به گزارش مشرق، آیت‌الله محمدی ری‌شهری تولیت آستان مقدس عبدالعظیم حسنی(ع) در جلسه تفسیر قرآن به ادامه مباحث جلسات قبلی که درباره آیه شریفه «غَیرِ المَغضُوبِ عَلَیهِمْ وَلاَ الضَّالِّینَ»(حمد/7) بود، پرداخت که شرح آن را در ادامه می‌خوانید:

انواع ضلالت

در جلسات قبل بحث در تبیین جمله « وَلاَ الضَّالِّینَ» از سوره مبارکه فاتحةالکتاب بود. در مباحث قبلی معنای ضلالت را بیان کردیم؛ ضلالت یعنی انحراف از راه راستِ زندگی و توضیح دادیم که ضلالت دو گونه است یعنی گاه ابتدایی و گاه کیفری است.

گاهی در ابتدا انسان راه را نمی‌داند یعنی حق به گوش او نرسیده و پیام خداوند متعال به او منتقل نشده است و یا منتقل شده اما گوش نداده یعنی راه را خدا به او نشان داده اما او مخالفت می‌کند؛ وقتی کسی با راهنمایی الهی مخالفت می‌کند مشمول ضلالت کیفری می‌شود یعنی خداوند او را به کیفر گوش ندادن به راهنمایی خداوند گمراه می‌کند.

خطرناک‌ترین گمراهان چه کسانی هستند؟/ انواع گمراهان از منظر قرآن

در ادامه بحث رسیدیم که خطرناک‌ترین گمراهان چه کسانی هستند؟ خطرناک‌ترین گمراهان کسانی هستند که هم خودشان گمراه هستند و هم دیگران را گمراه می‌کنند.

گمراهان از نظر قرآن چند طائفه هستند. طائفه اول ابلیس است که نام خاص شیطان جن است. طائفه دوم رهبران فاسد سیاسی هستند. سران استکبار و رهبران فاسد سیاسی نخستین گروه از انسان‌های شیطان‌صفت هستند که هم گمراه و هم گمراه‌کننده هستند که به دلیل قدرت سیاسی و امکاناتی که برای گمراه‌ کردن مردم دارند از خطرناک‌ترین عوامل بیرونی گمراهی محسوب می‌شوند.

در روایتی از پیامبر اکرم(ص) داریم: خطرناک‌ترین چیزی که من بر شما می‌ترسم رهبران گمراه‌کننده است که این خطر در جامعه اسلامی اتفاق افتاد و جامعه اسلامی گمراه شدند که این گمراهی تا امروز هم ادامه دارد.

اینکه می گوییم «وَلاَ الضَّالِّینَ» یعنی خدایا ما نه در گروه «المَغضُوبِ عَلَیهِمْ» باشیم و نه در گروه گمراهان. در کنار این دعا باید توجه کنیم اگر می‌خواهیم این دعا مستجاب شود باید از کسانی نباشیم که دنباله‌روی استکبار هستند. کسانی که دنباله‌روی استکبار هستند این دعا برای آن‌ها مستجاب نمی‌شود کمااینکه بسیاری از مسلمانان هر روز این دعا را در نماز می‌خوانند اما برایشان مستجاب نمی‌شود.

عذاب چه کسانی دو برابر محاسبه می‌شود؟

روز قیامت وقتی است که همه در محضر خدا حاضر می‌شوند. نتیجه ضلالت گروه‌های دنباله‌روی استکبار در آنجا ظاهر می‌شود. در آیه 21 سوره مبارکه «ابراهیم» آمده است: «وَبَرَزُواْ لِلّهِ جَمِیعًا فَقَالَ الضُّعَفَاء لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُواْ إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعًا فَهَلْ أَنتُم مُّغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ اللّهِ مِن شَیْءٍ قَالُواْ لَوْ هَدَانَا اللّهُ لَهَدَیْنَاکُمْ سَوَاء عَلَیْنَآ أَجَزِعْنَا أَمْ صَبَرْنَا مَا لَنَا مِن مَّحِیصٍ؛ و همگى در برابر خدا ظاهر مى‏‌شوند پس ناتوانان به گردن‌کشان مى‏‌گویند ما پیروان شما بودیم آیا چیزى از عذاب خدا را از ما دور مى‏‌کنید؟ مى‏‌گویند اگر خدا ما را هدایت کرده بود قطعا شما را هدایت مى‏‌کردیم، چه بى‏‌تابى کنیم چه صبر نماییم براى ما یکسان است، ما را راه گریزى نیست».

