«… از آنجا که در مجالس تعزیت و محافل شبیه ماتم و مصیبت حضرت خامس آل عبا… اشعاری که فی‌مابین اهل بیت اشتباه مکالمه می‌شد، غالباً سست و غیر مربوط و مهمل و مغلوط بود، میرزا تقی‌خان وی [شهاب] را مأمور داشته چنین گفت که دوازده مجلس از آن وقایع را متضمناً بالبدایع… به اسلوبی که خواص بپسندند و عوام نیز بهره‌مند شوند موزون سازد… شهاب این کار را کرد…»[۱] و این‌گونه اشعار در میان مردم با حُسن استقبال فراوان روبرو گردید؛ زیرا شهاب آن اشعار را چنان گریه‌خیز ساخت و بدان گونه غم‌انگیز پرداخت که اگر دل شنونده به ‌سختی سنگ بود نرم می‌گردید و می‌گریست. همچنین ازنظر تطبیق با منابع روایی و تاریخ و مستندات شیعه این سروده‌ها حساب‌شده، پخته و جهت‌دار بود.

بنا به نوشته دکتر رضا خاکی: «در کتابخانه ملک مجموعه‌ای از با ارزش‌ترین و پاکیزه‌ترین نسخه‌های تعزیه نگاهداری می‌شود که تعدادشان به ۱۰۳ نسخه می‌رسد و چه‌بسا همان مجموعه‌ای است که نصرالله اصفهانی به تشویق میرزا تقی‌خان امیرکبیر گردآوری و تنظیم کرده است.»[۲]

جمشید ملک پور خاطرنشان ساخته است شهاب حدود شصت مجلس از تعزیه را به نظم آورد که اشعارش دارای ارزش ادبی هستند.[۳]

این میرزا شهاب (نصرالله لاوی سمیرمی متوفی در سال ۱۲۹۱ ه.ق) که شرح حالش در غالب تذکره‌ها دیده می‌شود، دیوان اشعاری دارد که به سال ۱۳۱۹ ه.ق به اهتمام فرزندش میرزا اسماعیل ثابت انتشار یافت. در مجالس تعزیه‌ای که از سوی وی سروده شده گفتگوها نسبتاً طولانی است و معمولاً نوبت هریک از تعزیه خوانان بین ۷ تا ۱۰ بیت است و گفتگو با ابیات کم از نوادر است. هریک از تعزیه‌هایی را که وی سروده حدود ۶۰۰ بیت دارد.[۴]

عنایت‌الله شهیدی در مقاله‌ای تحت عنوان (دگرگونی و تحول در ادبیات و موسیقی تعزیه) می‌نویسد برعکس گمان همگان شهاب اصفهانی تعزیه‌نویس نبود و بلکه فقط شبیه‌خوان بود. وی می‌افزاید: «به نظر من تعزیه‌های منسوب به او توسط افراد دیگری نوشته شده است.»[۵]

مرحوم محمدعلی رجاء زفره‌ای (۱۲۸۱ ـ ۱۳۹۱ ه.ق) فرزند حسن با وجود آن‌که در کودکی به دلیل ابتلا به آبله از ناحیه دست آسیب فراوان دید، در کسب علوم و فضایل رنج‌ها برد و در فنون ادب از عروض و قافیه و بدیع تا صرف و نحو صاحب‌نظر گشت و مصنفات چندی در ادبیات و علوم اسلامی تدوین نمود؛ اما کار مهم وی که مورد نظر این نوشتار است تکمیل، تصحیح و تدوین پنجاه مجلس شبیه‌خوانی است. از نسخه‌هایی که وی در خصوص تعزیه سروده شاگردانش و از جمله مرحوم محمد قادری فرزند عبدالقادر زفه‌ای رونوشت تهیه‌کرده‌اند و فرزند فاضلش محمدحسن رجایی زفره‌ای (متولد ۱۳۱۰ ه.ش) نیز در حفظ و نگه‌داری این نسخه‌ها و نگارش مجدد آن‌ها اهتمامی جدی از خود نشان داد و رونویسی از بعضی این نسخه‌ها یا تصویری از چند مجلس تعزیه را برای نگارنده ارسال نموده است.

