به گزارش مشرق، تکیه نفرآباد در محدوده شهرری امروزی در منطقه ۲۰، در محله ای به همین نام قرار گرفته است. خیمه سفید تکیه بزرگ و تاریخی نفر آباد بعد از سیصد و اندی سال هنوز هم در اول ماه محرم بالا می رود. در حدود ۴۰۰ سال پیش عده ای از نفرآبادی ها ستون خیمه ای را برای عزاداری سالار شهیدان برافراشتند که پس از گذشت سال های سال هنوز هم پابرجاست. اینجا قدیمی ترین تکیه باقی مانده تهران امروز است. هیات عزاداری این تکیه به نام حضرت علی اکبر (ع) است اما اهالی آن را با همان نام "تکیه نفرآباد" می شناسند.
به نقل اهالی و بر اساس وقف نامه موجود، تکیه نفرآباد در سال ۱۰۶۰ هجری قمری یعنی حدود ۱۰۰ سال بعد از نخستین حصار کشی پیرامون تهران ساخته شده است. حتی قدیمی های محله هم نمی دانند که این تکیه از آن زمان تا به حال چندین بار بازسازی و مرمت شده است.
به گفته قربانی نژاد که یکی از اعضای هیئت امنای تکیه است، نصیربک فرزند محمدباقر عطارباشی از واقفان قدیمی تکیه نفرآباد است. حتی گفته می شود نصیربک اولین شخصی بود که ساختمان آن را بنا کرد. هم اکنون سه دانگ تکیه به نام دختر مرحوم غلامعلی خان نصیری است. غلامعلی خان نوه نصیربک بود. این خانواده به صاحب جمع هم معروف بودند. سه دانگ دیگر آن هم وقف است. به احتمال زیاد نصیربک مخفف نصیربیگ است، بیگ لفظی ترکی به معنای بزرگ و آقا، از القاب معمول صفوی است که به رجال و اکابر آن دوران گفته می شد، صاحب جمع نیز از القاب حکومتی بود و به کسی گفته می شد که کارهای پشتیبانی را عهده دار بود و از مهمترین این کارها جابجایی اسباب و وسایل کاروان شاهی و اطرافیانش بود و از این رو شترخانه و قاطرخانه شاهی را در اختیار داشت.
صاحب جمع ها در آن دوران، در این مکان رفت و آمد داشتند و قدیمی ها از خاندانی به همین لقب، نام می برند که در سال های دور در این جا زندگی می کرده اند. شاید نام نفرآباد نیز بر همین مبنا گذاشته شده باشد زیرا واحد شمارش شتر نفر است و آبادی این منطقه پیش از همه مدیون شتر و شترداران است. از سوی دیگر عموم زائران و مسافران نیز برای آمد و شد از شتر استفاده می کردند و به رونق بازار این کسب می افزودند زیرا ری از دورترین زمان ها در مسیر راه های بزرگ ارتباطی قرار داشت و کاروان‌های بسیاری از آن می گذشتند.
محله نفرآباد در ضلع جنوب شرقی حرم حضرت عبدالعظیم قرار دارد و هسته اولیه شهرری امروزی است که پایه آن در زمان شاه طهماسب صفوی گذاشته شد و ساختن حصار طهماسبی و نخستین تکیه تهران نیز به همان دوران بازمی گردد. تکیه نفرآباد در مرکز این محله واقع شده است. سر در تکیه کاشی کاری است. بر روی این کاش کاری ها لحظه شهادت حضرت علی اکبر(ع) نقش بسته است. نمای بیرونی دیوارها آجری است. در فاصله دو متری از زمین قلاب های گردی نصب شده اند که یک سر آن درون دیوار فرو رفته است. وقتی چادر خیمه را برپا می سازند، طناب آن را به این قلاب می بندند تا چادر از همه سو مهار شود.
دور تا دور صحن شبستان سکویی به ارتفاع ۳۰ سانتی متر و عرض سه متر برای نشستن عزاداران وجود دارد. مساحت شبستان ۴۰۰ متر مربع است که با توجه به جمعیت آن روز فضای بزرگی است. بنای شبستان دو طبقه است که در گذشته زن ها مراسم تعزیه خوانی را از طبقه بالا تماشا می کردند. این مراسم قبل از انقلاب به مدت یک دهه برگزار می شد. یک ستون چوبی به ارتفاع ۱۲ متر چادر خیمه را نگه می دارد. چادر سفید خیمه کار هنرمندان اصفهانی است. این بنا در سال ۱۳۴۲ بازسازی شده است. اما فقط ستون های چوبی جای خود را به تیرآهن ها داده اند تا همان شکل قدیمی تکیه حفظ شود. سقاخانه معروف و قدیمی نفرآباد به نام سقاخانه حضرت اباالفضل(ع) همچنان در کنار تکیه قرار دارد.
