به گزارش سرویس دفاع و امنیت مشرق، برنامه فضایی کشور به عنوان یک برنامه با اولویت "الف" در بین اسناد توسعه علمی کشور مطرح بود که در دهه گذشته با شتاب بالایی روند رو به رشد خود را آغاز کرد و در فاصله سال های ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۰ علاوه بر پرتاب کاوشگرهای مختلف فضایی، سه ماهواره امید، رصد-۱ و نوید را نیز با موفقیت در مدار قرار داد. اما از سال ۱۳۹۲ و به بیان دقیقتر از ۱۳۹۳ به ناگهان با افت قابل توجه و به تعبیر برخی دست اندرکاران امر، توقف رو به رو شد که برخی این اتفاق را ناشی از توافقات نانوشته با قدرتهای خارجی رسیدن به برنامه جامع اقدام مشترک می دانند.

واقعیت امر هر چه که باشد، امروز قریب ۱۰ ماهواره ایرانی که هر یک برای آزمودن تعدادی از فناوری های مربوط به ماهواره های بزرگ و عملیاتی و کاربردی طراحی شده بودند، می بایست پرتاب می شده و بازخورد دوره عمر آنها نیز برای طراحی ماهواره های بعدی به کار گرفته می شد. اما نه تنها این پرتاب ها صورت نگرفته بلکه برخی از این ماهواره ها با وجود رونمایی نمونه مهندسی آنها، دچار تغییرات اساسی در زیرسامانه ها شده که خود آنها را بیش از پیش از برنامه عقب انداخته و در واقع به مفهوم جدیدی در برنامه تدوین شده تبدیل کرده است. در این گزارش به معرفی اجمالی این ماهواره ها و سرگذشت آنها می پردازیم.

طلوع

ماهواره طلوع که نمونه مهندسی آن در ۱۴ بهمن ماه ۱۳۸۸ و روز صنعت فضایی رونمایی شد دارای شکلی استوانه ای با ارتفاع ۱۰۰ سانتیمتر و مقطع ۶ ضلعی با عرض ۸۶ سانتیمتر بوده و جرم‎های مختلفی از ۸۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم برای آن اعلام شده است. این ماهواره در ارتفاع حدود ۵۰۰ کیلومتری زمین در مداری دایروی و با شیب ۵۵ درجه مستقر خواهد شد و عمر مداری آن ۲ تا ۳ سال برآورد می‎شود. در مدار دایروی ماهواره بدون تغییر فاصله نسبت به زمین در مقایسه با مدار بیضوی که فاصله ماهواره از زمین متناوباً تغییر می‎کند حرکت خواهد کرد.

طبق اعلام های قبلی، طلوع با قابلیت اطمینان بهتر از ۹۰ درصد دارای یک دوربین تک طیفی با تفکیک پذیری بهتر از ۵۰ متر است که پهنای تصویر آن نیز محوطه‎ای ۵۰ کیلومتری را نشان می‎دهد. این ماهواره با دو حالت ارسال بیدرنگ(Real Time) داده‎ها یا ذخیره و ارسال آنها و در باند فرکانسی L برای تصاویر و باندهای UHF و VHF برای TT&C عمل می‎نماید. کاربردهای ماهواره طلوع را با توجه به محموله موجود در آن می‎توان نقشه برداری زمین در مقیاس بزرگ، مطالعه و بررسی حوضچه‎های آبی و دریا، مشاهده گسترش شهرها، تخریب منابع طبیعی، بررسی علوم کشاورزی و جنگلی، مشاهده پوشش ابرها، پراکندگی انسانی، ارزیابی بلایای طبیعی نظیر زمین لرزه، سیل و آتش‎سوزی بیان کرد.

این ماهواره چندین ایستگاه زمینی عملیاتی دارد که شامل ایستگاه‎های ارسال و دریافت اطلاعات، ایستگاه فرماندهی و کنترل ماهواره و همچنین ایستگاه‎های دریافت و پردازش تصویر است. ماهواره سنجش از دور طلوع دارای فناوری‎هایی مانند محموله تصویربرداری، کنترل وضعیت، مکانیزم‎ها و سلول‎های خورشیدی است که برخی برای اولین بار در آن به کار رفته است. مأموریت اصلی این ماهواره، تصویر برداری تک طیفی با تفکیک پذیری۵۰  متر،‌ ذخیره و ارسال داده‎ها است که به این منظور با ایستگاه‎های زمینی دورسنجی(تله‎متری)، ردگیری و فرمان و مرکز کنترل پرواز، قابلیت تبادل داده‎های پایش و کنترل ماهواره را دارد. انرژی این ماهواره را آرایه‎های خورشیدی بر روی بدنه و باتری‎های ثانویه تأمین می کند.

ماهواره طلوع

طبق اعلام مسئولین برنامه فضایی کشور، ماهواره طلوع-۱ اولین نمونه از یک خانواده چهارتایی است که هر سال نمونه بعدی آن برای پرتاب آماده خواهد شد. این ماهواره‎ها با به کارگیری آخرین فناوری‎های موجود در عرصه فضایی کشور مقدمات لازم برای ماهواره‎های کاملاً حرفه‎ای و با کاربردهای عملیاتی مهم‎تر مانند «پارس سپهر» را فراهم خواهند کرد.

ماهواره طلوع به دلیل رده وزنی خود تنها با ماهواره بر سیمرغ قابل پرتاب است از این رو برنامه پرتاب آن متوقف به آماده بودن این ماهواره بر است. بنابراین بخشی از تأخیر پرتاب ماهواره های هم رده طلوع به موشک ماهواره بر سیمرغ بر می گردد. اما اخیرا که دولت اعلام کرده ماهواره بر سیمرغ و پایگاه فضایی امام خمینی (ره) آماده هستند دلیل عدم پرتاب طلوع نامشخص است. باید امیدوار بود با گذشت ۸ سال از رونمایی مدل مهندسی و چندین سال از موعد پرتاب نمونه پروازی، عمر برخی بخش ها در این ماهواره منقضی نشده باشد که در اینصورت لزوم تعویض آنها و آزمایش های مجدد نیز بهانه ای برای تأخیر بیشتر در پرتاب طلوع خواهد بود.

