سرویس دفاع و امنیت مشرق _ در حالی که اکثر اخبار و تحلیل‌ها در حوزه نظامی و دفاعی کشورمان، حول جنگ تحمیلی آمریکا و اسرائیل علیه وطن عزیزمان ایران و اثرات و تبعات آن می گردد، سازمان فضایی ایران صبح روز دوشنبه 30 تیرماه، اعلام کرد که یک آزمون زیرمداری توسط "ماهواره‌بر قاصد" با هدف ارزیابی برخی فناوری‌های جدید در حال توسعه صنعت فضایی ایران انجام گرفته است. بر اساس این اطلاعیه، نتایج حاصل از این آزمون در جهت ارتقای عملکرد ماهواره‌ها و سامانه‌های فضایی کشور به کار گرفته خواهد شد.

اگرچه این اطلاعیه، کوتاه و فاقد جزییات فنی و خبری کافی بود، اما نفس همین پرتاب و کلیات مطرح شده همچون بهره‌گیری از ماهواره بر قاصد متعلق به نیروی هوافضای سپاه، استفاده از فناوری‌های جدید و همچنین موضوع مهم زمان این پرتاب، موجب شد تا تحلیل‌ها و بحث‌های مختلفی درباره این اقدام جدید در برنامه فضایی کشورمان صورت بگیرد که در ادامه، از منظر فنی به تشریح آن خواهیم پرداخت. ضمن آنکه مشخص است پس از آتش بس ماه گذشته، شبکه‌های جاسوسی و سامانه‌های مختلف نظارت ماهواره‌ای کشورهای غربی مشغول رصد مداوم برنامه های موشکی و فضایی کشورمان هستند اما همچون دفعات قبلی، موفق به اطلاع از این پرتاب نیز نشدند.

زمان صعود ماهواره‌بر قاصد در یکی از پرتاب‌های گذشته

باید توجه داشت اگرچه برنامه فضایی جمهوری اسلامی ایران از اواخر دهه ۱۳۸۰ شمسی وارد فاز جدی و عملیاتی شد و ارسال چندین ماهواره تله متری و ساده، گام اول کشورمان برای رسیدن به فضای بیرون از جو بود اما در دهه 90، این روند امیدبخش با رکود و تعطیلی برای برنامه بومی فضایی ایران همراه شد و بهم ریختن و تغییرات چندین مرحله ساختار نهادهای مسئول در حوزه فضایی، پرتاب های محدود و ناموفق و عدم همکاری و حمایت از دانشمندان و نخبگان فضایی توسط مسئولان اجرایی وقت، از جمله مواردی بود که عمدتا با ریشه های سیاسی، این توانمندی مهم کشور را سرکوب کرد.

بیشتر بخوانید:

چشم جهان‌نمای ایران با «منظومه‌سازی ماهواره‌ها» روشن می‌شود/ تشکیل اولین صورت فلکی ماهواره‌ای بومی با ترکیب «نور و ذوالجناح»

از سرجنگی گلایدکننده و شدیدالانفجار تا شهرهای زیرزمینی آماده ورود به جنگ/ کدام ویژگی «موشک خیبرشکن»، آمریکا و اسرائیل را مجبور به آتش‌بس کرد؟ +عکس

شاهکار اطلاعاتی سپاه با پرتاب غافلگیرانه یک چشم استراتژیک/ ویژگی‌های فنی اولین ماهواره‌بر سه مرحله‌ای ایران را بهتر بشناسید +عکس و فیلم

