در قراردادهای بین‌المللی‌ای که کشورهای طرف مذاکره، زبان متفاوتی دارند، لازم است متن قرارداد به زبان‌اصلی هر کشور نوشته شود و قید گردد که تمامی این نسخه‌ها اعتباری یکسان دارند. البته این پیشنهادی نیست که از جانب نویسنده ارائه‌شده باشد بلکه امری است که در قراردادها و توافقنامه‌های بین‌المللی رخ‌داده است. به‌عنوان‌مثال در معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای ان. پی. تی ـ که ایران نیز عضو آن است ـ این قاعده لحاظ شده است. ماده یازدهم ان. پی. تی تصریح می‌کند:
«این پیمان، متن انگلیسی، روسی، فرانسه، اسپانیولی و چینی آن ‌که همگی از اعتبار یکسانی برخوردارند، در آرشیو دولت‌های امانت‌دار محفوظ خواهند بود. نسخه‌های تأییدشده این پیمان، باید توسط دولت‌های امانت‌دار به دولت‌های امضاکننده و ملحق شده به آن ارسال شود.»

دلیل این امر این است که در مذاکرات همواره کشورها تلاش می‌کنند متن قرارداد به نفع خودشان تنظیم کنند، بنابراین از عبارات و واژه‌ها به بهترین شکل برای تحقق منافعشان استفاده می‌کنند و چون هر کشوری به زبان بومی خود بیشتر از زبان بیگانه طرف مقابل مسلط است، هرگز زبان بومی خود را رها نمی‌کند و اجازه نمی‌دهد متن صرفاً به زبان طرف مقابل نوشته شود تا طرف مقابل از این فرصت برای تحقق منافعش حداکثر استفاده را به عمل بیاورد.

اشکالات ترجمه‌ای

قبل از بیان اشکالات ترجمه توافق نهایی، ذکر یک پیشرفت در ترجمه‌های وزارت خارجه خالی از لطف نیست و آن این‌که برخلاف بیانیه لوزان‌ که کلمه provisional به‌غلط داوطلبانه ترجمه‌شده بود، در توافق نهایی، به‌درستی، به «موقت» ترجمه‌شده است.

در توافق نهایی دو بار واژه «provisionally» و یک‌بار واژه «provisional» آمده است که «موقت» ترجمه‌شده است. متن انگلیسی و ترجمه غلط این کلمه در بیانیه لوزان چنین است:

«ایران، … وفق ماده 17 (ب) پروتکل الحاقی به موافقت‌نامه جامع پادمان خود، این پروتکل را به‌صورت موقتی اجرا و اقدام به تصویب آن …»

ازآنجایی‌که متن توافق نهایی مفصل و طولانی است استخراج تمام غلط‌ها و بی‌دقتی‌های ترجمه‌ای امری زمان‌بر و نیازمند اظهارنظر متخصصین مختلف فنی، اقتصادی و ... هست. در این مقاله فقط ترجمه دو کلمه "lifting" و "E3/EU+3" بررسی و غلط بودن ترجمه آن‌ها اثبات می‌شود. اتفاقاً هر دو کلمه به بحث تحریم‌ها ـ‌که امروزه بسیار موردتوجه است‌ـ مربوط می‌شود. در متنی که توسط وزارت خارجه منتشرشده کلمه "lifting" به «لغو» و عبارت "E3/EU+3" به «1+5» ترجمه‌شده است.

کلمه "lifting" دقیقا 23 بار در متن اصلی توافق و ضمیمه‌های آن تکرار شده است. در ترجمه وزارت خارجه این کلمه به معنای «لغو» ترجمه‌شده است. برای مثال در اوایل متن انگلیسی در بخش             "PREAMBLE AND GENERAL PROVISIONS" این جمله آمده است:

This JCPOA will produce the comprehensive lifting of all UN Security Council sanctions as well as multilateral and national sanctions related to Iran’s nuclear programme, including steps on access in areas of trade, technology, finance and energy.

ترجمه وزارت خارجه از این جمله چنین است:

«این برجام موجب لغو جامع کلیه تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد و همچنین تحریم‌های چندجانبه و ملی مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران و نیز شامل گام‌هایی برای ایجاد دسترسی در حوزه‌های تجارت، فناوری، مالی و انرژی خواهد شد.»

