مشرق- سالهاي اخير در حالي سپري مي شود که فصل آگاهي مردم نسبت به همه گزاره هاي فرهنگي را نويد مي دهد و در عرصه معماري نيز در اين فصول پهنه اينترنتي پر است از گزاره هايي که حکايت از اعتراض مردم نسبت به احداث بناهايي دولتي اما با فرم ها و مفاهيم متعارض با معماري ايراني و اسلامي دارد.
چندي پيش در صفحه اول روزنامه همشهري(24 فروردين)، خبري از احداث مسجدي در بوستان ولايت درج شد که به دليل بهره گيري از فرم هايي غير مانوس براي گنبد و مناره خود، مورد اعتراض و انتقاد بسياري قرار گرفت. اما آيا اين اعتراضات از حيث دانش و هنر معماري واقعا به اين بنا وارد است؟

در وهله نخست با ديدن اين بنا، داشتن حياط مرکزي، استقرار رواق ها در اطراف و فرم کلي شبستان که شمسه هشت پر است و از تداخل دو مربع بوجود مي آيد، همگي بر داشتن عناصر و اِلمان هاي معماري ايراني دلالت دارند؛ وليکن طراحي و ساخت مناره هايي با مقطع مربع شکل و گنبد رُک هرميِ 4 وجهي آيا در معماري ايراني اسلامي سابقه داشته است يا خير؟
مناره
انتقادي که به مناره هاي اين بنا وارد مي کنند، فراماسونري دانستن آن است که منتقدان شباهت آن را بيشتر به ابليسک مي دانند. قطع به يقين اين مناره ها ابليسک نيستند، چرا که اگر چه ابليسک داراي پلان مربع شکل است اما در تاج و راس خود از هرمي 4وجهي برخوردار است که در اين مناره ها مشاهده نمي شود. اما مشکل اين مناره ها از لحاظ مفهوم فرمي چيز ديگري است.
در مفاهيم و مباني عناصر بصري در فلسفه هنر، بر اين امر قائليم که مربع نماد زمين است و دايره نماد آسمان. اغلب مناره هايي که در ايران و پهنه جهان اسلام مشاهده مي شوند با پلان دايره شکل خود قصد دارند که مخاطب خود را به اوج آسمان ها بکشانند و ابليسک ها با مقطع مربع شکل به زمين گير کردن و بستن راه انسان به آسمان ها مي انجامند. اگر چه در معماري سنتي حتي در مساجد قديم در اسلام، مناره هايي مربع شکل داشته ايم اما پايه اي مربع داشته اند که به دايره تبديل مي شده است و از مربع با ارتفاع کم شروع شده و به پلان دايره شکل به ارتفاع زياد ختم مي شده است. لذا داشتن چنين مناره هايي با مقطع مربع از اين حيث مردود است.
 

در تصوير فوق تمايز فرمي ميان ابليسکي که در نزديکي مسجد اياصوفيا در ترکيه ساخته شده با مناره هاي مسجد مشهود است.

گنبد
گنبد در معماري ايراني و اسلامي در بيشتر موارد به صورت گنبد نار است؛ مانند گنبد بقاع متبرکه و آرامگاه هاي بزرگان ديني. نوع ديگر گنبد، گنبد رُک است که شامل سه نوع است؛ مخروطي، هرمي، اورچين.
اگر فرض کنيم که اين گنبد يک گنبد رُک هرمي است، بايد درنظر داشت که در معماري اسلامي هيچگاه اين گنبدها به صورت هرمي 4وجهي ساخته نشده اند. لذا ساخت چنين گنبدي بر روي شمسه هشت پري که از نمادهاي اسلامي است مطرود است.
هرم از اصلي ترين فرم ها در معماري فراماسون ها محسوب مي شود؛ اگرچه ما معماران قصد نداريم که فرم هرم را از معماري ايراني، به اين صورت حذف نماييم، اما حتي اگر يک درصد احتمال وجود داشته باشد که گنبد يک مسجد، مخاطبي را به جاي دعوت به آسمان ها، به ياد هرم هاي ماسوني بياندازد، بايد از ساخت آن پرهيز کرد و درعوض، از فرم هاي متعارف معماري ايراني و اسلامي که از فيلتر هزاران سال فرهنگ ايراني و اسلامي عبور کرده اند استفاده نمود.
البته مشکل طرح در ساخت اين گنبد تبديل ساقه آن از مربع به هشت ضلعي است که بايد گفت، نمونه هاي بسياري در معماري سنتي موجود است که گنبدهايي هرمي با 8 وجه را به زيبايي تمام ساخته اند. مانند گنبد مقبره حاج عبد الصمد در نطنز.

براي اصلاح گنبد مسجد بوستان ولايت نيز اين امکان وجود دارد که گنبدي هرميِ هشت وجهي را بسادگي جايگزين اين گنبد هرمي 4 وجهي نمايند.
وعده مسئولين براي طراحي مساجد تهران بر اساس معماري ايراني اسلامي
هنوز چند روزي از ابلاغ دستورالعمل تصويب طرح‌هاي معماري مساجد و اماکن مذهبي در شهرداري تهران از سوي شهردار تهران نمي گذرد و بايد منتظر بود تا ماحصل کار شوراي تصويب طرح‌هاي معماري مساجد تهران را ديد.
در دستورالعمل ابلاغ‌ شده از سوي شهردار تهران آمده است: با عنايت به رهنمودهاي مقام معظم رهبري و برنامه سند طرح جامع شهر تهران درخصوص احياي الگوهاي معماري و شهرسازي اسلامي- ايراني همچنين با توجه به شأن و جايگاه مساجد، ضروري است که شهرداري تهران به‌عنوان الگويي در راستاي تحقق اهداف طرح جامع و منويات مقام‌معظم‌رهبري براي شهروندان تهراني معيار قرار بگيرد.
در پايان لازم به ذکر است که با وجود تاسيس چنين شوراهاي نظارتي، مساجدي عجيب و غريب با سبک هاي غربي و پست مدرن يا فرم هاي متناقض با کارکرد مسجد، درحال ساخت هستند و تا چنين بناهايي در شهر ساخته مي شوند نگراني عموم مردم از انزواي معماري ايراني اسلامي توسط بناهاي دولتي در جاي خود باقي است.

نویسنده: ابراهیم ارجمندی