چرا تصاویر ماهواره‌ای بومی یک نیاز مهم است؟

در بحث تصاویر ماهواره ای باید گفت که امروز این قابلیت، یک نیاز مهم نه فقط در بحث های اطلاعاتی، نظامی و امنیتی و حتی در بحث های غیر نظامی مثل کشاورزی و رصد تغییرات محیطی و... و. غیره است. کشور ما مشخصا سالهاست که در موارد بسیار ساده تر تحت شدیدترین تحریم ها بوده و خریدن چنین تصاویری خصوصا با کیفیت بالا و به صورت ویژه از نقاط خاص، برای ایران غیرممکن است. فرض کنیم به دلیل جنگ اخیر و تداوم اقدامات مشکوک یگانهای مختلف فرامنطقه ای، نیروهای مسلح کشورمان نیاز دارند به صورت ۲۴ ساعته و هر روز حداقل یک بار، وضعیت پایگاه نظامی آمریکا در منطقه و رژیم صهیونیستی را بررسی کنند. قطعا وقتی به سراغ فروشنده های تجاری تصاویر ماهواره ای بروید، که عمدتا هم غربی هستند، یا با در بسته برخورد کرده یا امکان دستکاری ها و دادن اطلاعات غلط نیز کاملا متصور است.

البته تمام این شرایط مربوط به زمان صلح است و در زمانه ای که امکان تهدید عملی مجدد وجود داشته باشد، قطعا همان برخی دسترسی های محدود نیز بیشتر کنترل شده و قطع می شود. با این مقدمه از اهمیت تصاویر ماهواره ای، باید نگاهی به حرکت سپاه با ماهواره‌بر قاصد و ماهواره‌های سری نور داشته باشیم. اولا سپاه پاسداران انقلاب اسلامی برای اولین بار ثابت کرده که توانایی تصویربرداری از فضا در ایران عملیاتی شده و به قول کارشناسان امر، چشم ایران در فضا باز شده است.

اما سوال مهم دیگر این که اصولا آیا همین توانایی تصاویر به درد کشور، خصوصا در حوزه نظامی خواهد خورد؟ پاسخ مثبت است. چراکه با همین تصاویر، مختصات به روز و آپدیت شده شناورها، هواپیماها و سازه های مهم نیز به راحتی قابل استخراج بوده و اصطلاحا می تواند " بانک مختصات اهداف" خصوصا برای قوای موشکی و پهپادی کشور ما را شدیدا غنی کند.

بخشی از تصویر تهیه شده توسط ماهواره نور ۲ از پایگاه آمریکا در بحرین - شناورهای بزرگ و مخازن سوخت به خوبی قابل رویت هستند

بحث تعقیب و رصد کردن حرکت ناوهای هواپیمابر و یا شناورهای حاوی نیروهای تفنگدار آمریکایی همواره یکی از موضوعات مهم برای نیروهای مسلح کشورمان در مناطق جنوبی کشور بوده و این امر مهم تا به امروز توسط شناورها، پرنده های مثل سری P-۳ و البته سامانه های بدون سرنشین انجام می شد و حالا با اضافه شدن توان ماهواره ای، در مساحتی جهانی و با امنیتی بسیار بیشتر قابل انجام است.

نگاهی به تاریخچه ماهواره‌بر قاصد

در همین شرایط، در اواخر دهه ۹۰ شمسی، نیروی هوافضای سپاه تغییری مهم در وضعیت برنامه فضایی کشور را در دستور کار قرار داد و در تاریخ ۳ اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۹، ماهواره نور ۱ به وسیله ماهواره بر قاصد به مدار ۴۲۵ کیلومتری زمین ارسال شد. از نور ۱ به عنوان اولین ماهواره نظامی ایران یاد می شود و صرف پرتاب موفق و وارد شدن به مدار این ماهواره هم یک گام مهم بعد از تقریبا یک دهه ناکامی فضایی کشور بود.

در حالی که تصور می شد اولین پرتاب سپاه که اتفاقا با موفقیت هم همراه بود، نیاز به زمان قابل توجهی برای تکرار دارد، روز سه شنبه ۱۷ اسفند ماه سال ۱۴۰۰، سپاه پاسداران با پرتاب موفق ماهواره نور ۲، باز هم با ماهواره بر قاصد و این بار در مدار ۵۰۰ کیلومتری، یک پرتاب موفق دیگر را به حساب جمهوری اسلامی ایران ثبت کرد. قرار گرفتن موفق این ماهواره در مدار زمین نیز هم توسط منابع داخلی و خارجی تایید و در عین حال دوباره بر ماموریت شناسایی ماهواره نور ۲ نیز تاکید شد.