این آیه نشان می‌دهد که هر کسی در زندگی باید مراقب باشد که دنباله‌روی چه کسی است و به چه کسی رأی می دهد؟ اگر کسی کورکورانه از کسی تبعیت کرد این آیه درباره او صادق است. عقل و خرد داریم و خداوند می‌گوید خردمحور باشید.

در چند جای قرآن، این دعوای گمراهان و رهبران گمراه‌کننده در چند آیه آمده است. در آیه 47 سوره مبارکه «غافر» هم داریم: «وَإِذْ یَتَحَاجُّونَ فِی النَّارِ فَیَقُولُ الضُّعَفَاء لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعًا فَهَلْ أَنتُم مُّغْنُونَ عَنَّا نَصِیبًا مِّنَ النَّارِ؛ و آنگاه که در آتش شروع به آوردن حجت مى‏‌کنند زیردستان به کسانى که گردنکش بودند مى‏‌گویند ما پیرو شما بودیم پس آیا مى‏‌توانید پاره‏‌اى از این آتش را از ما دفع کنید». این آیه ما را هشدار می‌دهد که از صراط مستقیم زندگی منحرف نشویم.

در این آیه اشاره دارد که یکی از عذاب‌های اهل جهنم این است که با هم دعوا می‌کنند. در آیه دیگری هم اشاره می‌شود که اهل جهنم از خداوند می‌خواهند عذاب گمراه‌کنندگان را دو برابر کند. در آیه 38 سوره مبارکه «اعراف» امده است: «قَالَ ادْخُلُواْ فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِکُم مِّن الْجِنِّ وَالإِنسِ فِی النَّارِ کُلَّمَا دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَّعَنَتْ أُخْتَهَا حَتَّى إِذَا ادَّارَکُواْ فِیهَا جَمِیعًا قَالَتْ أُخْرَاهُمْ لأُولاَهُمْ رَبَّنَا هَؤُلاء أَضَلُّونَا فَآتِهِمْ عَذَابًا ضِعْفًا مِّنَ النَّارِ قَالَ لِکُلٍّ ضِعْفٌ وَلَکِن لاَّ تَعْلَمُونَ؛ (خداوند به آنها) می‏‌گوید: داخل شوید در صف گروه‏‌های مشابه خود از جن و انس در آتش، هر زمان گروهی وارد می‌شوند گروه دیگر را لعن می‌کنند تا همگی با ذلت در آن قرار گیرند (در این هنگام) گروه پیروان درباره پیشوایان خود می‌‏گویند: خداوندا! اینها بودند که ما را گمراه ساختند پس کیفر آنها را از آتش دو برابر کن (کیفری برای گمراهیشان و کیفری به خاطر گمراه ساختن ما) می‏‌گوید برای هر کدام (از شما) عذاب مضاعف است ولی نمی‌دانید (زیرا پیروان نیز اگر گرد پیشوایان ستمگر و گمراه را نگرفته بودند آنها قدرتی بر اغوای دگران نمی‌داشتند).

سومین دسته از کسانی که برای جامعه خیلی خطرناک‌ هستند رهبران فاسد دینی هستند. بعد از رهبران سیاسی، خطرناک‌ترین گروه گمراه‌کننده رهبران دینی فاسد هستند که قرآن مفصل در این زمینه بحث کرده و آیات فراوانی در این زمینه نسبت به این افراد هشدار داده است.

در روایات هم داریم که لغزش انسان‌های عالم مثل شکستگی کشتی است که هم خودش غرق می‌شود و هم دیگران را غرق می‌کند.