ظفر

دو ماهواره دانشگاهی دیگر نیز در رده وزنی ماهواره طلوع هستند که از این رو باید ماهواره‎بر سیمرغ و از پایگاه امام خمینی(ره) پرتاب شوند؛ ماهواره ظفر که ساخت دانشگاه علم صنعت است و ماهواره آتست ساخت دانشگاه امیرکبیر. ظفر ماهواره‎ای به شکل مکعب مستطیل با ارتفاع ۸۰ و مقطع ۶۳ * ۶۳ سانتیمتر است. این ماهواره حدود ۹۰ کیلوگرمی در مدار دایروی ۵۰۰ کیلومتری با شیب ۵۵ درجه مستقر خواهد شد. علاوه بر برتری‎های فراوان نسبت به ماهواره قبلی دانشگاه علم و صنعت یعنی نوید، ظفر تفاوت‎هایی نسبت به طلوع-۱ هم دارد که از آن جمله می‎توان به برخورداری از ۴ دوربین اشاره کرد.

این ماهواره در برنامه اولیه قرارداد خود دارای سه دوربین رنگی با رزولوشن ۸۰ متر و طیف نور سبز، قرمز و نزدیک قرمز و یک دوربین پانکروماتیک با رزولوشن ۷۵۰ متر است و طول عمر مداری این ماهواره بین ۱.۵ تا ۳ سال برآورد می‎شود. ظفر نسبت به نوید، ۵ برابر قدرت تفکیک بهتر در تصاویر، ۳ برابر دقت کنترل وضعیت بهتر، نرخ ارسال در زمینه داده‎های تصویری ۱۵ برابر، برای داده‎های دورسنجی( تله متری) ۱۳.۷ برابر و برای تله‎کامند نیز ۸.۱ برابر بیشتر و سریعتری دارد.

ماهواره ظفر علم و صنعت

کنترل وضعیت ماهواره ظفر با روش سه محوره انجام می‎شود که سطح بالاتری از فناوری نسبت به روش چرخان است که در ماهواره نوید استفاده شده بود. در نتیجه دقت کنترل وضعیت ظفر به یک درجه رسیده که بهتر از ۳ درجه در نوید است. سامانه رنجینگ نصب شده در ظفر هم موقعیت ماهواره در طول فرایند پرتاب را قابل بررسی می‎کند.

توان مورد نیاز این ماهواره نیز با استفاده از سلول‎های خورشیدی برای دوره کاری چند ماهه یا چند ساله آن فراهم می‎شود که با توجه به توان بیشتر مورد نیاز برای تجهیزات موجود در ظفر، سامانه تولید انرژی آن نیز با ارتقائی اساسی نسبت به نوید ساخته شده است. ظفر تا کنون در طی مراحل آماده‎سازی بهینه نیز شده است.

بنا بر این ماهواره ملی ظفر که توسط دانشگاه علم و صنعت و به سفارش سازمان فضایی ایران ساخته شده، ماهواره‎ای با فناوری سطح بالا، پیشرفته و عملیاتی است که قابلیت عکسبرداری به صورت رنگی را دارد و با اجرای دو پروژه ماهواره نوید و ظفر متخصصان دست اندر کار به کلیه فناوری‎های زیرسامانه ماهواره شامل سازه، کنترل حرارت، انرژی، تصویربرداری، زیرسامانه‎های ذخیره و ارسال و الکترونیک مرتبط دست یافتند.

طبق برنامه قرار بوده نمونه پرتابی ظفر تا ابتدای تابستان سال ۱۳۹۲ آماه تحویل بوده و در همین سال به فضا پرتاب شود. اما آماده نبودن سیمرغ و عدم بهره برداری از پایگاه امام خمینی (ره) که به گفته مسئولین وقت باید تا سال ۱۳۹۲ آماده بهره برداری می بود باعث تأخیر در پرتاب ظفر شد. بعدها نیز از میان مصاحبه برخی مسئولین پرتعداد فضایی کشور از جمله مصاحبه رئیس سازمان فضایی در مهر ۱۳۹۵ اینطور برداشت شد که تغییراتی در مأموریت ماهواره ظفر اعمال شده و از این رو برخی بخش های این ماهواره دستخوش تغییر شده که طبعاً نیازمند تکرار تمامی فرایندهای آزمایشی پیش از پرتاب است. طبق آخرین اظهار نظرها امید می رفته کارهای این ماهواره در سال ۱۳۹۵ به اتمام رسیده و در سال ۹۶ آماده پرتاب باشد اما رئیس سازمان فضایی کشور اوائل مرداد سال جاری اعلام کرد ماهواره ظفر علم و صنعت، تا ۲ سال آینده به مرحله پرتاب می رسد. وی در مهر امسال نیز اعلام کرد «ماهواره ظفر تا پایان سال به جمع بندی برای طراحی مدل جزئی می رسد». از این جمله می توان برداشت کرد احتمالاً حجم تغییرات ظفر به قدری بوده که نیازمند تکرار مجدد طراحی شده است.

از جمله تغییرات ظفر تغییر برخی دوربین های آن بوده که شامل نصب یک دوربین با تفکیک ۲۲.۵ متر، قابلیت تعیین موقعیت و محموله ذخیره و ارسال داده همزمان به ۲۵۶ کاربر است که در اوائل خرداد ۹۳ توسط رئیس مرکز تحقیقات ماهواره‌ایی دانشگاه علم و صنعت اطلاع رسانی شد. به گفته وی دو برابر شدن دقت کنترل و افزایش بیش از ۱۵ برابری نرخ ارسال داده های تصویری از دیگر مزایای ماهواره ظفر است.

آت‌ست

طراحی و ساخت ماهواره دانشگاه امیرکبیر یا آتست (Autsat) از سال ۸۶ به عنوان پروژه‎ای میانی و در راستای اکتساب فناوری‎های گوناگون مورد نیاز برای ماهواره‎های عملیاتی آغاز گردید و نمونه مهندسی آن در بهمن ماه ۱۳۸۹ رونمایی شد. این ماهواره هم از نوع سنجش از دور بوده و هدف اصلی آن رصد زمین، تشخیص پوشش‎های گیاهی و تصویربرداری توسط ۴ دوربین تعبیه شده در آن است.