توییت ژنرال ریموند فرمانده وقت نیروی فضایی ارتش آمریکا درباره ماهواره نور ۱ ایران و تمسخر این دستاورد

در آن زمان ژنرال جان ریموند فرمانده نیروی فضایی آمریکا، به تمسخر این ماهواره پرداخت. وی برای تحقیر این دستاورد مهم کشورمان، اعلام کرد ماهواره نور ۱ صرفا یک دوربین در مدار زمین است که به دور آن می چرخد و بعید است که توانایی اطلاعاتی برای ایران به وجود بیاورد. البته صرفا کمی زمان نیاز بود تا مشخص شود که توان واقعی ایران در این زمینه چیست.

درست است که طبق معمول، اولین راهکار دشمنانی همچون آمریکا، تحقیر دستاوردهای صنعتی و علمی کشورهای مستقل است و برخی مسئولان دولتی و نظامی ایالات متحده اعلام کردند این ماهواره بر و ماهواره های آن، فاقد کیفیت لازم برای تامین نیازهای ایران در حوزه هایی چون ماهواره‌های شناسایی هستند اما در اردیبهشت ماه سال 1401، برای اولین بار مصادیقی از این موفقیت بزرگ فنی و اطلاعاتی سپاه در فضا اعلام و تصاویری که توسط ماهواره بومی نور ۲ نیروی هوافضای سپاه تهیه شده بود، منتشر شد که از دو نقطه در کشورمان (مرودشت در استان فارس و خورموج در استان بوشهر) تهیه شده بود. در مرحله بعدی نیز تصاویری با کیفیت‌تر از محل ناوگان پنجم نیروی دریایی آمریکا در بحرین که توسط ماهواره نور به دست آمده بود، منتشر شد.

تصاویر ثبت شده توسط ماهواره نور ۲ (تصاویر مربوط به مرودشت فارس و خورموج بوشهر است)

تصویر با کیفیت ماهواره نور از پایگاه دریایی آمریکا در بحرین

برآوردهای تصاویر با کیفیت که از پایگاه دریایی آمریکا در بحرین منتشر شده، نشان می دهد که نور ۲ ایرانی می تواند تصاویری با کیفیت ۱۰ متر را تهیه کند. دقت کنید که این عدد هر چه کمتر باشد به معنی کیفیت بیشتر تصویر است. البته با توانمندی های فنی که در زمینه پردازش تصویر از طریق ابزارهای رایانه ای وجود دارد، همین تصویر تهیه شده توسط ماهواره سپاه نیز امکان افزایش کیفیت و پدیدار شدن اطلاعات و جزییات بیشتر را دارد.

در خصوص ویژگی های ماهواره نور ۲ باید گفت که این محصول ایرانی موفق شد با سرعت ۷/۶ کیلومتر بر ثانیه و ۴۸۰ ثانیه پس از پرتاب، در مدار ۵۰۰ کیلومتری قرار بگیرد. وقتی در بحث بهبود در مقایسه با ماهواره نور ۱ صحبت کنیم باید به این مسئله اشاره شود که اولین ماهواره سپاه در مدار ۴۲۵ کیلومتری قرار گرفته و این بدین معناست که در پرتاب جدید، سپاه موفق شده است که ماهواره جدید خود را ۷۵ کیلومتر به نسبت پرتاب اول بالاتر بفرستد. سومین ماهواره بومی نیروی هوافضای پاسداران انقلاب اسلامی با نام نور 3 (نجم)، مهرماه سال 1402 و همزمان با ایام آغاز امامت حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه) توسط ماهواره‌بر ترکیبی سه مرحله‌ای قاصد به فضا پرتاب و با موفقیت در مدار ۴۵۰ کیلومتری زمین قرار گرفت.