علاوه بر ایام سوگواری ماه محرم و مراسم های مذهبی دیگر، تکیه نفرآباد در هر شب جمعه برنامه دارد و از عزاداران به همان روال قدیم با آبگوشت پذیرایی می شود. مراسم عزاداری در این حسینیه شامل: تعزیه خوانی، نوحه خوانی و سینه زنی است.
اما اکنون این قدیمی ترین تکیه باقی مانده تهران در معرض خطر است، دلالان زمین این روزها به مرز تکیه نفرآباد رسیده اند و قصد دارند قدیمی ترین تکیه باقی مانده شهر تهران را محو کنند.
هفته گذشته احمد مسجد جامعی در صحن شورای شهر تهران هشدار داد: در تهران تکیه ای با عنوان نفرآباد وجود دارد که در زمان شاه عباس دوم ایجاد شده و به عنوان قدیمی ترین تکیه تهران شناخته می شود.
وی ادامه داد: با توجه به خریداری زمین های نفر آباد هم اکنون این تملک ها به این تکیه رسیده است و با توجه به تاکیدات انجام شده متولی این مکان از احتمال تخریب این فضای تاریخی خبر می دهد.
مسجد جامعی اظهار داشت: تکیه نفر آباد از میراث های ارزشمند تهران است و از طرفی با توجه به اینکه شهر تهران حول محور قرآن و حضرت سیدالشهدا شکل گرفته است نباید بگذاریم نشانه های آن از بین برود.
رشد تکیه ها در دوران قاجار
تهران به جز تکیه نفر آباد تکیه های دیگری هم دارد. در دوره قاجار و با رونق تعزیه، روز به روز بر اهمیت تکیه ها افزوده و تعدادشان بیشتر شد. در این دوره مهمترین تکیه تهران تکیه عباس آباد بود که در انتهای بازار عباس آباد امروز قرار داشت و ظاهرا از ساخته های حاج میرزا آقاسی بود و به همین نام شهرت داشت. بعدها به خاطر افزایش جمعیت تهران و کمبود جا در این تکیه به دستور ناصر الدین شاه تکیه بزرگ تری به نام تکیه دولت در محدوده ارگ ساخته شد که درباره آن زیاد گفته و نوشته اند. علاوه بر این درهمان زمان تعداد تکیه های تهران افزایش یافت به حدود ۵۰ تا ۷۰ تکیه رسید. در تقسیم بندی قدیم تهران هر محله چند گذر داشت و هر گذری دست کم با تکیه شناخته می شد. البته یکی از عوامل گسترش تکیه ها در این دوره رونق آیین تعزیه بود.
بیشتر تکایای شهر تهران در دو محله عودلاجان و بازار قرار داشت. در بقیه دوره قاجار تکیه جدیدی به تهران اضافه نشد. از تکیه های باقی مانده آن دوره حسینیه سادات اخوی های امروز و تکیه رضا قلی خان است که به نظر تنها تکیه های باقی مانده تهران عهد ناصری هستند.
تکیه های شمال تهران کدام اند؟
در زمان ناصرالدین شاه روستاهای شمیران و دیگر روستاهای اطراف تهران نیز هر کدام تکیه یا تکیه هایی برای خود داشتند. این روستاها امروزه به یکی از محلات شهر بزرگ تهران تبدیل شده اند. از قدیمی ترین تکیه های شمیران، تکیه نیاوران است که قدمتش به بیش از ۱۵۰ سال پیش بر می گردد و در دوره ناصری ساخته شده است. او که علاقه زیادی به برپایی مجالس تعزیه داشت، بنای تکیه نیاوران را به استاد حسن خرپا کوب سپرد. از آنجایی که شاه از ابتدای سلطنت خود بیشتر اوقاتش را در فصل تابستان در قصر صاحبقرانیه نیاوران می گذراند طی سال هایی که ایام محرم مصادف با تابستان می شد تصمیم گرفت تکیه ای در آن منطقه بنا کند.
مساحت این تکیه ۱۵۰۰ متر مربع و مشتمل بر صحن میانی مستطیل شکل با گوشه های پخ شده است که در چهار ضلع آن طاق نماها و غرفه هایی در دو طبقه ساخته شده اند. فضای میانی تکیه در اصل روباز بوده و تنها به هنگام مراسم با چادر مسقف می شده که حدود ۶۰ سال پیش با کمک افراد خیر و استاد حسن بخارا با شیروانی پوشانده شد. این تکیه در دوره پهلوی دوم مرمت کلی و در سال ۱۳۶۱ نیز سقف آن تعمیر شده است. با وجود تعمیر هنوز هم ساختار اولیه تکیه حفظ و از قسمت های سکوی دایره ای شکل میانی برای اجرای شبیه خوانی استفاده می شود.