این ماهواره حدوداً ۸۵ کیلوگرمی توسط یک تیم شامل ۱۲ نفر از اساتید و ۵۵ نفر از دانشجویان و دانش‌آموختگان دانشگاه صنعتی امیرکبیر طراحی و ساخته شده که در ابتدا قرار بود در مدار قطبی ۹۸ درجه قرار گیرد به دلیل عدم فراهم شدن امکان پرتاب توسط پرتابگرهای خارجی با اعمال تغییراتی قابلیت قرارگیری در مدار با شیب ۵۵ درجه را پیدا کرد و در نتیجه به فهرست مسافران ماهواره‎بر سیمرغ از پایگاه پرتاب جدید افزوده شد.

ماهواره آت‌ست

آتست که دارای شکلی مکعب مستطیلی به اضلاع ۵۵ * ۶۰ * ۵۰ سانتیمتر است در مدار خورشید آهنگ حدود ۶۶۰ کیلومتری مستقر می شود که از این بابت بالاتر از سایر ماهواره‎های کشور خواهد بود و عمر آن نیز ۳ تا ۵ سال برآورد می‎شود. دوربین‎های به کار رفته در آتست خریداری شده و زیرسامانه‎هایی مانند آنتن UHF، سازه ماهواره و بردهای الکتریکی در کشور طراحی و ساخته شده است. زیرسامانه‎های این ماهواره شامل سازه و مواد، توان الکتریکی، کنترل وضعیت و مکانیک مدار، ایستگاه زمینی و مخابرات فضایی، کنترل حرارتی و مدیریت داده بوده که بر اساس آئین نامه استاندارد اروپایی ECSS طراحی شده اند.

نمونه پروازی ماهواره آت‌ست طبق برنامه تا اواخر سال ۱۳۹۱ آماده تحویل شده و قرار بوده تا ابتدای تابستان سال ۹۲ نمونه پروازی آن آماده تحویل باشد اما در حوالی نیمه آذر ۹۲ قائم مقام وقت سازمان فضایی (که رئیس سابق این سازمان بود) اعلام کرد علاوه بر آماده نبودن حامل ماهواره آت‌ست یعنی موشک سیمرغ، خود ماهواره نیز هنوز آماده نشده و برخی جزئیات آن باقی مانده است. هر چند با گذشت ۴ سال از این تاریخ ها، انتظار می رود این ماهواره نیز هم اکنون آماده پرتاب باشد اما مصاحبه رئیس سازمان فضایی کشور در اوائل مرداد سال جاری که زمان آماده سازی ماهواره امیرکبیر را برای پرتاب کمتر از یک سال آینده بیان کرد ابهامی به این مسئله افزود. مصاحبه بعدی وی در مهر ۹۶ حاوی این خبر بود که «ماهواره امیرکبیر در مرحله نهایی شدن نمونه پروازی بوده و نمونه مهندسی آن به اتمام رسیده است و پیش بینی می شود ظرف شش ماه آینده به اتمام برسد».

ایران ست-۱

یکی دیگر از ماهواره‎های مهمی که توسط ماهواره‎بر سیمرغ به فضا راهی خواهد شد ماهواره مخابراتی «ایران ست-۱» است. این ماهواره به عنوان گام اول در مسیر دستیابی ایران به ماهواره مخابراتی قابل استقرار در مدار زمین آهنگ است و طبق نقشه راه تدوین شده در سازمان فضایی دولت اسبق، پرتاب آن برای سال ۱۳۹۵ برنامه‎ریزی شده بود.

ایران ست-۱ با جرم حدوداً ۷۰ کیلوگرمی توسط ماهواره‎بر سیمرغ به مدار ۲۵۰ کیلومتری منتقل خواهد شد و پس از رسیدن ماهواره به شرایط مناسب با بهره‎گیری از پیشران گاز سرد موجود در داخل خود با شیب مداری ۱۰درجه به مدار ۱۱هزار کیلومتری منتقل شده و در این مدار مستقر می‎شود. این همان عملیات انتقال مداری است که قرار بود برای اولین بار توسط ماهواره فجر آزمایش شود .

بنا بر نظر کارشناس برخی رسانه های غربی، ایران برخی از پرتاب های ماهواره برهای خود را به دلایل مختلف خبری نکرده است. مثلا در اواسط سال ۱۳۹۱ جینز دیفنس تصاویر ماهواره ای را از پایگاه موقت پرتاب ماهواره برهای ایران از رده سفیر منتشر کرد که قابل تامل بود. با این وجود مسئولین وقت هیچ اشاره ای به موضوع مهم این عکس که برای تمام دنیا آشکار بود، نکردند؛ همانطور که در سال ۱۳۹۳ نیز در مورد ماهواره فجر، توضیحی به مردم و نخبگان داده نشد. نکته قابل توجه دیگر اینکه در این رهگذر، ماهواره فجر نیز با تغییراتی همراه بوده و سه ماهواره فجر مختلف مشاهده شده است.

تصاویر ماهواره فجر؛ از راست به چپ، اولین تا سومین نمونه

اما امید می رود ماهواره ایران ست-۱ در صورت عملکرد درست اجزاء و قرارگیری در مدار در نظر گرفته شده برای آن، قابلیت پخش روزانه در حدود دو ساعت برنامه تلویزیونی را داشته باشد که بستر مناسبی برای آزمایش های فرستنده های تلویزیونی خواهد بود. مأموریت دیگر این ماهواره آزمودن سامانه‎های مقابله با تشعشات فضایی است زیرا ماهواره‎هایی که در داخل جو زمین قرار می‎گیرند به دلیل خاصیت جو در معرض تشعشات بسیار کمتری قرار می‎گیرند اما در ارتفاعات بالاتر، ماهواره باید خود در برابر تمامی تابش‎های خطرناک فضایی مقاومت کند.

