در عرصه بین‌المللی و روی آوردن به کشورهایی است که بر خلاف آمریکا و اروپا بوی امید از آن‌ها شنیده می‌شود. اگرچه هر کشوری در دنیا قطعاً غیر از تأمین منافع خود، انگیزه دیگری برای همکاری با ایران نخواهد داشت، اما چرخش محسوس کشورهای تأثیرگذاری مانند چین و روسیه و حتی متحدان سابق واشینگتن در اروپا به سمت شرق نشان می‌دهد آمریکا از چشم این کشورها افتاده است و همین مسئله می‌تواند بهترین فرصت برای منزوی کردن ترامپ و کاخ سفید باشد؛ چنان‌که کارشناسان خود آمریکا هم بر این انزوا صحه می‌گذارند.

در همین‌باره بخوانید:

اقتصاد ایران وسط الاکلنگ آمریکا–اروپا/ راه عبور از تحریم‌های واشینگتن چیست؟

آیا اروپایی‌ها روی دیوار ایران یادگاری می‌نویسند؟

ایران می‌تواند از فناوری «بلاک‌چین» و «ارز دیجیتال» برای دور زدن تحریم‌های آمریکا استفاده کند

شواهدی که در این گزارش به آن‌ها اشاره شد، از یاغیگری ترامپ در مقابل توافق‌ها، سازمان‌ها و مجامع بین‌المللی گرفته تا تلاش کشورهای شرقی و غربی برای پایان دادن به سلطه دلار، و از گسترش روابط میان کشورهای غربی (به استثنای آمریکا) با بلوک شرق گرفته تا همراه شدن برخی منافع این کشورها با منافع جمهوری اسلامی، همگی نشانه‌های پیش رفتن دنیا به سوی جهانی چندقطبی است که آمریکا در خوش‌بینانه‌ترین شرایط می‌تواند امیدوار باشد تنها یکی از قطب‌های آن به حساب بیاید. اکنون بهترین و شاید تنها فرصت دولت روحانی است که «میراث دیپلماسی» را که آرزو دارد از خود به جای بگذارد، با چرخش به سوی شرق، برای خود رقم بزند. اگر آقای روحانی می‌خواهد بعد از وقف سال‌های ابتدایی دولتش به امضای برجام با آمریکا، سال‌های زودگذر باقی‌مانده از دولتش را هم صرف امید بستن به «ببرهای کاغذی [۷۷] » اروپایی کند، قطعاً مختار است، اما بدون شک، از دیپلماسی منفعلانه مقابل آمریکا و اروپا، آبی برای جمهوری اسلامی گرم نخواهد شد. در حالی که برقراری رابطه با اروپا می‌تواند مفید و حتی لازم باشد، تمرکز بیش از اندازه و امید بستن به اروپایی‌ها دقیقاً همان عاملی است که «میراث دیپلماسی» را به پاشنه آشیل دولت روحانی تبدیل خواهد کرد. در طرف مقابل، سنگین‌تر کردن وزنه دیپلماسی به سوی کشورهای شرقی و قدرت‌هایی مانند چین و روسیه، می‌تواند ایران را به عنوان عضوی ناگزیر (از نظر جغرافیایی) از بلوک شرق، در پیش‌رفت این بلوک به سمت تقویت روابط داخلی سهیم کند. در این صورت است که دوره (دوم) ریاست‌جمهوری آقای روحانی می‌تواند به عنوان دورانی از دیپلماسی تأثیرگذار و ثمربخش در حافظه ملت ایران ثبت گردد.