البته بعد از افول شبیه خوانی در اواخر دوره قاجار این تکیه دیگر شاهد برگزاری تعزیه های باشکوه نبوده است. دور تا دور این تکیه طاق نما است و هر کدام از این طاق نماها نیز مربوط به یک از طایفه های نیاوران می شد که تزیینات و آماده سازی طاق نمای هر طایفه را خودشان عهده دار بودند. اهالی هر طایفه در هنگام عزاداری در طاق نمای مربوط به خود می نشستند و پذیرایی هم معمولا به عهده خودشان بود. بدین ترتیب در محل ورودی هر طاق نما بساط سماور و چای به راه بود اما بعد از محرم و صفر این تکیه تعطیل بود.
از روحانیون سال های قبل این تکیه می توان به ملا ابوتراب، حاج آقا دین پرور و شیخ هادی نوری اشاره کرد. از مداحان معروف گذشته نیز از مرشد اکبر و حاج اسد الله خیری می توان نام برد. بعد از ساخت تکیه نیاوران تکیه سازی در روستاهای شمیران رونق گرفت و تکیه های متعددی دراین روستاها ساخته شد. تکیه ها درگذشته سقف نداشت و با آغاز ماه محرم جوانان محله یا روستا با کمک هم چادر بزرگی را علم می کردند که به مثابه سقف تکیه بود. برپا کردن این چادر احتیاج به چند تیرک چوبی بلند و نسبتا قطور و مقدار زیادی طناب داشت.
بیشتر اهالی قدیم شمیران هنوز ذکری را که در هنگام کشیدن طناب ها و برپاکردن چادرهای تکیه به زبان جاری می کردند به خاطر دارند: "اگر ناتوانی بگو یا علی/ اگر خسته جانی بگو یا علی" با آغاز دهه ۲۰ و رفع محدودیتها در برپایی عزاداری، بیشتر تکیه های شمیران و برخی جاهای دیگر سقفشان با شیروانی پوشیده شد. علاوه بر تکیه های محلی در دهه های بعد و با رونق گرفتن تکایای صنفی و طایفه ای و قومی در تهران تمامی ساختمان های تکیه ها با سقف ساخته می شدند. به این ترتیب نام تکیه ها نیز کم کم به حسینیه تبدیل شد. امروز بیشتر تکیه های شمیران را نیز به نام حسینیه می شناسند.
یکی دیگر از تکیه های شمیران تکیه یا حسینیه دزاشیب است که ساخت آن در زمان ناصر الدین شاه صورت گرفت. قدمت آن به بیش از یکصد و بیست سال پیش می رسد. به طوری که می گویند در قسمت شمالی این حسینیه نمازخانه کوچکی بوده و ساختمان کنونی حسینیه به استثنای شیروانی آن به هزینه مردم نیکوکار و همت مرحوم رضا قلی خان مجد الممالک با مساحتی بیش از ۵۰۰ متر مربع برپا می شود و ضمنا شیروانی این تکیه در حدود ۷۰ سال قبل به خرج خیری به نام حاج محمد علی یخچالی فرزند مرحوم گداعلی زده می شود. هنوز طاق نماهای این تکیه یا حسینیه باقی مانده والبته کارکردقدیم خود را ندارد. هر یک از این طاق نماها در گذشته به یکی از طایفه های دزاشیبی تعلق داشت و افراد همان طایفه نیز مسئول پذیرایی از خودشان بودند. این تکیه به مانند تکیه نیاوران یکی از تکیه های زیبای شمیران است. این اثر درسال ۱۳۸۴ به عنوان یک از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
از دیگر تکیه های شمیران که هنوز هم با همان نام تکیه شناخت می شوند می توان به تکیه بالا و تکیه پایین تجریش اشاره کرد. تکیه بالا چسبیده به امام زاده صالح و در ابتدای ورودی بازار بزرگ تجریش و تکیه پاین نیز در کنار مسجد اعظم تجریش واقع شده است. تکیه بالا در اواخر قرن سیزدهم قمری در زمان ناصر الدین شاه ساخته شد.