مرحوم ملامحمد بن حاجی محمد اسماعیل زفره‌ای با تخلص دربان و غرابی (فوت ۱۳۴۶ ه.ق) نسخه‌هایی جمع‌آوری و به خط زیبای خود نوشته که قدیمی‌ترین آن‌ها تاریخ رجب ۱۲۹۷ ه.ق را دارد، بعدها وی با مرحوم رجاء زفره‌ای همکاری نموده و نسخه شهادت حضرت حمزه را با اتفاق آن مرحوم تنظیم و تکمیل کرده است. فرزند وی، میرزا علی‌محمد رضایی (فوت ۱۳۴۲ ه.ش) نیز هفت مجلس کوتاه تعزیه سروده که غالب آن‌ها شبیه‌های مضحک است که اشعارشان به گویش آبادی زفره (از توابه کوهپایه اصفهان) است.[۶]

مجموعه‌ها

چند تن از محققان اروپایی به جمع‌آوری و ضبط تعزیه‌نامه‌ها همت گمارده‌اند. یکی از آنان انریکو چرولی (Enrico Cerulli) سفیر ایتالیا در ایران است. مجموعه چرولی با ۱۰۵۵ نسخه خطی تعزیه، بزرگ‌ترین مجموعه تعزیه در جهان است. این نسخه‌ها را نامبرده طی سال‌های ۱۹۵۰ تا ۱۹۵۴ میلادی که در ایران اقامت داشته با کمک فردی به نام علی هانیبال (از روس‌های سفید که تابعیت ایران را داشت و کارمند اداره هنرهای زیبای ایران بود) جمع‌آوری و به کتابخانه واتیکان در ایتالیا اهدا نموده است.

اتو روسی (Ettore Rossi) فهرست توصیفی از آن تهیه کرد که پس از مرگش توسط آلسیو بومباچی (Allessio Bombaci) تکمیل گردید و در کتابی با عنوان فهرست نمایشنامه‌های مذهبی ایران واتیکان به سال ۱۹۹۱ م منتشر شد.[۷] الساندرو بوزانی که در کتابی به اجمال از تعزیه بحث کرده چند مجلس از مجموعه چرولی را ترجمه و ویرایش نموده است. همچنین (مجلس منصور حلاج و شمس تبریزی و ملای روم) توسط لوئی ماسینون ترجمه و در سال ۱۹۵۵ م انتشار یافت. همین مجلس را مهدی ثریا و پیتر چلکووسکی بازنویسی کرده‌اند.[۸]

انریکووچرولی در مقاله تئاتر ایرانی می‌نویسد:

… تحقیقات سال‌های اخیر توجه شرق‌شناسان را به مسأله تئاتر ایرانی جلب کرده است. در واقع اندکی از متون این شیوه و اسلوب آفرینش ادبی در اختیار بود و بیم آن می‌رفت که به ساخت پرداخت‌های گوبینو که از ذوق ظریف ادبیش الهام می‌گرفت و یا به فرضیاتی که دانشجویان ایرانی در اروپا به ادوارد براون عرضه داشته بودند، اکتفا گردد… چون وضع و موقع این بخش از تحقیقاتمان چنین بوده است معتقدم شدم که با استفاده از اقامت طولانیم در ایران… گردآوری تعداد بیشتری از دست‌نویس های نمایش مذهبی ایرانی، سودمند خواهد بود. در بازگشت به اروپا مجموعه‌ای را که بالغ ‌بر ۱۰۵۵ دست‌نویس است به کتابخانه واتیکان سپردم تا نتایج جستجوهایم در اختیار شرق‌شناسانی که پژوهش‌هایی در آینده انجام خواهند داد قرار گیرد… خوشبختم که توانسته‌ام این‌چنین توجه دانشمندان را به گوشه‌ای از ادبیات ایرانی که اندکی فراموش شده بود جلب کنم.[۹]

