سرویس جهان مشرق _ روز جمعه ۱۳ مه ۲۰۲۲ برابر با ۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۱ خبر مرگ «خلیفه بن زاید آل نهیان» رئیس امارات متحده عربی یکی از تیترهای اصلی اخبار خاورمیانه بود. خلیفه بن زاید بزرگترین فرزند «زاید بن سلطان آل نهیان» مؤسس دولت امارات و ولیعهد او بود و پس از فوت پدرش حاکم ابوظبی شد و شورای عالی اتحاد امارات در تاریخ ۳ نوامبر ۲۰۰۴ او را به عنوان رئیس امارات انتخاب کرد.
حکومت نمایشی خلیفه بن زاید در امارات
وی دومین رئیس امارات از زمان تاسیس آن در دوم دسامبر سال ۱۹۷۱ و شانزدهمین حاکم امارت ابوظبی، بزرگترین امارت ۷ گانه این کشور به شمار می‌رود که دارای ۸ فرزند می باشد که تنها دو نفر از آنها پسر هستند؛ سلطان بن خلیفة آل نهیان و محمد بن خلیفة آل نهیان.
نماینده حاکم در منطقه شرقی ابوظبی، ولیعهد ابوظبی (۲۰۰۴–۱۹۶۹)، معاون دوم نخست وزیر امارات متحده عربی (۱۹۷۷–۱۹۷۳)، معاون فرمانده کل قوا و نیروهای مسلح امارات، از جمله مناصب مهمی بود که خلیفه بن زاید در اختیار داشت.
آنگونه که رسانه‌های اماراتی گزارش می‌دهند علت مرگ خلیفه بن زاید ۷۳ ساله، سکته مغزی عنوان شده است. البته او از سال ۲۰۱۴ دچار این عارضه گشته بود و در انظار عمومی ظاهر نمی‌شد. درواقع مانند حکومت «سلمان بن عبدالعزیز» در عربستان که عملا همه امور به «محمد بن سلمان» ولیعهد این کشور واگذار شده، چنین سناریویی در امارات نیز طی این سالها اجرا می‌شد و «محمد بن زاید» حاکم این کشور به حساب می‌آمد و نقش خلیفه بن زاید همچون ملک سلمان تا حدودی نمایشی بود.
آخرین باری که رئیس ۷۳ ساله امارات در مقابل انظار عمومی دیده شد به سال ۲۰۱۷ باز می‌گردد که در کنار «محمد بن زاید»، ولیعهد ابوظبی و برادر خود که عملا قدرت را در امارات در دست دارد، قرار داشت، در این مراسم و مناسبت‌های نادر دیگری که خلیفه بن زاید در آن رویت می‌شد، علائم بیماری و عدم توازن در وی کاملا هویدا بوده است.
خلیفه بن زاید از سال ۲۰۰۴ تاکنون ریاست امارات متحده عربی را بر عهده گرفته بود، اما باید گفت که محمد بن زاید، برادر و ولیعهد وی عملا قدرت را در امارات در دست داشت و اغلب تصمیمات سیاسی داخلی و خارجی از سوی او گرفته می‌شود و خلیفه بن زاید تنها اسما ریاست این کشور را در اختیار داشت.
حبس خانگی رئیس امارات و جنگ قدرت میان آل نهیان
در آوریل ۲۰۱۹ فعالان اماراتی شبکه‌های اجتماعی فاش کردند که رئیس امارات به دستور برادرش محمد بن زاید، ولیعهد ابوظبی، در اقامت اجباری به سر می‌برد و رسانه‌های اماراتی درباره سرنوشت وی، مردم را فریب می‌دهند.
طی دو سال گذشته، با استمرار بیماری شیخ خلیفه بن زاید انتظار می‌رفت، محمد بن زاید به عنوان رئیس این کشور منصوب شود و این به مهمترین عامل تشدید اختلافات و جنگ قدرت در خاندان نهیان تبدیل شده بود. در همین راستا یک منبع اماراتی فاش کرد که محمد بن زاید، در میان تنش در روابط با «طحنون بن زاید»، برادرش و مشاور امنیت ملی این کشور، محافظان شخصی خود را تغییر داد.
