به گزارش مشرق، در روز ۶ شهریور ۱۴۰۴ سه کشور اروپایی -یعنی فرانسه، آلمان و بریتانیا- رسماً فرایند فعال‌سازی مکانیسم «اسنپ‌بک» را آغاز و در ۶ مهر ۱۴۰۴ رسماً آن را فعال کردند تا تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را بازگردانند. این اقدام، برخلاف انتظارات اولیه، نه‌تنها باعث بازدارندگی نشد، بلکه واکنش‌های گسترده‌ای در سطح بین‌المللی برانگیخت و پرسش‌های جدّی درباره مشروعیت حقوقی و پیامدهای راهبردی آن ایجاد کرد.

اما آیا فعال‌سازی اسنپ‌بک واقعاً ابتکاری سیاسی برای دیپلماسی اروپا تلقی می‌شود یا یک عقبگرد منفی در روابط ایران و غرب؟ بسیاری از اندیشکده‌های بین‌المللی و مراکز تحلیل راهبردی خارجی آن را یک عقبگرد منفی برای اروپا تلقی می‌کنند؛ آن‌ها تأکید می‌کنند که اروپا با این اقدام، از اهرم دیپلماتیک خود کاسته، مشروعیت خود را به چالش کشیده و خود را در معادله پیچیده‌تر با ایران قرار داده است.

در این گزارش تحلیلی، تلاش خواهد شد تا با استناد به تحلیل‌های اندیشکده‌های غیرایرانی، ضمن رد پندار رایجِ «اجرای اسنپ‌بک موجب افزایش فشارها و تحریم‌ها می‌شود»، نشان داده شود که فعال‌سازی ماشه به زیانِ غرب تمام شده است.

مؤسسه امور بین‌الملل ایتالیا: آخرین میخ بر تابوت دیپلماسی هسته‌ای

چالش‌های حقوقی ناشی از فعال‌سازی مکانیسم «اسنپ‌بک» توسط سه کشور اروپایی – فرانسه، آلمان و بریتانیا – در محافل بین‌المللی و تحلیل‌های اندیشکده‌های معتبر غربی به‌عنوان یکی از نقاط بحرانی دیپلماسی هسته‌ای ایران برجسته شده است.

مؤسسه امور بین‌الملل ایتالیا (IAI) در گزارش «طنز تلخ اقدام سه کشور اروپایی در فعال‌سازی اسنپ‌بک علیه ایران»، این اقدام را «آخرین میخ بر تابوت دیپلماسی هسته‌ای با ایران» توصیف کرده و تأکید می‌کند که اروپا خود تعهدات برجامی از جمله حفظ تحریم‌های ملی و عدم اجرای تعهدات اقتصادی پس از خروج آمریکا در سال ۲۰۱۸ را نقض کرده است و بر اساس این تحلیل، تروئیکای اروپایی دیگر حق استفاده از مکانیسم اسنپ‌بک را ندارد و اقدام آنان مشروعیت حقوقی لازم را از دست داده است.

شورای اروپایی روابط خارجی: قمار پرریسک اروپا پس از اسنپ‌بک

شورای اروپایی روابط خارجی (ECFR) نیز در مقاله «ریسک‌های قمار: حرکت اروپا پس از اسنپ‌بک در برابر ایران» هشدار می‌دهد که اروپا با فعال‌سازی این مکانیسم، اهرم دیپلماتیک خود را مصرف کرده و اکنون میان دو مسیر دشوار قرار گرفته است: ایجاد فضای نرم برای دیپلماسی جدید یا ادامه فشار شدید؛ که راه دوم می‌تواند خطایی راهبردی و زیانبار باشد.

این اندیشکده تأکید می‌کند که اعتبار حقوقی اروپا آسیب دیده و مشروعیت شورای امنیت سازمان ملل نیز تحت تأثیر قرار گرفته است. هم‌زمان ایران، روسیه و چین این اقدام را ناقص قانونی دانسته و تأکید کرده‌اند که تروئیکای اروپایی با عدم پایبندی به تعهدات خود، حق ادعای نقض توافق از سوی ایران را ندارد.

در ادامه این مقاله آمده است که بازگشت تحریم‌ها نه موجب عقب‌نشینی ایران شد و نه همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را بهبود بخشید، بلکه نتیجه معکوس داشت و به کاهش اعتماد و زیان دیپلماتیک برای هر دو طرف انجامید. این گزارش توضیح می‌دهد که اسنپ‌بک نظارت فنی را محدودتر کرده و هم‌زمان ایران را به سمت تعمیق روابط با چین و روسیه سوق داده است؛ از جمله توافق مسکو و تهران برای ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای و احتمال اتکای بیشتر ایران به چین و پاکستان برای بازسازی توان دفاعی.

به باور این اندیشکده، این اقدام شکاف‌های سیاسی جهانی را تشدید کرده و خطر سوق یافتن دیپلماسی چندجانبه به سمت رویکردی تهاجمی‌تر و تحت رهبری آمریکا را افزایش داده است.

مرکز استیمسون واشنگتن: تشدید شکاف اعتماد میان ایران و غرب

باربارا اسلاوین از مرکز استیمسون واشنگتن نیز در تحلیل خود بر پیامدهای دیپلماتیک این اقدام متمرکز شده و می‌گوید که فعال‌سازی اسنپ‌بک شکاف اعتماد میان ایران و غرب را عمیق‌تر کرده و تلاش‌های دیپلماتیک موجود را تضعیف نموده است.