با توجه به نابود شدن اغلب برنامه ریزی های نقشه راه فضایی کشور، امروز نه از ایران‌ست-۱ خبری هست و نه از برنامه پرتاب آن. ممکن است حتی کل طرح ملغی شده باشد. به نظر می رسد پروژه ماهواره های ناهید-۱ و ۲ و ۳ جایگزین خانواده ماهواره های ایران‌ست-۱ و ۲ و ۳ شده باشد و شاید تنها تغییر نام از ایران‌ست به ناهید ضمن بازطراحی ناهید-۱ انجام شده باشد.

شریف‌ست

این ماهواره توسط استاتید، دانشجویان و دانش آموختگان دانش صنعتی شریف طراحی و ساخته شده و ماهواره‎ای دانشجویی و دانشگاهی محسوب می‎شود. جرم این ماهواره نزدیک به ۵۰ کیلوگرم است و از این رو برای پرتاب با ماهواره‎بر سفیر-۱بی مناسب است. اسم این ماهواره به دلایل نامعلومی پس از گذشت چند سال از برنامه پرتاب آن، به ماهواره دوستی تغییر کرد. نگاه خوشبینانه این است که به دلیل تحریم دانشگاه شریف، تدبیر دولت این بوده که نام ماهواره برای کاهش حساسیت ها تغییر کند.

برای ساخت این ماهواره تیم‎هایی به صورت حرفه‎ای در زمینه‎های اپتیک و تصویربرداری، سازه، حرارت، مخابرات، دینامیک و کنترل، تولید توان، رایانه و نرم‎افزار پرواز، ایستگاه زمینی، قابلیت اطمینان، آزمایش و یکپارچه‎سازی در این پروژه مشارکت نموده‎اند.

مهم‎ترین ویژگی میکروماهواره "شریف‌ست"، اجرای مأموریت تصویربرداری با تفکیک ۱۲.۵ متر است. این میزان تفکیک در میان تمامی ماهواره‎های فعلی کشور تا موعد پرتاب اولیه این ماهواره و حتی تا مدتها بعد منحصر به فرد بوده است. گفته می‎شود در این پروژه دوربینی با تفکیک بسیار مناسب ۵ متر نیز طراحی شده است اما از جایگزینی آن با دوربین اول تا کنون صحبتی به میان نیامده. در هر صورت ماهواره دانشگاه شریف با تفکیک بالای دوربین‎های خود گام مهمی در زمینه بهبود تصاویر سنجش از دور برخواهد داشت.

ماهواره شریف‌ست یا دوستی

دوربین ماهواره‎های قبلی ایران و حتی ماهواره‎های فجر و ناهید برای فعالیت‎هایی مانند بررسی منابع طبیعی و کشاورزی و ارزیابی خسارت حوادث و مسائل محیط زیست و فعالیت‎هایی در این رده قابل استفاده است. اما از دوربین ماهواره شریف می‎توان برای کارهایی بسیار دقیق‎تر استفاده نمود. قدرت تفکیک دوربین ماهواره به این معنی است که در تصاویر دریافتی هر پیکسل نشان دهنده فاصله مشخصی است مثلاً در ماهواره فجر با تفکیک ۵۰۰ متر، هر نقطه نشانگر مربعی به ضلع ۵۰۰ متر روی زمین است اما با تفکیک ۱۲.۵ متر هر پیکسل منطقه‎ای به طول ۱۲.۵ متر روی زمین را نشان می‎دهد که جهش قابل ملاحضه‎ای محسوب می‎شود.

این ماهواره که سازه آن مکعبی با اضلاع ۴۰ سانتیمتر است مانند ناهید و فجر در مدار بیضوی ۲۵۰ * ۳۷۵ کیلومتری قرار می‎گیرد و احتمالاً عمر آن محدود به ۲ تا ۳ ماه خواهد بود مگر اینکه مانند فجر می‎توانست ارتفاع خود را بالاتر ببرد. گفته می‎شود با طراحی‎های انجام شده در ماهواره دانشگاه شریف علاوه بر تفکیک بالای دوربین، دقت بالایی هم برای جهت‎گیری و تصویربرداری آن فراهم شده است که در مجموع به اجرای بهتر مأموریت تصویربرداری نسبت به ماهواره‎های قبلی ایران خواهد انجامید.

بنابر اخبار منتشر شده ماهواره دانشگاه شریف برای پرتاب در شش ماهه اول سال ۱۳۹۲ آماده بوده است اما در نهایت قرار شده نمونه پرتابی آن در ۲ آذر ۹۲ در مراسمی به سازمان صنایع هوافضا، متولی پرتاب های فضایی کشور تحویل شده و سپس در حدود ۲ ماه، آزمایش های تطبیق آن با موشک سفیر-۱بی به انجام برسد.

بنابر مصاحبه های بیشمار مسئولین فضایی کشور حتی مسئولین دولت تدبیر و امید، این ماهواره دستکم از سال ۱۳۹۳ آماده پرتاب است. ماهواره بر سفیر-۱ نیز که قطعاً در آن زمان آماده بوده و پرتاب ماهواره فجر در بهمن ۱۳۹۳ مؤید همین مطلب است. در ۱۴ بهمن ۹۴ و در روز فناوری فضایی، ماهواره شریف‌ست با نام دوستی رونمایی شده و به عنوان دستاورد ساخته شده توسط سازمان فضایی ایران معرفی شد. در بهمن سال ۹۵ نیز توسط وزیر وقت ارتباطات و فناوری اطلاعات ابراز امیدواری شده بود که این ماهواره تا پایان سال پرتاب شود که این امر صورت نگرفت. اوائل مرداد ۱۳۹۶ رئیس سازمان فضایی مجدداً اعلام کرد ماهواره دوستی (شریف‌ست) در نوبت پرتاب قرار دارد.

ناهید-۱

یکی دیگر از مسافران فضا که با ماهواره سفیر-۱بی پرتاب خواهد شد ماهواره حدوداً ۵۰ کیلوگرمی ناهید-۱ است. در این ماهواره نیز دو مأموریت اصلی در کنار تکرار برخی از مأموریت‎های ماهواره‎های قبلی در نظر گرفته شده است. نمونه مهندسی و توسعه ای ناهید-۱ در ۱۶ بهمن ۱۳۹۱ رونمایی شد.