نور3 نیز ماهواره‌ای سنجشی و شناسایی بود با سرعت ۷/۳ کیلومتر بر ثانیه و ۴۸۰ ثانیه پس از پرتاب در مدار ۴۵۰ کیلومتری قرار گرفت. دوربین استفاده شده در ماهواره نور ۳ نسبت به نور ۲ (که بخشی از تصاویر آن در بالا درج شده) تا ۲.۵ برابر دقت عکس بیشتری داشت و سنسورهای سیگنالی نیز روی ماهواره نصب شده که با ماهواره‌های نور ۱ و نور ۲ متفاوت بود. همچنین با توجه به اینکه این ماهواره جدید یعنی نجم، از ماهواره «نور ۲» هفت کیلوگرم سنگین تر بود لذا در این بخش نیز با افزایش راندمان و کیفیت پرتاب ماهواره مواجه بودیم.

نگاهی به ویژگی‌های مهم و قابل توجه ماهواره‌بر قاصد

"قاصد"، ماهواره‌بری سه مرحله‌ای است که در مرحله اول خود از موشک نظامی بالستیک قدر استفاده کرده است. این مرحله با طول ۱۲.۹ و قطر ۱.۲۵ متر در این موشک بارها امتحان خود را پس داده و گزینه‌ای مطمئن و ارزان و در دسترس برای کوتاه کردن مسیر توسعه ماهواره‌بر سبک قاصد در نیروی هوافضای سپاه بود. پیشران مرحله اول قاصد از نوع سوخت مایع بوده که ۳۲ تن رانش ایجاد کرده و در پرتاب اول در ارتفاع ۸۰ کیلومتری و پس از ۱۱۸ ثانیه کار، از ماهواره‌بر جدا شد.

اما در مرحله دوم، قاصد از یک پیشران جدید و سوخت جامد به نام سلمان بهره می برد که دارای ویژگی های ممتازی در بین محصولات هوافضایی کشور است. سلمان از بدنه سبک غیرفلزی فیبرکربنی و نیز عایق و پوسته موتور غیرفلزی بهره می برد که سبب کاهش وزن قابل توجهی در آن شده است. موتور فضایی سلمان در بهمن ۱۳۹۸ رونمایی شده و یکی از قابلیتهای مهم آن، مجهز بودن به نازل متحرک برای هدایت و اصلاح مسیر به جای استفاده از بالکهای نصب شونده در دهانه نازل است که برای اولین بار در موتورهای سوخت جامد ساخت داخل به کار گرفته شد. نازل متحرک سبب می شود تا هیچ بخشی از نیروی پیشران هدر نرفته و بازدهی موتور نسبت به روش هدایت قبلی بالاتر باشد.

موتور سوخت جامد سلمان

در ادامه پیشران مرحله سوم وارد عمل می شود و ضمن تأمین باقی مانده سرعت مورد نیاز و رساندن محموله به مدار مدنظر کار تنظیم دقیق سرعت و زوایای رها کردن ماهواره را هم بر عهده دارد. در مأموریت اول در ثانیه ۴۸۰ پس از پرتاب و در ارتفاع ۴۳۰ کیلومتری ماهواره نور-۱ با سرعت ۷۶۵۰ متر بر ثانیه توسط مرحله سوم ماهواره‌بر قاصد-۱ با موفقیت در مدار تزریق شد. تزریق ماهواره نور-۲ در پرتاب دوم به مداری با ۷۰ کیلومتر ارتفاع بالاتر یعنی مدار ۵۰۰ کیلومتری نشان داد که در پرتاب اول قاصد-۱ از تمام توان این حامل استفاده نشده و حد نهایی توان آن بالاتر از تخمینهای مطرح شده بر اساس پرتاب اول بوده است.

