ساختمان آرشیو و گنجینه اسناد ملی در زمینی بالغ بر 36 هزار متر مربع بنا شده است و دارای 17 طبقه است که طبقه پنجم این ساختمان به مرمت‌ آثار و نسخ خطی اختصاص دارد. در این طبقه اتاق‌ها و سالن‌‌های متعددی ساخته شده است که از جمله آن می‌توان به آزمایشگاه «بیولوژی» اشاره کرد.

شهناز بهلولی، رئیس گروه آسیب‌شناسی و آزمایشگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران درباره این بخش می‌گوید: در آزمایشگاه «بیولوژی»، آسیب‌های بیولوژیکی که موجب تخریب اسناد شده‌اند را مورد بررسی و شناسایی قرار می‌دهیم.

وی اضافه می‌کند: برای انجام این کار از روی اسناد، کشت بیولوژیک به عمل آمده و بعد از «انکوباسیون» آلودگی، رشد می‌کند و می‌توان آلودگی اسناد و نسخ خطی را شناسایی کرد که شناسایی یا از روی «کُلنی» و یا توسط «میکروسکوپ» صورت می‌گیرد.

کشت‌گیری زیر هود لامینار در آزمایشگاه بیولوژی سازمان اسناد ملی

بهولی ادامه می‌دهد: اسناد مورد نظر به بخش ضدعفونی ارسال می‌شود و با گاز «اُتلین اکساید» در محیط خلأ ضدعفونی شده و سپس به آزمایشگاه بیولوژیک عودت داده می‌شوند که کشت مجددی از آنها به عمل آید تا از برطرف شدن آلوگی‌ها در سطح ضدعفونی مطمئن شویم.

وی می‌افزاید: آزمایشگاه بیولوژیک یک کنترل مخازن نگهداری اسناد، کتاب، منابع آرشیوی و دیجیتال است که به صورت فصلی، شرایط نگهداری کنترل می‌شود.

 آسیب‌های شیمیایی اسناد چگونه برطرف می‌شود

دومین آزماشگاه طبقه پنجم سازمان آرشیو ملی به بخش «آزمایشگاه شیمی» اختصاص دارد که در این مکان بعد از اینکه آلودگی بیولوژیک اسناد برطرف شد، آسیب‌های شیمیایی اسناد مورد بررسی قرار می‌گیرد.

در این مرحله همه الحاقات اسناد از همدیگر جدا و تفکیک می‌شوند، این الحاقات ممکن است جزو مواردی همچون چسب نواری، تکه‌های مرمت شده، سیریش یا پارچه‌هایی که پشت اسناد چسبیده‌اند، باشند که همه الحاقات باز می‌شوند و سند به صورت خام اولیه در خواهند آمد.

لکه‌هایی که بر روی اسناد قرار دارند در آزمایشگاه شیمی از بین می‌روند، این لکه‌ها ممکن است بر اثر چسب‌ها و مرمت‌های قدیمی صورت گرفته باشد یا در اثر مواد رنگی که به مرور زمان به اسناد سرایت کرده‌ است.

اسناد انتقالی به آزمایشگاه فیزیک برای لکه‌‌گیری و اسیدزدایی در سازمان اسناد ملی

لکه‌ها با مواد شیمیایی بی‌ضرر برای کاغذ تاحد امکان برطرف می‌شوند یعنی در این مرحله مقدار PH کاغذ با دستگاهی اندازه‌گیری می‌شود که نشان‌دهنده میزان «اسیدیته» کاغذ است که اگر اسیدی باشد باید برطرف شود که برطرف کردن آن نیز به خاصیت اسیدی و نوع جوهر بستگی دارد.

وسایل جانبی‌ای در مخازن اسناد نگهداری و استفاده می‌شوند که در این آزمایشگاه مورد تست قرار گرفته و دارای خصوصیات آرشیوی باشند به طور مثال اگر از پوشه‌ای برای نگهداری اسناد استفاده می‌شود نباید آلاینده یا اسیدی باشد.

عکس‌برداری از اسناد شخصی ممنوع!