اصلی‎ترین وظیفه ماهواره ناهید، باز شدن صفحات دربردارنده سلول‎های خورشیدی است. با باز شدن این آرایه‎ها خورشیدی ماهواره به میزان بیشتری می‎تواند از تابش‎های خورشیدی بهره‎مند شود در حالی که در ماهواره‎های قبلی، اضلاعی از ماهواره که رو به روی خورشید نبودند نمی‎توانستند در تولید انرژی مشارکت نمایند تا زمانی که در چرخش متوالی ماهواره به دور خود و به دور زمین آن سلول‎ها هم در معرض نور قرار گیرند.

ماهواره ناهید-۱

اما در ماهواره ناهید آرایه‎ها خورشیدی توسط مکانیزمی باز شده و همگی در معرض نور خورشید قرار می‎گیرند در نتیجه انرژی بیشتری قابل تولید است و زیرسامانه‎هایی که نیاز به برق بیشتری دارند-نسبت به زیرسامانه‎های به کار رفته در ماهواره‎های قبلی- می‎توانند در ناهید به کار گرفته شوند. جهت‎گیری مناسب نسبت به خورشید با توجه به تغییر وضعیت آن در ماهواره ناهید بسیار مهم است از این رو زیرسامانه کنترل پیچیده‎تری دارد.

پس از تزریق ماهواره ناهید به مدار بیضوی ۲۵۰ * ۳۷۵ کیلومتری و رسیدن آن به وضعیت مناسب، دو صفحه خورشیدی کناری ماهواره در یک مرحله باز شده و آزمون عملیاتی این فناوری و بررسی عملکرد مکانیزم و حرکت دینامیکی آن در فضا به انجام می‎رسد. در ماهواره‎های حرفه‎ای نیز برای تأمین انرژی از سلول‎های خورشیدی که به صورت چند لایه روی هم قرار گرفته و در مراحل متوالی باز می‎شوند استفاده می‎شود بنا بر این ماهواره ناهید یکی از فناوری‎های کلیدی برای ماهواره‎های عملیاتی و حرفه‎ای ایران را خواهد آزمود. برای مثال قرار است در ماهواره مسعود-۲، از هر یک از وجود کناری ماهواره یک صفحه خورشیدی و در مجموع ۴ صفحه خورشیدی باز شوند.

مأموریت دوم ناهید، به کار گیری فرستنده‎هایی در باند KU است. این فرستنده‎ها در همین باند قرار است در خانواده ماهواره‎های ایران‌ست که برای ایجاد پوشش مخابراتی، رادیو و تلویزیون در چند سال آینده به فضا پرتاب می‎شوند مورد استفاده قرار گیرند.

از دیگر مأموریت‎های ماهواره ناهید، دورسنجی –تله‎متری- و تصویربرداری از سطح زمین و ارسال آن است. این ماهواره توسط پژوهشگاه فضایی وابسته به سازمان فضایی ایران با مشارکت دانشگاه امیرکبیر ساخته شده و گفته شده بود ممکن است تصاویر پرتاب آن یا تصاویر باز شدن صفحات خورشیدی به صورت آنلاین برای مردم پخش شوند. در واقع پس از صاایران و چند دانشگاه، پژوهشگاه فضایی ایران نیز با ماهواره ناهید وارد عرصه ماهواره‌سازی شد اما با انتقال فناوری از دانشگاه امیرکبیر.

به گفته رئیس وقت سازمان فضایی در ابتدای سال ۹۲، پرتاب ماهواره ناهید برای سال ۹۲ برنامه ریزی شده بود. اما ناهید نیز به همان سرنوشت شریف‌ست تا امروز دچار شده است. سرپرست پژوهشگاه فضایی ایران در فروردین ۱۳۹۵ اعلام کرد طبق برنامه قرار است نمونه پروازی این ماهواره در سال ۱۳۹۵ آماده و پرتاب شود. اما تا ۲۸ مهر ماه که معاون فناوری سازمان فضایی ایران از آماده شدن ناهید-۱ تا پایان سال خبر داد، اطلاعی از این ماهواره در دست نبود.

در نهایت در ۹ بهمن ۹۵ و در روز امضای قرارداد توسعه ماهواره ناهید-۲ بین سازمان فضایی ایران و پژوهشگاه فضایی (یعنی قرارداد بین یک سازمان و زیرمجموعه خودش) وزیر وقت ارتباطات و فناوری اطلاعات اعلام کرد « کار ساخت ماهواره ناهید-۱ به اتمام رسیده و پس از پرتاب ماهواره دوستی (شریف‌ست سابق) در سال جاری ناهید-۱ در سال آینده پرتاب خواهد شد که البته شریف‌ست نیز پرتاب نشد». در نهایت ناهید-۱ در ۱۳ بهمن رونمایی شد. تنها بخش امیدوار کننده در مصاحبه فوق این بود که «در پروژه ماهواره ناهید-۲ قرار شده که تمامی متخصصان در دانشگاه ها و پژوهشگاه های فضایی با ایجاد یک کنسرسیوم داخلی مشارکت کنند». در واقع پس از دوران توسعه فناوری طراحی و ساخت ماهواره و آزمایشگاه های مربوطه در چند دانشگاه، امروزه باید خروجی آنها یا به صورت تجمیع شده مورد استفاده هر نهاد یا سازمان طراح ماهواره قرار بگیرد ویا شرکتهای خصوصی در این زمینه توسط اساتید و دانشجویان درگیر پروژه های دانشگاهی (که قطعاً امروزه تحصیل خود را به پایان رسانده اند) برای خدمات به مشتریان درخواست کننده ماهواره تشکیل شود که فضای کسب و کار خصوصی اگر اصولی باشد خود به خود باب همکاری این شرکت ها را نیز باز می کند.