مطابق ترجمه وزارت خارجه، توافق نهایی موجب لغو همه تحریم‌های شورای امنیت، همه تحریم‌های چندجانبه که در اینجا منظور اتحادیه اروپاست و تحریم‌های ملی که اصلی‌ترین آن امریکاست می‌شود. اما زمانی که به تعهدات اروپا مراجعه می‌کنیم ملاحظه می‌کنیم تنها بخشی از تحریم‌ها لغو و بخشی دیگری از تحریم‌ها صرفاً تعلیق می‌شود. همچنین در بخش تعهدات امریکا صحبت از توقف اجرای بخشی از تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای و لغو تعدادی از فرمان‌های اجرایی رئیس‌جمهور است.

متن توافق در خصوص تعهدات اروپا و امریکا چنین است:

در خصوص تحریم‌های اتحادیه اروپا در ضمیمه پنجم بند 16.1 چنین آمده است: «اتحادیه اروپا مفاد آیین‌نامه اجرایی شماره 267/2012 را لغو و مفاد متناظر در تصمیم شماره 413/2010 را تعلیق خواهد نمود.»

همچنین در بند 20 همین ضمیمه آمده است هشت سال پس از روز توافق «اتحادیه اروپا اقدام به لغو مفاد آیین‌نامه اجرایی شماره 267/2012 و تعلیق مفاد متناظر در تصمیم شماره 413/2010 شورای اتحادیه اروپایی خواهد نمود.»

در خصوص تحریم‌های امریکا در بند 17.1 ضمیمه پنجم تصریح می‌شود «امریکا در روز اجرای توافق اقدام به متوقف نمودن اعمال تحریم‌های اشاره‌شده در بخش‌های 4.1 تا 4.5 و ... خواهد کرد.»

همان‌گونه که ملاحظه می‌شود مطابق توافق، اتحادیه اروپا صرفاً بخشی از تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای را لغو و بخش دیگری از آن‌ها را تعلیق خواهد کرد. همچنین امریکا اجرای بسیاری از تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای صرفاً متوقف خواهد نمود و هیچ سخنی از لغو آن‌ها نشده است.

اگر ترجمه وزارت خارجه از کلمه "lifting" را درست فرض کنیم این سؤال مطرح می‌شود که چرا در ابتدای توافق گفته‌شده همه تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای شورای امنیت، اتحادیه اروپا و امریکا لغو خواهد شد اما در جاهای دیگر متن این حرف نقض شده و گفته‌شده بخشی از تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای اتحادیه اروپا صرفاً تعلیق و بخشی از تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای امریکا صرفاً متوقف می‌شود؟
آیا صدر و ذیل توافق با یکدیگر تناقض چنین واضحی دارند؟ آیا ممکن است در یک سندی با این اندازه از اهمیت، 1+5 دو تعهد کاملاً متناقض به ایران داده باشند؟ اگر این کلمه صرفاً یک‌بار در متن ذکرشده بود احتمال بسیار بسیار اندکی می‌رفت که 1+5 چنین شیطنتی را مرتکب شده و تیم مذاکره‌کننده کشورمان‌ هم متوجه این شیطنت نشده باشند. اما مسئله این است که کلمه "lifting" در این متن 23 بار تکرار شده است. وزارت خارجه نیز هر 23 بار به لغو ترجمه کرده است. روشن است که چنین فرضی به‌هیچ‌عنوان قابل‌قبول نیست. درزمینهٔ لغو تحریم‌ها 1+5 دو تعهد متفاوت و متناقض نداده است و ریشه این مشکل نه در متن اصلی که در ترجمه غلط کلمه "lifting" به «لغو» هست.

 کلمه "lifting" معنایی اعم از لغو و تعلیق دارد یعنی هم شامل لغو و هم شامل تعلیق می‌شود. به‌عبارت‌دیگر "lifting" هم در مورد لغو به کار می‌رود و هم در مورد تعلیق. نزدیک‌ترین معادلی که می‌توان در فارسی برای آن پیدا کرد کلمه «برداشتن» است. یعنی وقتی گفته می‌شود همه تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای "lift" می‌شود یعنی همه تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای برداشته می‌شود. حال این برداشتن می‌تواند به‌صورت لغو باشد یا به‌صورت تعلیق. ازاین‌رو زمانی که در متن به نحو کلی صحبت از تعهدات امریکا و اروپا و شورای امنیت راجع به تحریم‌ها هست از کلمه  "lifting" استفاده می‌شود که هر سه تعهد لغو، تعلیق و توقف اجرا را شامل می‌شود. بنابراین ترجمه "lifting" به لغو نتیجه جز نسبت دادن یک تعهد ناروا به 1+5 و ایجاد تصور و امید کاذب در مخاطب فارسی‌زبان نخواهد داشت و چنین خطاهایی به‌هیچ‌عنوان از سوی وزارت خارجه قابل‌قبول نیست.