اتاق دیگری در طبقه پنجم این سازمان وجود دارد که با نام اتاق «مرمت» نامگذاری شده است. در این اتاق حدود 7 ـ 8 نفر از بانوان متخصص کشورمان به مرمت‌کاری اسناد و نسخ خطی می‌پردازند.

 مسئول این بخش «نیره محمدیان» بدو ورود از عکسبرداری از نسخه‌های این بخش خودداری می‌کند البته دلیلش هم این است که برخی از اسناد و نسخ خطی که در این بخش مورد مرمت‌ قرار می‌گیرند، آثار شخصی است و صاحب اثر علاقه‌مند نیست تصاویری از این آثار در معرض دید عموم قرار گیرد.

جمع‌آوری اسناد لکه‌گیری شده در سازمان اسناد ملی

در این اتاق، ابتدا برای سند یا کتاب و نسخ خطی مربوطه، شناسنامه‌ای تهیه می‌شود که از ابتدا و انتهای مرمت اثر، این شناسنامه همراه آن خواهد بود.

در بخش مرمت آثار سند برای نمونه‌برداری به آزمایشگاه بیولوژی ارسال شده و بعد از جواب آزمایشگاه، اگر اثر مربوطه آلوده باشد برای ضدعفونی و بعد از ضدعفونی برای غبارروبی و سپس برای لکه‌برداری و اسیدزدایی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

احیای دفترچه کنکور یک شهید

در اتاق «مرمت‌کاری» نسخ خطی و آثار بسیاری توسط مرمت‌کاران مورد احیاء قرار می‌گیرد، یکی از آثار جالبی که در این سازمان نگه‌داری می‌شود دفترچه کنکور شهیدی است که صفحات آن به صورت تکه‌های بسیار کوچک درآمده و در شیشه‌ای جمع‌آوری شده بود.

دفترچه کنکور یک شهید جهت احیا به بخش مرمت نسخ خطی در سازمان اسناد ملی منتقل گردیده است

این دفترچه که به همراه پیکر شهید کشف شده بود، به خون او آغشته شده بود که مرمت‌کاران برای اینکه بدانند آیا اسم شهید در آن دفترچه وجود دارد، آن را مورد لکه‌زدایی و طبق تجربیات کاری، تکه‌های کاغذ و به نوعی خط‌های شکسته‌ را کنار هم قرار دادند اما باز هم موفق به پیدا کردن نام شهید نشدند. انگار او  می‌خواست برای همیشه گمنام بماند!

نگهداری و ترمیم منظومه‌ متعلق به مقام معظم رهبری

اتاق مرمت دارای میزهای متعددی است که بر روی هر میزی اسناد و نسخ خطی مرمت‌شده‌ای مورد نگهداری قرار می‌گیرند یکی از این آثار به نقشه کل تهران قدیم اختصاص دارد که مربوط به سال 1309 هجری شمسی است که به دلیل سهولت استفاده از آن، روی نقشه چسب‌ پارچه‌ای کشیده شده بود که به راحتی می‌توان را باز و بسته کرد.

نسخه خطی مرمت شده در سازمان اسناد ملی

بر بالای نقشه‌ قدیم طهران قاب عکسی وجود دارد که حاوی چندین عکس از «مرمت منظومه یوسف و زلیخا» است که مسئول مرمت‌کاران درباره آن می‌گوید: این اثر تاریخی متعلق به مقام معظم رهبری است که در گذشته ‌در این بخش مورد مرمت قرار گرفته‌ است.

در این اتاق، مرمت‌کاران بنا به نیاز نسخ خطی و آثار مربوطه با خوراکی‌های گیاهی به ایجاد رنگ نیز اهتمام داشتند به طور مثال یکی از مرمت‌کاران برای تهیه رنگ قهوه‌ای تیره، حدود 20 دقیقه پوست سبز و کمی تیره گردو را جوشانده و سپس رنگ مورد نظر اثر و نسخ خطی خود را به دست آورد.

بر اساس این گزارش بیشتر کسانی که در بخش مرمت آثار و نسخ خطی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران به انجام کارهای مرمت می‌پردازند، از ناراحتی‌های جسمی بسیاری رنج می‌برند که نیازمند توجه مسئولان به ویژه رئیس کتابخانه ملی ایران برای برخورداری این کارکنان از قانون سختی‌کار هستند.