تدبیر

به گفته اکبر ترکان (بنیانگذار نظریه "آبگوشت بزباش و قرمه سبزی") که در ابتدای دولت یازدهم و خوشبختانه به مدت کوتاهی سرپرست سازمان فضایی ایران بود، در دهم شهریور ۹۲، قرار شده بود اولین ماهواره پرتاب شونده در دولت یازدهم، به نام تدبیر باشد! وی سپس در مصاحبه ای در یکم مهر همان سال گفت که «برنامه ماهواره تدبیر برای پرتاب تا پایان سال جاری در حال پیگیری است» بنا بر این می توان نتیجه گرفت به احتمال زیاد در این فاصله مشخص شده که نام کدام ماهواره ساخته شده در دولت قبل، به تدبیر تغییر یافته است زیرا یک ماهواره جدید نمی تواند در مدت چند ماه از مرحله تعریف مأموریت به مرحله تحویل نمونه پرتابی برسد.

کمی بعد و در مهر ۱۳۹۳ مصاحبه دیگری نشان داد که ماهواره تدبیر چیزی جز یک نمونه کمی تغییر یافته از ماهواره نوید دانشگاه علم و صنعت نیست که به جای تغییر نام ماهواره های موجود در نوبت پرتاب، ظرف مدت کوتاهی یک نسخه دیگر از ماهواره نوید مونتاژ شده و البته محموله دوربین آن نیز با نمونه جدیدتر و توانمندتر جایگزین شده است. در همین ماه اعلام شد که تدبیر به همراه شریف‌ست تا یک ماه دیگر برای مرحله تطابق با پرتابگر به سازمان صنایع هوافضا تحویل و آزمایش های مرحله مذکور نیز ظرف ۲ ماه انجام خواهد شد. در ۲۱ دی ماه همان سال معاون اجرایی رئیس جمهور و سرپرست وقت سازمان فضایی از آماده پرتاب بودن سه ماهواره فجر، شریف‌ست و تدبیر خبر داد.

در نهایت روز ۱۴ بهمن ۹۲ و مصادف با روز فناوری فضایی نمونه ماهواره تدبیر و ماهواره خلیج فارس با حضور وزیر دفاع رونمایی شد. در این مراسم، تدبیر، ماهواره ای با جرم ۵۰ کیلوگرم و ابعاد ۷۴.۲*۵۰*۵۰ سانتی‌متر با مأموریت عکس‌برداری با قدرت تفکیک مکانی بهتر از ۱۰۰ متر معرفی شد که قابلیت دریافت پیام بین ۱۶ کاربر از طریق گوشی‌های قابل حمل در هر موقعیت جغرافیایی را دارد. به کمک جی‌پی‌اس فضایی موقعیت‌یابی می‌کند. این اطلاعات نشان داد که دوربین نوید-۲ یا تدبیر، ۴ برابر بهتر از نوید-۱ شده است در حالی که در همان زمان قدرت تفکیک ۱۲.۵ متری ماهواره شریف‌ست به مراتب بهتر از تدبیر بود.

نکته مهم دیگر در این میان این بود که اعلام شد ماهواره تدبیر در مدت ۵ ماه ساخته شده است که نشان می داد پروژه این ماهواره به احتمال زیاد، اساساً بهانه ای برای مطرح کردن نام تدبیر که بخشی از نام دولت تدبیر و امید است، بوده همانطور که ابتدا قرار بود در یک اقدام تبلیغاتی یکی از ماهواره های در نوبت پرتاب به نام تدبیر تغییر نام داده شود. پس از آن آماده پرتاب بودن سه ماهواره تدبیر، شریف‌ست و فجر بارها در مصاحبه مسئولین مختلف اعلام شد و در نهایت در بهمن ۹۳ فجر به فضا رفته و تدبیر و شریف‌ست از آن زمان تا کنون نزدیک به سه سال است که چشم به آسمان دوخته و منتظر صدور بلیت پرواز خود هستند.

خلیج فارس

ماهواره خلیج فارس که نمونه ای از آن در ۱۴ بهمن ۱۳۹۲ رونمایی شد سازگار با بستر ارتباطی بی‌سیم زمین پایه کشور بوده و خدمات ارتباطی بی‌سیم ماهواره‌ای را به صورت امن و مطمئن با پوشش جغرافیای ملی و یا منطقه‌ای ارائه می‌کند. این سامانه مجهز به پایانه‌های کاربری کوچک و سبک بوده و در شرایط به روز بحران ناشی از حوادث و بلایای طبیعی نیز توسط نیروهای امدادی مورد استفاده قرار می‌گیرد. ماهواره خلیج فارس که توسط دانشگاه مالک اشتر توسعه یافته برای برقراری خدمات ارتباطی امن اختصاصی باند باریک از نوع بادرنگ یا ذخیره/ ارسال با پوشش جغرافیایی ملی و منطقه ای خدمات مورد استفاده قرار گرفته و سرویس‌های پیام رسانی کوتاه را در داخل و یا خارج مرزهای ملی تامین می‌کند. افق آتی این طرح تحقق یک منظومه ماهواره‌ای است.

 تبادل پیام‌های داده متنی و یا صوتی بین کاربران متحرک یک شبکه بی‌سیم‌زنی، پخش پیام‌های همگانی و جمع‌آوری و یا توزیع داده حس‌گرهای نصب شده در نقاط دور از دسترس از مهمترین کاربردهای ماهواره مخابراتی خلیج فارس است.

قابلیت‌های فنی این ماهواره نیز عبارت است از قابلیت ارائه خدمات تبادل پیام در نقاط فاقد زیرساخت مخابراتی، قابلیت تبادل اطلاعات بین کاربران واقع در شبکه‌های بی‌سیم ناهمگون، امکان استفاده از بسترهای متمدن جهت برقراری ارتباط میان درگاه‌های تبادل پیام ماهواره‌ای. با توجه به گذشت نزدیک به ۴ سال از رونمایی نمونه ای از ماهواره خلیج فارس، انتظار می رود در این مدت طولانی، نمونه پروازی آن نیز آماده شده باشد.