شبیه‌نامه‌های مندرج در مجموعه چرولی هر چند همه حوادث تاریخ پیامبران، امامان و حتی شخصیت‌های ایرانی را در برمی‌گیرد، اما محور اساسی آن‌ها رویدادهای کربلاست. نسخه‌های گردآوری‌شده توسط این خاورشناس ایتالیایی عموماً دست‌نوشته‌های محرّران شبیه نامه‌هاست و گاهی از روی نسخه‌های اصلی رونویسی شده است. شماره نسخه‌های فرعی و رونویسی شده ضمن معرفی نسخه‌ها در فهرست شناسنامه‌ها قید گردیده است، برخی از این مجلس در آغاز یا پایان افتادگی دارند و ناقص هستند. کاتبان شبیه نامه‌ها عموماً از خوانندگان نسخ شبیه‌خوانی، التماس دعا نموده و با دعا و طلب مغفرت و استدعای خواندن الحمدی و فاتحه تعزیه را خاتمه داده‌اند.[۱۰]

قدیمی‌ترین نسخ تعزیه که مربوط به دوران فتحعلی‌شاه قاجار است، توسط الکساندر ادموند خوجکو، (Alexandre Edmond chodzko) گردآوری‌شده است، وی نخستین ایران‌شناس لهستانی است که در فرانسه به دنیا آمد و در این کشور زندگی کرد و به تحصیلات و تحقیقات پرداخت. وی ۳۳ تعزیه‌نامه را جمع‌آوری نمود. این مجموعه در هفتم ژانویه سال ۱۸۷۸ م در کتابخانه ملی پاریس تحت عنوان (جنگ شهادت) ثبت گردید. به نظر می‌رسد او باید قبل از سال ۱۸۴۰ م یعنی در سال‌های خدمت در ایران این نسخه‌ها را تهیه کرده باشد. وی در سال ۱۸۷۷ در پاریس فهرست این تعزیه نامه‌ها را با نام نمایش ایرانی به چاپ رسانید و ترجمه پنج تعزیه نامه از مجموعه جنگ شهادت را در آن آورد. او در پیشگفتار این نوشتار می‌نویسد: «حسین‌علی خان خواجه که مدیر کارهای نمایش دربار است و او تعزیه نامه‌ها را به من فروخته، به عنوان سراینده و مؤلف تعزیه نامه هم شهرت دارد و اگر خود آن‌ها را نسروده باشد، بی‌شک در ویرایش برخی از آن‌ها دست داشته است.» شعرهای این مجموعه در عصر فتحعلی‌شاه سروده شده است.[۱۱]

در مجموعه خوجکو پنج مجلس تعزیه تکرار شده است و از هریک دو نسخه در آن وجود دارد. بدین ترتیب تعداد عنوان‌های مستقل آن به بیست ‌و هشت تنزل می‌کند و بر طبق اظهارات خوجکو در دوران اقامتش در ایران مجموعه‌ای کامل‌تر از آن نمی‌شناخته است و این گفتار قرینه‌ای بر این معناست که تعداد تعزیه‌های رایج و معمول آن تاریخ پیش ‌از این نبوده است و نمی‌توانسته به دو یا سه برابر تعداد تعزیه‌های جُنگ شهادت برسد و تاکنون در تاریخ تعزیه‌داری قدیمی‌تر از این مجموعه به دست نیامده است.[۱۲] مجلس بیست و چهارم این مجموعه توسط (ش ویروللود) به سال ۱۹۲۷ م و مجلس هجدهم (شهادت حضرت علی‌اکبر (ع)) توسط روبرت هانری ژنه ره (ROBERT HENRY DE GENERET) ترجمه و به چاپ رسیده است. جُنگ شهادت به صورت کتابی به قطع ۵/۲۱ در ۳۲ سانتیمتر و ۳۲۳ ص تنظیم شده و قسمتی از صفحات آن سفید مانده که ظاهراً برای نوشتن تعزیه نامه‌هایی که احتمالاً بعد از صحافی کتاب به دست آید، نگاهداری شده است.[۱۳] دست‌نویس‌های جُنگ شهادت، بهترین سندی است که از روند ادبی سریع مجالس تعزیه در دسترس است. مرکز نمایش‌های سنتی و آئینی تهران با ویرایش زهرا اقبال، این مجموعه را که شامل شش مجلس تعزیه بود، در سال ۱۳۵۵ ه.ش انتشار داد؛ ولی جز جلد اول، دیگر مجلدات چاپ‌نشده است.[۱۴]