او به سابقه خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام اشاره می‌کند که زمینه بی‌اعتمادی را فراهم ساخته بود و تأکید می‌کند که اقدام اخیر اروپا این بی‌اعتمادی را تثبیت کرده و راه‌های بازگشت به تعامل سازنده را پیچیده‌تر کرده است.

بولتن دانشمندان اتمی: اسنپ‌بک، دفاعی که نظم جهانی را تضعیف می‌کند

بولتن دانشمندان اتمی هم در همین راستا در مقاله «چرا قمار اسنپ‌بک اروپا علیه ایران شکست خواهد خورد»، استدلال می‌کند که فعال‌سازی اسنپ‌بک فضای دیپلماسی را محدود کرده و موجب تشدید تنش‌ها می‌شود. گزارش تأکید می‌کند که تحریم‌های واقعی علیه ایران عمدتاً ناشی از تحریم‌های ثانویه آمریکا است و تأثیر اقتصادی اسنپ‌بک محدود است، اما باعث تضعیف اعتبار نظام منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای می‌شود.

در ادامه این مقاله آمده است: «اسنپ‌بک به عنوان دفاع از نظم غیرهسته‌ای ارائه می‌شود، اما در عمل آن را تضعیف می‌کند؛ رفتار تهران را تغییر نمی‌دهد و در عین حال قوانین و نهادهای بین‌المللی را فرسوده می‌سازد.»

بنیاد کارنگی برای صلح بین‌الملل: هشدار درباره بحران هسته‌ای جدید

بنیاد کارنگی برای صلح بین‌الملل نیز در گزارش «شمارش معکوس برای جلوگیری از بحران هسته‌ای جدید ایران آغاز شد» هشدار می‌دهد که فعال‌سازی اسنپ‌بک می‌تواند واکنش‌های تلافی‌جویانه ایران را تشدید کند و نه تنها مسائل هسته‌ای، بلکه امنیت منطقه را نیز به مخاطره اندازد.

این بنیاد تأکید می‌کند که اگر اروپا صرفاً بر فشار تمرکز کند و راهکار دیپلماتیک ملموسی ارائه ندهد، در نهایت از موقعیت خود در مذاکرات کاسته خواهد شد. کارنگی یادآور می‌شود که وارد کردن مکانیسم فشار بدون دستیابی به نتایج ملموس، اهرم دیپلماتیک اروپا را خالی و بی‌اثر می‌کند و فرصت‌های تعامل سازنده آینده را کاهش می‌دهد.

جامعه اندیشکده‌های بین‌الملل: واگرایی قدرت‌های جهانی در برابر اقدام اروپا

گزارش «جامعه اندیشکده‌های بین‌الملل» نیز بر این نکته تأکید می‌کند که بازگشت تحریم‌های شورای امنیت، هرچند با حمایت سیاسی ایالات متحده همراه بود، اما با مخالفت قاطع چین و روسیه مواجه شد و موجب واگرایی آشکار میان قدرت‌های جهانی گردید.

این گزارش هشدار می‌دهد که ایران در پاسخ، ممکن است از راهبردهای «فشار متقابل» بهره گیرد؛ از جمله توقیف کشتی‌های متخلف یا افزایش ریسک در مسیرهای کشتیرانی حیاتی منطقه.

جمع‌بندی راهبردی: اروپا در آزمون شکست‌خورده دیپلماسی چندجانبه

فعال‌سازی مکانیسم «اسنپ‌بک» که قرار بود ابزار فشار و بازدارندگی اروپا علیه ایران باشد، در عمل به آزمونی برای سنجش اعتبار دیپلماسی چندجانبه بدل شد؛ آزمونی که به روایت اندیشکده‌های معتبر بین‌المللی، اروپا در آن شکست خورد.

آنچه در ابتدا به‌عنوان «اهرم فشار» معرفی شد، نه تنها رفتار تهران را تغییر نداد، بلکه به تعمیق بی‌اعتمادی، محدود شدن نظارت‌های فنی و تقویت پیوندهای ایران با شرق انجامید. از رم تا واشنگتن و از بروکسل تا لندن، تحلیلگران یک صدا هشدار می‌دهند که اروپا با این اقدام، بخشی از سرمایه حقوقی و دیپلماتیک خود را سوزانده و خود را در موقعیتی شکننده میان ایالات متحده از یک سو و چین و روسیه از سوی دیگر قرار داده است.

تصویر کلی روشن است: اسنپ‌بک که نه بازدارندگی ایجاد کرد و نه دستاورد ملموسی برای اروپا به همراه داشت؛ به یکی از پرهزینه‌ترین اشتباهات راهبردی اروپا در دهه اخیر بدل شد. اروپا امروز در برابر پرسشی بنیادین ایستاده است که «آیا می‌خواهد همچنان بر مدار فشار بی‌حاصل حرکت کند و بیش از پیش به حاشیه رانده شود، یا با بازتعریف نقش خود در دیپلماسی چندجانبه، اعتبار از دست‌رفته را بازسازی کند؟» پاسخ به این پرسش، نه فقط آینده روابط ایران و غرب، بلکه جایگاه اروپا در معماری نظم بین‌المللی را رقم خواهد زد.