پیام و مصباح-۲

ماهواره پیام امیرکبیرکه در دانشگاه صنعتی امیرکبیر طراحی و ساخته شده است در ۱۳ بهمن ۱۳۹۵ رونمایی شده و دارای ماموریت تصویربرداری پایشی با دقت بهتر از ۴۰ متر در طیف‌های رنگی و پانکروماتیک و ذخیره و ارسال پیغام‌های کاربران و سنجش تشعشعات فضایی است که با پرتابگر بومی پرتاب خواهد شد.  فناوری های متعددی در این پروژه بومی شده و به سطح بلوغ نهایی برای استفاده در صنعت فضایی رسیده است. به گفته رئیس سازمان فضایی در ۷ اسفند ۱۳۹۵،  «ماهواره پیام به همراه شریف‌ست (دوستی) و ناهید-۱ باید تا یک سال و نیم آینده پرتاب شوند». وی همچنین اوائل مرداد سال جاری اعلام کرد که ماهواره پیام کمتر از یک سال دیگر آماده پرتاب خواهد بود.

ماهواره پیام

به علاوه ماهواره پیام، نسخه کاملاً ساخت داخل و تا حدودی بهبود یافته از ماهواره مصباح (که باید سالها پیش پرتاب می شد اما به بهانه تحریم در کشور ایتالیا، توقیف شده و تا امروز نیز بازپس گرفته نشده) به نام مصباح-۲ ساخته شده است. مصباح-۲ نیز در صورت تحویل نمونه فضایی آن به فهرست مسافران در انتظار پرتاب می پیوندد. این ماهواره که نمونه مهندسی آن در ۱۴ بهمن ۱۳۸۸ رونمایی شده در رده ۶۹ کیلوگرم است.

وزیر سابق ارتباطات و فناوری اطلاعات در ۹ بهمن ۱۳۹۵ و در مراسم عقد قرارداد توسعه ماهواره ناهید-۲ با پژوهشگاه فضایی ایران اعلام کرده بود که «بودجه فضایی کشور در سال ۹۵ معادل ۵۰۰ میلیارد تومان است که تمام ردیف های آن تا کنون استفاده شده و درخواست ما برای سال آینده نیز همین مبلغ بوده است». بنابر نظر برخی تحلیلگران خارجی دست اندرکار پژوهش های فضایی، هزینه هر موشک بالستیک ایران در رده برد بلند در سال های گذشته، بین ۱ تا ۲ میلیون دلار تخمین زده می شود. با فرض حد بالای این قیمت برای ماهواره بر کلاس سفیر-۱ ایران با توجه به ساخت بومی آن (که مشمول قیمت دلاری نخواهد بود) و یک ضریب به اندازه ۲۵ درصد بابت سایر هزینه های جانبی، هزینه پرتاب هر ماهواره بر این کلاس در حدود ۱۰ میلیارد تومان است بنابراین بدیهی است که اگر تنها و تنها حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد بودجه سال ۹۶ مجموعه فضایی کشور برای پرتاب به سازمان صنایع هوافضا داده شود می توان دستکم شاهد پرتاب یک ماهواره‌ی بر زمین مانده از تعداد زیاد ماهواره های رده ۵۰ کیلوگرم و یک ماهواره نیز از رده زیر ۱۰۰ کیلوگرم بود. پس به نظر می رسد مشکل در تأمین اعتبار نباشد.

پیشران مرحله دوم ماهواره بر سیمرغ (تصویر بالا) و مرحله اول آن (تصویر پائین)

ضمن اینکه یک سوال فنی قابل طرح این است که هرچند به دلیل طراحی ماهواره های کاربردی-توسعه ای کشور در رده وزنی زیر ۱۰۰ کیلوگرم که با سیمرغ باید پرتاب شوند (ونه طراحی در رده ماهواره های مکعبی با وزنی پائین تر به واسطه فناوری های روز که دنیا به سمت آن حرکت کرده است) لزوم توجه بیش از پیش به ماهواره بر سیمرغ و نمونه های بعدی آن که از ترس دلخوری کدخدا، به طور کلی در سکوت محض قرار گرفته اند آشکار می شود زیرا گرفتن خروجی کاربردی از ماهواره های ایرانی که امروزه طراحی نمونه هایی با کارایی واقعی در کشور ممکن شده تماماً متوقف به عملیات بی نقص موشک سیمرغ است. در واقع تمام ماهواره های کاربردی کشور مانند ایران باس-۱۵۰ که ماهواره ای با توان ارائه تصاویر با تفکیک ۱.۵ متر است معطل آماده شدن نمونه های بعدی سیمرغ هستند حتی نه خود سیمرغ.

پرتاب آزمایشی ماهواره بر سیمرغ از پایگاه امام خمینی(ره)

نکته دیگر اینکه می دانیم سفیر-۲ یا سیمرغ برای پرتاب یک ماهواره رده زیر ۱۰۰ کیلوگرم به مدار ۵۰۰ کیلومتری و سفیر-۱ برای پرتاب یک ماهواره رده زیر ۵۰ کیلوگرم به مدار ۲۵۰ کیلومتری طراحی شده است. آیا نمی توان از ماهواره بر سیمرغ برای پرتاب چند ماهواره رده ۵۰ کیلوگرم به مدار پائین تر استفاده کرد؟ البته اگر این پیشنهاد، بهانه ای برای تأخیر مجدد عملیات موشک ماهواره بر سیمرغ نشود... ضمن اینکه ممکن بودن این امر قبلاً توسط یکی از مهندسان درگیر پروژه سیمرغ در مصاحبه با خبرگزاری دانشجو اعلام شده بود.

در شرایطی که فناوری فضایی دنیا برای کاهش هزینه و افزایش فایده در حال پرتاب ده ها ماهواره در یک پرتاب موشک ماهواره بر است، فناوری تزریق چند ماهواره در یک پرتاب، برای انبوه متخصصان ایرانی که امروزه برخی از آنها به برزیل رفته، برخی در مسیر امارات متحده عربی بوده و برخی نیز ممکن است توسط قطر جذب شوند در یک بازه زمانی کوتاه قابل دستیابی نیست؟

یک نکته نامناسب ولی بسیار مهم این تأخیر در پرتاب ماهواره ها این است که با فرض اینکه بازخوردهای پرتاب سه ماهواره امید، رصد و نوید به خوبی در صنعت فضایی کشور و در بین دست اندرکاران طراحی و ساخت ماهواره یعنی صاایران و دانشگاه های مختلف به گردش در آمده باشد، تمامی ماهواره های طراحی شده تنها بر اساس تجارب همین سه ماهواره طراحی شده اند در حالی که در صورت پرتاب به موقع ماهواره هایی که امروزه در حال طراحی هستند بر اساس تجربه بیش از ۱۰ ماهواره با عمر عملیاتی مختلف چند ماه و شاید چند سال، طراحی شده و در نتیجه با اطمینان بالاتری ساخته می شدند. با توجه به اینکه مالک تمام فناوری ماهواره های کشور که در وزارت دفاع، وزارت علوم و سازمان فضایی طراحی و ساخته شده اند، دولت است انتظار می رود که گردش اطلاعات کاملی بین این بخش ها صورت گیرد تا در فرایند تولید هر ماهواره مطرح شونده در برنامه فضایی ایران، از تمام تجارب به دست آمده قبلی استفاده شده و محصول با بهترین کیفیت و قابلیت ممکن به دست آید.