سپاه با پرتاب نور-۲ به مدار ۵۰۰ کیلومتری موفق شد ارتفاع مداری ماهواره‌های ایرانی که با موفقیت در مدار تزریق شده اند را نسبت به عملکرد ماهواره‌بر سفیر-۱ وزارت دفاع به دو برابر ارتقاء دهد. در سومین پرتاب ماهواره بر قاصد نیز با افزایش راندمان و کیفیت پرتاب ماهواره مواجه بودیم به طوری که وزن ماهواره سوم، 7 کیلوگرم بیشتر بود که در این ابعاد، ارتقاء مهمی محسوب می شد.

مونتاژ سه بخش اصلی مرحله سوم ماهواره بر قاصد شامل موتور سوخت جامد کروی

در ادامه نیز، ماهواره بر قائم 100 وارد فاز عملیاتی شد که در مرحله اول خود از موتور رافع بهره می‌برد در حالی که ماهواره‌برهای قاصد سپاه، در مرحله اول از موشک قدر استفاده می‌کردند و با عملیاتی شدن ماهواره‌بر قائم ۱۰۰ کشورمان به ماهواره‌بر سه‌مرحله‌ای سوخت جامد دست پیدا کرد که در دومین پرتاب رسمی خود توانست یک ماموریت موفق را انجام دهد. (پرتاب اول، زیرمداری بود)

پرتاب زیرمداری؛ روند همیشگی سپاه برای پیشرفت فنی و صنعتی

اگرچه برخی تلاش دارند این پرتاب اخیر ماهواره‌بر قاصد را صرفا سیاسی و نظامی تفسیر کنند، اما روند فعالیتهای سپاه پاسداران در حوزه فضایی نشان می دهد پرتاب های زیرمداری، همواره به کمک تست و پیشرفت این بخش آمده است. به عنوان مثال، آبان ماه سال 1401، سازمان فضایی ایران اعلام کرد که «پرتاب زیرمداری ماهواره‌بر «قائم ۱۰۰» با موفقیت انجام شد.» این خبر که همچون خبر روزهای اخیر، بر کلیات موضوع پرتاب و هدف آن اشاره دارد، در پرتاب قبل هم نشان داد قرار است به زودی دست ایران در حوزه هوافضا و ماهواره‌برها مقتدرتر شده و با این دستاورد، فصلی جدیدی در حوزه توان هوافضا رقم بخورد.

ماهواره‌بر قائم ۱۰۰

در ادامه، ماهواره‌بر قائم ۱۰۰ با پرتاب موفق در اواخر سال 1402 (شنبه ۳۰ دی ماه)، نخستین ماهواره ۳ مرحله‌ای تمام سوخت جامد شد که با دستیابی به مدار ۷۵۰ کیلومتری، رکورد پرتاب‌های قبلی (۵۰۰ کیلومتر) را شکست و برنامه فضایی ایران را یک گام دیگر به سمت فتح مدارهای بالاتر بویژه مدار ژئو نزدیک کرد. با تزریق ماهواره ثریا (که با ۵۰ کیلوگرم وزن، یکی از سنگین‌ترین ماهواره‌های عملیاتی ایران است) در مدار ۷۵۰ کیلومتری زمین، عمر این ماهواره نیز چند برابر ماهواره‌های قبلی است و تا 10 سال تخمین زده می شود.

منظومه ماهواره‌ای یا موشک برد بلند؛ کدام هدف با پرتاب زیرمداری جدید محقق شد ؟

به نظر می رسد سپاه با ماهواره بر قاصد و ماهواره های سری نور، در حال تلاش برای تثبیت خود در مدار لئو است اما یکی از نکاتی که سردار علی جعفرآبادی فرمانده فضایی نیروی هوافضای سپاه در خلال گفتگوی خود پس از پرتاب ماهواره نور 3، در خصوص ویژگی های این ماهواره و پرتاب موفق آن بیان کرد، این بود که "سپاه قصد دارد پس از این، با نرخ بالاتری شروع به پرتاب ماهواره کند تا منظومه‌ای از ماهواره‌های ایرانی را در مدار قرار دهد". به گفته این مقام مسئول، این ماهواره‌ها برای مردم‌یاری و رصد مخاطرات طبیعی نیز کاربرد داشته و علاوه بر آن، در حوزه دفاعی نیز ما می‌توان از این ماهواره‌ها برای اشراف اطلاعاتی فرماندهی کنترل و هدایت تجهیزات هدایت پذیر استفاده کرد"