بررسی ترجمه «E3/EU+3»

عبارت "E3/EU+3" در تمامی موارد به «1+5» ترجمه‌شده است. پیش از بررسی ترجمه  "E3/EU+3" ذکر چند نکته لازم است:

طرف گفتگوی ایران در مذاکرات هسته‌ای شش کشور امریکا، روسیه، چین، انگلیس، فرانسه و آلمان می‌باشند. از یک‌جهت این شش کشور به سه کشور اروپایی انگلیس، فرانسه و آلمان و سه کشور غیراروپایی امریکا، چین و روسیه تقسیم می‌شوند. همچنین از جهت دیگر این شش کشور، به 5 کشور عضو دائم شورای امنیت و یک کشور آلمان تقسیم می‌شوند.
در خصوص نام‌گذاری گروه متشکل از این شش کشور بین اروپا و امریکا اختلاف‌نظر دارند؛ اروپایی‌ها برای این‌که یک هویت مستقل و اعتباری برای خود قائل شوند این گروه را E3+3 می‌نامند یعنی سه کشور اروپایی به‌اضافه سه کشور دیگر. ولی آمریکائی‌ها از این گروه با عنوان 1+5 یاد می‌کنند؛ یعنی پنج کشور عضو دائم شورای امنیت و آلمان.

در کشور ما نیز از این شش کشور با نام 1+5 یاد می‌شود. بنابراین "E3+3" و «1+5» دو نام و عنوان متفاوت برای شش کشور طرف مذاکره ایران هستند. در هر سه توافق ژنو، لوزان و توافق نهایی از این شش کشور با نام "E3+3" یادشده و در هیچ جای این سه توافق عبارت 1+5 استفاده‌نشده است.

کلمه EU نیز که به فراوانی در هر سه توافق وجود دارد و در توافق نهایی 44 بار به‌صورت تنها به‌کاررفته مخفف اتحادیه اروپا هست. ترجمه "E3+3" به 1+5 هیچ اشکالی ندارد زیرا صرفاً دو نام متفاوت برای شش کشور مقابل ایران هستند و هیچ اشکال حقوقی ایجاد نمی‌کند و بنابراین موضوع بحث این مقاله نیست. بحث بر سر "E3/EU+3" هست.

وزارت خارجه این عبارت را نیز به 1+5 ترجمه کرده است. اما همان‌طور که ملاحظه می‌شود در این عبارت پس از E3 کلمه EU آمده است. در این عبارت هم‌صحبت از E3 یعنی سه کشور اروپایی است و هم EU یعنی اتحادیه اروپا. بنابراین روشن است نمی‌توان با نادیده گرفتن EU یا اتحادیه اروپا، عبارت "E3/EU+3" را معادل "E3+3" دانست و آمدن EU در کنار E3 را از سر تفنن یا ناشی از اشتباه تایپی ـ آن‌گونه که یکی از اعضای تیم مذاکره‌کننده در پاسخ به این سؤال در کمیسیون امنیت ملی مجلس پس از توافق ژنو بیان کرده بودـ دانست و با چشم‌پوشی از آن عبارت "E3/EU+3" را به 1+5 ترجمه کرد.
در متن توافق نهایی و ضمیمه‌های آن 83 بار از عبارت «E3/EU+3» استفاده‌شده است. همچنین از عبارت «E3+3» 3 بار و از عبارت «EU and E3+3» نیز فقط 2 بار استفاده‌شده است.