در همین ارتباط، گزارش‌های بسیاری منتشر شده که از جنگ قدرت مخفیانه بین «خالد»، پسر محمد بن زاید و عمویش، طحنون بن زاید به موازات گسترش نفوذ و منافع شخصی بین دو طرف سخن می‌گوید، طوری که این رقابت و رویارویی روی خاندان حاکم بر امارات اثر گذاشته است. این گزارش‌ها تأکید می‌کنند، جنگ قدرت بین خالد و طحنون، ضمن ایجاد شکاف در خاندان زاید، آن را به دو گروه تقسیم کرده و از چند ماه گذشته روند شدیدتر و شتاب زده‌تری به خود گرفته است.
طحنون بن زاید سمت مشاور امنیت ملی امارات را در اختیار دارد و مجموعه‌ای از منافع و امتیازات اقتصادی و امنیتی را در داخل و خارج از امارات مدیریت می‌کند. اما خالد، پسر بزرگ ولی عهد ابوظبی است و چندین سمت از جمله رئیس دستگاه امنیتی دولت امارات را به عهده دارد.
تشییع جنازه مشکوک خلیفه بن زاید
اما در این بحبوحه یکی از موارد مشکوک و قابل توجه در مرگ خلیفه بن زاید مربوط به مراسم تشییع جنازه وی است که جنجال و علامت سوال‌های زیادی را در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی به راه انداخت. به فاصله کمی بعد از اعلام خبر مرگ خلیفه بن زاید و در حالی که انتظار می‌رفت مراسم با شکوهی برای تشییع جنازه وی برگزار گردد ناگهان تلویزیون امارات اعلام کرد که محمد بن زاید، ولیعهد ابوظبی و تعدادی از شیوخ خاندان آل نهیان بعد از نماز مغرب بر جنازه خلیفه بن زاید در مسجد سلطان بن زاید نماز میت را اقامه کردند و او سپس در قبرستان البطین به خاک سپرده شد.
یکی دیگر از نکات مشکوک در مراسم تشییع جنازه خلیفه بن زاید این بود که تلویزیون رسمی امارات و یا رسانه‌های دیگر این کشور پوشش مراسم و فیلمبرداری از نماز میت و مراسم خاکسپاری را مستقیماً نادیده گرفتند. چند ساعت بعد خبرگزاری رسمی امارات صرفاً تصاویری از مراسم خاکسپاری شیخ خلیفه بن زاید منتشر کرد که در آن چند تن از نزدیکان وی حضور داشتند و همچنین تصاویر نشان می‌دهد که مراسم خاکسپاری قبل از اذان مغرب انجام شده است.
سپس فعالان در رسانه‌های اجتماعی تصاویری از قبری را منتشر کردند که به گفته آنها قبری است که خلیفه بن زاید در آن دفن شده است و شماری از افراد خانواده وی دور قبر نشسته‌اند. «حمد الشمسی» فعال اماراتی با ابراز تعجب از نحوه پوشش مراسم تشییع و دفن رئیس امارات اعلام کرد، تصویری درباره مراسم تشییع جنازه خلیفه بن زاید منتشر شده که در واقع متعلق به مراسم تشییع جنازه «حصه بنت محمد بن خلیفه زاید» در سال ۲۰۱۸ بوده است.
فعالان همچنین با اشاره به مراسم تشییع جنازه شیخ زاید، رئیس قبلی امارات در سال ۲۰۰۴ که بسیار مورد توجه قرار گرفته بود و تلویزیون رسمی امارات نماز میت را به صورت زنده پخش می‌کرد از نحوه پوشش مراسم تشییع و دفن خلیفه بن زاید ابراز تعجب کردند.
شباهت نحوه انتقال قدرت در عربستان و امارات
همه این موارد و همچنین نحوه انتقال قدرت در عربستان همانطور که گفته شد شرایط حکومتی عربستان در دوره فعلی را یادآوری می‌کند. محمد بن زاید عملا از سال ۲۰۱۴ که بیماری خلیفه بن زاید علنی شد امور امارات را به دست گرفته و در کنار محمد بن سلمان که همین وضعیت را از سال ۲۰۱۷ در عربستان دارد، یکی از معماران اصلی جنگ یمن بود.
در شرایط عادی انتظار می‌رود که محمد بن زاید رسما به عنوان رئیس امارات معرفی گردد؛ آرزویی که محمد بن سلمان نیز در عربستان دنبال می‌کند. در شرایطی که طبق گزارش رسانه‌های سعودی اوضاع جسمانی ملک سلمان رو به وخامت بوده و ممکن است زمان زیادی از عمر وی باقی نمانده باشد، بن سلمان در حال مقدمه‌چینی برای تصاحب بی‌دردسرِ تخت پادشاهی است.