بیشتر آیاتی که در این زمینه است در مورد عالمان فاسد یهود و نصاری هستند. در آیات 174 و 175 سوره مبارکه «بقره» داریم: «إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَا أَنزَلَ اللّهُ مِنَ الْکِتَابِ وَیَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَنًا قَلِیلًا أُولَئِکَ مَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلاَّ النَّارَ وَلاَ یُکَلِّمُهُمُ اللّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلاَ یُزَکِّیهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ * أُولَئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُاْ الضَّلاَلَةَ بِالْهُدَى وَالْعَذَابَ بِالْمَغْفِرَةِ فَمَآ أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ؛ کسانى که آنچه را خداوند از کتاب نازل کرده پنهان مى‏‌دارند و بدان بهاى ناچیزى به دست مى‏‌آورند آنان جز آتش در شکم‌هاى خویش فرو نبرند و خدا روز قیامت با ایشان سخن نخواهد گفت و پاکشان نخواهد کرد و عذابى دردناک خواهند داشت * آنان همان کسانى هستند که گمراهى را به [بهاى] هدایت و عذاب را به [ازاى] آمرزش خریدند پس به راستى چه اندازه باید بر آتش شکیبا باشند».

بزرگ‌ترین خطری که علما را تهدید می‌کند

نمونه روشنی که قرآن در این زمینه بیان می‌فرماید داستان بلعم باعورا است. در آیات 175 و 176 سوره مبارکه «اعراف» آمده است: «وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِیَ آتَیْنَاهُ آیَاتِنَا فَانسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطَانُ فَکَانَ مِنَ الْغَاوِینَ * وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَث ذَّلِکَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُواْ بِآیَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ؛ و برای آنها بخوان سرگذشت آن کس را که آیات خود را به او دادیم ولی (سرانجام) از (دستور) آنها خارج گشت و شیطان به او دست یافت و از گمراهان شد * و اگر مى‏‌خواستیم قدر او را به خاطر آن [علمش به آیات‏] بلند مى‏‌داشتیم، ولى او به دنیا [و پستى‏] گرایید و از هواى نفس خویش پیروى کرد، آرى داستان او همچون داستان سگ است که اگر بر او حمله آورى، زبان از دهان بیرون مى‌‏آورد و اگر هم او را [به حال خود] واگذارى باز زبان از دهان بیرون مى‏‌آورد، این داستان دروغ‌‏انگاران آیات ماست، پس برایشان این پند و داستان را بخوان باشد که اندیشه کنند».

بزرگ‌ترین خطری که علما را تهدید می‌کند و سبب گمراهی آن‌ها می‌شود و علما هم موجب گمراهی مردم می‌شوند دنیاطلبی است.

اگر دیدید عالم دنیاپرست است بدانید که این عالم شما را گمراه می‌کند. امام علی(ع) فرمودند: بهترین مردم بعد از امامان هدایت و چراغان تاریکی، علما هستند. بدترین انسان‌ها بعد از شیطان و رهبران ضلالت هم عالمان فاسد که حقایق را کتمان می‌کنند، هستند.

از امام صادق(ع) سؤال می‌شود که همه مسلمانان، یهود و نصارا و اهل کتاب از علمای خود تبعیت می‌کنند، پس چه فرقی بین آن‌ها است؟ امام صادق(ع) فرمودند: یهود و نصارا می‌دیدند که عالمان خود دنیاپرست هستند و ظلم را تقویت می‌کنند اما با این وجود دنباله‌روی ظالمان را می‌کنند. اگر در میان مسلمانان هم کسی از عالم دنیاپرست تبیعت کنند این عذابی که در قرآن آمده است شامل حال آن‌ها هم می‌شود.

هر کسی که بگوید من عالم هستم نباید قبول کنیم. عالم باید باتقوا، حافظ ارزش‌های دینی و مطیع امر خدا باشد؛ ما باید از چنین فردی تبعیت کنیم. در روایتی داریم که همه فقهای مسلمان این ویژگی‌های را ندارند بنابراین برای رسیدن به سعادت نباید از آن‌ها تبعیت کرد.

در روایت دیگری هم داریم که برخی علما مردم را از اهل‌بیت(ع) دور می‌کنند، نمونه این علما در عربستان هستند که این افراد مستحق لعن هستند.

 اگر کسی می‌خواهد در گروه ضالین نباشد باید از عوامل ضلالت دوری کند؛ عوامل ضلالت ابتدایی و کیفری است که در جلسه آینده به آن می‌پردازیم.