یکی دیگر از تکیه‌های شمیران، تکیه دربند است. این تکیه از تکایای قدیمی شمیران است که ابتدا در زمین آن در ایام عزاداری با تیرک چادر بر می‌افراشتند بعدها به همت عالم بزرگ همان خطه، مرحوم سید ابوتراب دربندی دیوارکشی شد. می‌گویند ایشان خود با وجود سن و سال زیاد، خشت و گل می‌ساخت و برای جابجایی آن از نردبان بالا می‌رفت تا شخصاً در این کار مشارکت داشته باشد. در ساخت و ساز بسیاری از تکیه‌ها دقت ویژه‌ای می‌شد. علاوه بر این که منابع مالی ساختمان و اداره آن را مردم تامین می‌کردند، حس و حال سازندگان همراه با عرض ادب و ارادت به پیشگاه اهل بیت(ع) بود.
از این رو معمولا آغاز آن همراه با مجلس وعظ و روضه خوانی بود و افرادی را که صالح و درستکار می‌دانستند برای شروع بنا دعوت می‌کردند تا طی مراسمی کلنگ آغازین را بزنند. خیلی وقت‌ها کارگران و استادکارها پیوسته با وضو بودند و برای هر آجری که کار می‌گذاشتند یا حسین و یاعلی می‌گفتند و اشک و آه با خاک و گل عجین می‌شد. تکیه فعلی دربند را مرحوم سید جعفری دربندی تجدید بنا کردند. مساحت آن حدود ۶۰۰ متر است و بخشی از زمین‌های آن به صورت موقوفه در اختیار اهالی است.
متولی فعلی آن نیز حاج آقا سید حسین (جمال الدین) دین پرور، نواده موسس تکیه است. این خانواده طاق نمای کنار درب ورودی در بخش جنوبی تکیه را در اختیار داشته‌اند که اینک به عنوان کفشداری از آن استفاده می‌شود. طاق نمای قرینه در اختیار خانواده میی‌ها بود سایر غرفه‌ها نیز به همین نحو در اختیار سایر خاندان‌ها و خرده طوایف دربندی است. در ایام محرم بیش از دو دهه به شکلی پیوسته روضه خوانی، سینه زنی و تعزیه در این تکیه در شب‌ها برقرار بود و فقط روز عاشورا چنین مراسمی داشتند.
ساختمان تکیه پیشترها یک طبقه بوده و اینک دو طبقه است که بخش بالا به بانوان اختصاص دارد و ورودی جداگانه‌ای برای آن پیش بینی شده است. ضلع شمالی تکیه فضایی است که از قدیم سقف داشته و با ارتفاع حدود ۷ متر از کف ساخته شده و وسعت آن حدود ۵۰ متر است که به آن حسینیه می گفتند. پیشترها فقط بزرگان طوایف و شخصیت‌های اجتماعی و دینی در آن می‌نشستند و زنان و کودکان را در آنجا راه نمی‌دانند. نخل گردانی از آیین‌های ویژه روز عاشورا در این تکیه است که آن را تا قبرستان روستا می‌بردند و بر می‌گرداندند. در سال‌های اخیر عزاداران دربند در روز عاشورا از تکیه به سمت بوستان سادات فعلی یا قبرستان قدیم و سرقبر آقا که مزار آقا سیدعلی دربندی است می روند اما نخل گردانی به داخل حسینیه محدود شده و ظهر عاشورا عزاداران نخل را بر دوش گرفته و دور حسینیه می گردند.
بیشتر دربندی ها از سادات هستند و عقیده دارند که نخل نماد تابوت حضرت سیدالشهدا است و بایستی برروی دوش اولاد آن حضرت قرار گیرد . دو نفر از سادات میری نیز بر روی نخل رفته و جهت و سمت و سو و آداب این مراسم را هدایت می کنند. فضای میان طاق نما باز است که بیشتر ها در ایام عزاداری بر فراز آن چادر می کشیدند و از حدود ۶۰ سال پیش به این سو با شیروانی و سقف چوبی پوشانده اند.
سازنده این بنا استاد محمد تقی معمار و حسین لر بوده است. از مداح های مشهور حسینیه می توان از حاج حسین ابوتراب، حاج سید محمد میری، حاج سید احمد میری، کربلایی عباس مرزوقی و شیخ اسماعیل مرزوقی نام برد.
قدیمی ها می گویند تهران حول محور تکیه خانم ( اولین تکیه بنا شده در تهران) گسترش پیدا کرده است. سال ها است می خواهند برای حفظ این یادگاری های شهر و رسم و رسومات محرم و حفظ یادگاری های به جا مانده از تکیه های قدیم، «تکیه شهر» را راه اندازی کنند . اما ایده احداث تکیه شهر که از زمان شورای سوم قرار است اجرایی شود تا امروز هنوز در حد همان ایده باقی مانده است.