نمایه گرافیکی برای آشنایی با مفهوم و حرکت منظومه‌های ماهواره ای

همان طور که از اسم آن مشخص است، منظومه ماهواره ای به مجموعه ای از ماهواره هایی گفته می شود که در یک مدار مشخص قرار گرفته و برای انجام یک یا چند ماموریت به کار می روند. اگر بخواهیم در حال حاضر به نمونه های معروفی از منظومه های ماهواره ای اشاره کنیم می توانیم به مجموعه ماهواره های خدمات اینترنتی استارلینک، سامانه های مکان یابی موقعیت یابی جی پی اس، بایدو یا گلوناس یا مجموعه ارتباطی TDRSS مخصوص سازمان ناسا اشاره کرد. از طرح های جدید در این حوزه می توان به طرح موسوم به Blackjack توسط سازمان دارپا در وزارت دفاع آمریکا اشاره کرد که قرار است ماهواره های شناسایی کوچک تر و ارزان تر نسبت به مدل های قبلی را در تعداد بالا به مدار زمین ارسال کند.

تصور کنیم با پرتاب دو یا سه ماهواره بر قائم سپاه یا ذوالجناح وزارت دفاع می توان بین ۲۰ تا ۳۰ ماهواره شناسایی را به صورت همزمان در مدار زمین قرار داد. در این شرایط وضعیت رصد از نقاط مختلف زمین به صورت لحظه ای بسیار ارتقاء یافته و می توان گفت که با رسیدن به مرحله تشکیل منظومه ماهواره های شناسایی مثل سری نور، چشم جمهوری اسلامی ایران به صورت زنده و همزمان در تمامی نقاط جهان باز خواهد شد.

البته با توجه به اینکه بخشی از برنامه فضایی کشورمان در سپاه پاسداران پیگیری می شود و محموله های این ماهواره‌برها نیز عمدتا کاربردهای شناسایی و نظامی دارد، تقویت و توسعه این حوزه می تواند روی توانایی علمی و فنی بخش موشکی سپاه نیز اثر مثبت به جا بگذارد و از نظر پتانسیل راهبردی میان مدت و بلندمدت نیز مفید باشد، طبیعتا تحلیل هایی در خصوص نیت نظامی این پرتاب ها در داخل و خارج از کشور مطرح می شود اما ارتباطی با اهداف توسعه دهندگان برنامه فضایی کشورمان ندارد.

ذکر این نکته هم ضروری است که برنامه فضایی کشورمان نظیر همه برنامه‌های فناورانه در همه دنیا، مبتنی بر آزمایش‌های مکرر است که گاهی نیز ممکن است با شکست‌هایی همراه باشد. نه پیروزی‌ها باید بیش از آنچه هست، تبلیغ شود و نه باید از شکست در پرتاب‌های آینده ترسید و ناامید شد. اما به نظر می‌رسد به زودی باید منتظر ورود به خدمت نسل جدیدی از موتورها و ماهواره‌برهای سوخت جامد توسط سپاه باشیم که توان حمل محموله‌های سنگین‌تری را در مدارهای بالاتر خواهند داشت؛ مسیری که از رهگذر آن می‌توان مسیر حرکت کشور به سمت فتح مدار ۳۶۰۰۰ کیلومتری زمین را هم تسهیل کرد تا تلاش‌ها و زحمات شهدای گرانقدر این عرصه- از طهرانی مقدم تا حاجی زاده- به ثمر بنشیند؛ انشاء الله.