کلنل سرلوئیس پلی (COLONEL SIR LEWIS PELLY) افسر انگلیسی و ایران‌شناس معروف دوره ناصرالدین‌شاه که از سال ۱۸۶۲ م به بعد، یازده سال را در جنوب ایران گذرانده است، چنان از نمایش‌های تعزیه متأثر شد که اثری دو جلدی در این باره تحت عنوان شبیه‌خوانی حسن و حسین (ع) نوشت که در لندن به سال ۱۸۷۹ م به چاپ رسید. لوئیس پلی در مقدمه این مجموعه یادآور شد:

اگر موفقیت یک نمایش به میزان تأثیری باشد که بر خوانندگان یا تماشاگران می‌گذارد، هیچ نمایشی تاکنون موفق‌تر از تراژدی جهان اسلام یعنی تراژدی حسن و حسین (ع) نبوده است.[۱۵]

اثر مزبور ۳۷ مجلس تعزیه است که گوبینو از زبان سنتی رایج فارسی به انگلیسی مصنوع دوره ویکتوریایی ترجمه کرد. مقایسه عناوین مجموعه خوچکو متعلق به چهل سال قبل از آن با مجموعه پلی، از افزایش موضوعی نمایش مزبور حکایت دارد. در حالی که مجموعه نخست تماماً درباره کربلاست، مجموعه پلی تمام مراحل، از زمانی که شهادت برای امام حسین (ع) مقدر می‌شود تا روز رستاخیز را که امام از سوگواران شفاعت می‌کند، در بردارد.[۱۶] می‌گویند این افسر انگلیسی تعزیه‌های مزبور را از طریق شنیدن ضبط کرده است.[۱۷]

پی نوشت:

[1] امیرکبیر و ایران، فریدون آدمیت، ص321 و نیز بنگرید: امیرکبیر قهرمان مبارزه با استعمار، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، ص117.

[2] سوره ویژه تئاتر، ش2و3، بهار71، ص61.

[3] ادبیات نمایشی در ایران، ج1، ص235.

[4] ارزیابی سوگواری های نمایشی، غلامرضا گلی زواره، ص57، به نقل از مقاله دست نویس محمدحسن رجایی زفره ای.

[5] تعزیه هنر بومی پیشرو ایران، ص100.

[6] مقاله دست نویس محمدحسن رجایی زفره‌ای که به درخواست نگارنده نوشته است.

[7] متن فارسی آن تحت عنوان (فهرست توصیفی نمایشنامه های مذهبی ایران) توسط جابر عناصری در ایران منتشر شد.

[8] تعزیه هنر بومی پیشرو ایران، ص377ـ 378؛ تعزیه و تئاتر در ایران، به کوشش لاله تقیان، ص48؛ فصلنامه هنر، ش2، زمستان61، بهار62، ص160؛ سوره ویژه تئاتر، ش2و3، ص60.

[9] نمایش در شرق (مجموعه مقالات) ترجمه جلال ستاری، ص31ـ32.

[10] فهرست توصیفی نمایش های مذهبی ایران، ترجمه جابر عناصری، ص20ـ21.

[11] کتاب نمایش، خسرو شهریاری، ص268.

[12] جُنگ شهادت، به اهتمام زهرا اقبال (نامدار)، زیرنظر دکتر محمدجعفر محجوب، ج1، ص12ـ13.

[13] فهرست توصیفی نمایش های مذهبی ایران، ص13 و24.

[14] تعزیه هنر بومی پیشرو ایران، ص372؛ موسیقی مذهبی ایران، ج1 (موسیقی تعزیه)، محمدتقی مسعودیه، ص29.

[15] تعزیه حسن و حسین، سرلوئیس پلی، ج1 پیشگفتار.

[16] تعزیه هنر بومی پیشرو ایران، ص374.

[17] فهرست توصیفی، ص16.

منبع: سایت کرب وبلا