امروز برنامه فضایی کشور به شدت از نقشه راه خود عقب افتاده است که در پرتو برخورد سیاسی با آن است. در واقع اشتباه راهبردی بزرگ همین بوده که گاهی به امید لبخند آن طرف آب، برنامه فضایی دچار رکود شدید شده و حتی ماهواره و موشک از روی سکوی پرتاب با تشر آمریکا پائین کشیده شده که بعد هم با اعلام این امر توسط رسانه خود آمریکا، عزیت و استقلال مسئولین و در واقع کشور زیر سوال رود و گاهی در پاسخ به یاوه گویی های آمریکا، یک مرحله مهم از برنامه فضایی کشور یعنی آزمایش موشک سیمرغ و بهره برداری رسمی از پایگاه پرتاب امام خمینی(ره) به انجام رسد. این یعنی برنامه فضایی را ابزاری برای مواجهه سیاسی قرار دادن که طبعاً بخشی از پاسخ دشمن نیز متوجه همین برنامه خواهد شد در حالی که باید این برنامه از ابتدا بدون توجه به فشارهای خارجی به راه خود ادامه می داد تا طرف مقابل خود را مجبور به پذیرش آنچه که هست، کند.

طبق برنامه ایران باید تا سال ۱۳۹۷ دو نمونه بعدی از ماهواره بر سیمرغ را نیز آزمایش می کرد که ظاهراً نام نمونه بعد از سیمرغ، سپهر بوده که از سرنوشت آن اطلاعی در دست نیست. به علاوه در سال ۹۷ یعنی یک سال دیگر، ایران می بایست دو ترانسپوندر یا محموله مخابراتی با ظرفیت ۶۰ کانال ماهواره ای را به واسطه فناوری انتقال مداری، در یکی از نقاط مداری در اختیار ایران مستقر می کرد که به گواه متخصصان و مدیران باسابقه صنعت، در صورت تخصیص بودجه کافی و اجرای به موقع آزمایش های موشک های ماهواره بر، سامانه انتقال مداری و ماهواره هایی که قرار بود زیرسامانه های مخابراتی فوق را آزمایش کنند این برنامه کاملاً دست‌یافتنی بود.

به گفته دکتر فتح الله امی رئیس پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم که از باسابقه ترین افراد در صنعت موشکی و فضایی کشور نیز هست، تا آبان ۱۳۹۵ کمتر از ۱۰ درصد اهداف سند جامع توسعه هوفضای کشور محقق شده در حالی که زمان تحقق کامل سند، سال ۱۴۰۴ تعیین شده بوده که رسیدن به این چشم انداز در هاله ای از ابهام قرار دارد. وی همچنین افزود که «از دو سال قبل به دلیل عدم تخصیص اعتبارات، فعالیت های فضایی ایران متوقف شده است.» این در حالی است که مصاحبه معاون وزیر دفاع در ۵ شهریور ۱۳۹۱ نشان می داد در آن زمان برنامه فضایی ایران از زمان بندی خود جلوتر نیز بوده. در مصاحبه مهندس اسلامی که هم اکنون در دولت فعلی، استاندار مازندران است تصریح شده که «با وجود تحریم ها و محدودیتها از گام های برنامه درازمدت فضایی جلوتر هستیم». وی همچنین افزوده بود «در ماه های آینده پایگاه جدید فضایی با نام امام خمینی(ره) به بهره برداری خواهد رسید»؛ اتفاقی که تقریباً ۵ سال بعد رسماً اعلام شد.

امروز که یکسال دیگر نیز از مدت زمان باقی مانده تا افق ۱۴۰۴ نسبت به زمانی که برنامه فضایی ایران پیشرفت ۱۰ درصدی داشته، سپری شده باید دید دولت بالأخره تصمیمی برای احیای فوری برنامه فضایی کشور که در آستانه رسیدن به خروجی های کاربردی بوده و به دنبال آن کاهش هزینه های گزافی که کشور برای دریافت خدمات فضایی به کشورهای دیگر می پردازد نیز محقق می شد دارد؟

یادمان نرود که این صنعت بنا به تجربه ۶۰ ساله در دنیا، دارای برگشت سرمایه ۳۰۰ تا ۴۰۰ درصدی است و هر هزار تومان هزینه در آن، بازگشتی قابل توجه به همراه دارد و در همین وضعیت فعلی نیز، خریدهای مورد نیاز دستگاههای مختلف، با ارقام قابل توجه دلاری، از منابع خارجی صورت می گیرد و در عین حال، بابت خدمات پخش تصاویر صدا و سیما، نیز هزینه های متنابهی بر دوش کشور خواهد بود، لذا کافیست دولت در وهله اول همین میزان صرفه جویی ها را در هر مرحله که محقق شد، در بودجه سال بعد به این صنعت تخصیص دهد و قطعا خدمات تصویری و ارتباطاتی که در آینده نزدیک (با ترسیم روند صحیح) به دست می آید قطعا در کشورهای دوست و نیازمند این خدمات، طرفداران بسیاری خواهد داشت که درآمد قابل توجهی به شمار می رود.

فرارسیدن موعد بررسی بودجه سال آینده، فرصت مناسبی است تا نمایندگان مجلس، شرایط ریل گذاری صحیح در حوزه برنامه فضایی ایران را با اختصاصی بودجه و نظارت کافی، فراهم کنند.