هرچند که طی این سالها بن سلمان و بن زاید با سنت‌شکنی در منصب ولیعهدی عملا بر کشورهای خود حکومت می‌کردند، اما مرگ خلیفه بن زاید و مرگ احتمالی ملک سلمان تا حد زیادی می‌تواند دایره اختیارات دو ولیعهد را گسترش دهد که آثار آن نه تنها در داخل امارات و عربستان بلکه در کل منطقه دیده خواهد شد.
سیاست‌های رئیس احتمالی امارات و آثار آن بر منطقه
در دوره اخیر امارات متحده عربی شاهد بزرگترین چرخش‌ها و تعدیل‌ها در عرصه سیاست خارجی بوده است. این کشور در شرایطی که در زمان اوج بحران سوریه در جبهه مخالفان دولت بشار اسد، قرار گرفت، در زمان بروز کودتا در ترکیه از سوی دولت رجب طیب اردوغان به همدستی و حمایت از کودتاچیان متهم شد و در زمان قطع روابط سیاسی عربستان با ایران (سال ۱۳۹۴)، روابطش را با کشورمان کاهش داد و در قضیه جنگ یمن نیز در جبهه عربستان قرار گرفت، حال تغییری اساسی در سیاست خارجی خود اعمال کرده است.
در واقع، امارات متحده عربی در چند سال اخیر کوشیده است تصویری از یک کشور عملگرا و منفعت محور از خود به نمایش بگذارد و خود را به عنوان بازیگری مطرح کند که با همه طرف‌ها در منطقه در ارتباط بوده و در جستجوی منافع و توسعه تجارت و امنیت، روابط خارجی اش را در طیف وسیعی تعریف کرده که از محور مقاومت تا تل‌آویو در آن می‌گنجند. در این راستا این کشور بعد توافقات سیاسی و اقتصادی اخیری که با مقامات رژیم صهیونیستی داشته، تلاش می‌کند با نزدیک شدن به ایران و سوریه به عنوان کشورهای خط اول جبهه مقاومت و بهره‌برداری رسانه‌ای از آن، بازی دو سر بردی را برای خود طراحی کند و خود را از زیر بار فشار افکار عمومی جهان اسلام خارج نماید.
تلاش برای کاهش تنش با ایران، تقویت همکاری اقتصادی با ترکیه، کمک به آتش بس با انصارالله یمن و خروج از جنگ در این کشور و پایان دادن به محاصره سیاسی اقتصادی قطر از جمله سیاست‌هایی است که بن زاید در دوره اخیر پیش گرفته و انتظار می‌رود در صورت رسیدن به منصب ریاست امارات آنها را به شکل پررنگ‌تری اعمال کند.
یکی از سیاست‌های جدید دیگری که محمد بن زاید به عنوان رئیس احتمالی جدید امارات در پیش گرفته فاصله گرفتن تدریجی از غرب و آمریکا و تلاش برای تشکیل ائتلاف‌های جدید در منطقه است که نمونه بارز آن در جریان بحران اوکراین مشاهده شد؛ جایی که امارات با اعلام بی‌طرفی در این بحران، عملا در جبهه روسیه و مقابل ایالات متحده ایستاد. این همان رویکردی است که محمد بن سلمان نیز پیش گرفت و البته روابط عربستان و آمریکا در سایه سیاست‌های جدید بن سلمان وارد مرحله‌ای از تنش‌های بی‌سابقه شده است.
البته سیاست بن سلمان و بن زاید با وجود برخی شباهت‌ها، اما در چندین ایستگاه متفاوت از یکدیگر است. یکی از مهمترین ایستگاه‌ها در این زمینه جنگ یمن است؛ جایی که ابوظبی به دنبال خروج سریع از جنگ بوده و عربستان همچنان در صدد کسب حداقل دستاورد از جنگ یمن است.
بنابراین در مرحله فعلی انتظار می‌رود که سیاست‌های اخیر امارات در سایه حکومت محمد بن زاید با شتاب بیشتری دنبال شود. توجه به این نکته ضروری است که با وجود اختلافات در خاندان آل نهیان اما انتقال قدرت به محمد بن زاید در امارات نسبت به انتقال قدرت به محمد بن سلمان در عربستان، با چالش‌های کمتری مواجه است و به نظر نمی‌رسد اتفاق تازه و جنجال برانگیزی در عرصه داخلی امارات رخ دهد.
** خبرنگار: حسن سلیمانی
۱۶:۵۲ - ۱۴۰۱/۰۲/۲۵