دلیل این تفاوت چیست؟ آیا می‌توان گفت این‌ها همگی مترادف هستند و نویسنده توافق برای خسته نشدن مخاطب یک معنا را با عبارت‌های متفاوت بیان‌شده است؟ آیا می‌توان‌ همانند یکی از اعضای تیم مذاکره‌کننده این تفاوت را به‌غلط تایپی نسبت داد؟

به نظر نویسنده طرح چنین فرضیه‌هایی درباره یک سند بین‌المللی به سخره گرفتن شعور مخاطب هست. این تفاوت‌ها همگی از سر دقت و به خاطر بار حقوقی متفاوت آن‌هاست. زمانی که صحبت از تنظیم یک قطعنامه برای تصویب در شورای امنیت است فقط از عبارت "E3+3" استفاده‌شده است و به هیچ‌وجه از دو عبارت دیگر استفاده‌نشده است. اما مواردی که به‌صورت کلی از تعهدات این کشورها خصوصاً در بحث تحریم صحبت می‌شود از عبارت «E3/EU+3» استفاده می‌شود. زیرا می‌خواهد بگوید سه کشور اروپایی در مذاکرات به نمایندگی از اتحادیه اروپا شرکت دارند و بنابراین آن‌ها به نمایندگی از اتحادیه اروپا راجع به تحریم‌های وضع‌شده از سوی اتحادیه اروپا تصمیم خواهند گرفت. اگر سه کشور اروپایی از جانب اتحادیه اروپا نمایندگی نداشتند نمی‌توانستند راجع به اتحادیه اروپا تصمیم بگیرند و حداکثر می‌توانستند راجع به تحریم‌هایی که توسط کشور خودشان وضع‌شده است اظهارنظر کنند.

ولی زمانی که صحبت از مشارکت در پروژه‌های همکاری درزمینهٔ صلح‌آمیز هسته‌ای است نه از عبارت "E3/EU+3" و نه از عبارت "E3+3" استفاده می‌شود بلکه به‌جای آن از عبارت "EU and E3+3"
متن ترجمه وزارت خارجه در این خصوص چنین است: اتحادیه اروپایی، کشورهای گروه 1+5 و ایران در چارچوب این برجام، به نحو مقتضی درزمینهٔ مصارف صلح‌آمیز انرژی هسته‌ای همکاری کرده و در طرح‌های مربوط به همکاری‌های هسته‌ای صلح‌آمیز که مشترکاً توسط طرفین تعیین می‌شوند، ازجمله از طریق مشارکت آژانس، تعامل خواهند کرد»

یعنی هم سه کشور انگلیس، فرانسه و آلمان و هم سه کشور امریکا، روسیه و چین و هم اتحادیه اروپا در طرح‌های هسته‌ای ایران مشارکت می‌کنند.

نتیجه‌گیری

متأسفانه ترجمه توافق ژنو، بیانیه لوزان و توافق نهایی دارای غلط‌های فاحشی است. نمی‌توان وقوع چنین خطاهای فاحشی را به پایین بودن سطح سواد انگلیسی تیم مذاکره‌کننده نسبت داد و این فرض، فرضی نامعقول و دور از ذهن است. زیرا نه کلمه‌هایی که غلط ترجمه‌شده‌اند کلمات دشواری هستند و نه سطح سواد انگلیسی تیم پایین است. متهم کردن مترجمین به بی‌دقتی و سمبل‌کاری آن‌هم در ترجمه سندی با این درجه از اهمیت نیز بسیار دور از ذهن است. قابل‌قبول نیست توافقی با این درجه از اهمیت آن‌هم زمانی که همه توجه‌ها به نتیجه این توافقات معطوف است از سر بی‌دقتی و بی‌مبالاتی ترجمه شود.

در تنظیم توافق هسته‌ای دو خطای فاحش صورت گرفته است. اول این‌که متن توافق صرفاً به زبان انگلیسی نوشته‌شده است و از تنظیم همزمان این توافق به زبان فارسی که همانند متن انگلیسی آن ارزش حقوقی داشته و قابل استناد و ارجاع باشد خودداری شده است و این خطا قابل‌گذشت نیست. از این خطا مهم‌تر و قابل سرزنش‌تر ترجمه عمداً نادرست این متن به فارسی خصوصاً در یک سری از کلمات کلیدی و حساس است. اگر بتوان از خطای اول چشم‌پوشی کرد از خطای دوم به‌هیچ‌عنوان نمی‌توان صرف‌نظر کرد و چنین رفتاری شایسته سرزنش عاملان آن هست.