خداوند در قرآن کريم می فرمایند: «قولوا لِلنّاسِ حُسْنا» با مردم به زبان خوش سخن بگوييد.(1)

نکوهش زخم زبان در روایات

آنچه ما در روایات نورانی اهل بیت علیهم السلام مشاهده می‌کنیم از جمله سفارش‏ هایی که شده در رابطه با یک زندگی مسالمت‌آمیز و در کنار هم زیستن این است که انسانها از هر نوع پرخاش، زخم زبان زدن، هر نوع تعبیراتی که در شأن یک انسان نیست، پرهیز شده است.

انسان گل سر سبد عالم هستی و دارای ویژگی های ممتازی است که این ویژگیها تا جایی وجود دارد که زبان خوش کاربرد دارد قاعدتاً نباید نیازی باشد انسان متوسل شود برای پیشبرد اهداف نفسانی خودش به طعنه زدن، زخم زبان زدن به دیگران؛ چون به قول آن شاعر گفت که: «جراحات السّنان لها التیام و لا یلتام ما جرح اللّسان»؛ جراحت هایی که از طریق شمشیر و نیزه و امثال ذلک بر بدن انسان آشکار می شود اینها التیام پیدا می‌کند بالاخره زخم است و مرحم و دارو می گذارند و گذر زمان التیام بخش این زخم هاست ولی زخم زبان التیام نمی یابد.

امام باقر(علیه السلام) می فرمایند: «فى قَوْلِهِ «قُولُوا لِلنّاسِ حُسْنا» قال: قُولوا لِلنّاسِ أحْسَنَ مَا تُحبّونَ أنْ یُقالَ لَکُمْ، فَاِنَّ اللّه‏َ عزَّوَجلَّ یُبْغِضُ اللَّعّانَ السَّبّابَ الطَّعّانَ عَلىَ الْمُؤمِنین، اَلفاحِشَ الْمُتَفَّحِشَ السّائَلَ الْمُلْحِفَ، وَ یُحِبُّ الحَیّى الْحَلیمَ اَ لْعفیفَ الْمُتعَفِّـفَ» درباره این گفته خداوند كه «با مردم به زبان خوش سخن بگویید» فرمود: بهترین سخنى كه دوست دارید مردم به شما بگویند، به آنها بگویید، چرا كه خداوند، لعنت كننده، دشنام دهنده، زخم زبان زن بر مۆمنان، زشت گفتار، بد زبان و گداى سمج را دشمن مى دارد. (2)

جواب‌های سربالا و سرزنش‌آمیز دلیل بر پرعقده بودن و عصبیت پاسخ دهنده است و ناشی از آن است که وی شیوه برقراری ارتباط را نمی‌داند. واکنش‌های کلامی که با تعمق و منطقی و بدون حب و بغض باشد. قطعا ارتباط بهتری را رقم می‌‌زند و موجب پایداری زندگی می‌شود.

امام حسین (علیه السلام) می فرمایند: «إِنَّ لِسانَ ابنَ آدَمَ يُشرِفُ كُلَّ يَومٍ عَلى جَوارِحِهِ فَيَقولُ: كَيفَ أَصبَحتُم؟ فَيَقولونَ: بِخَيرٍ إِن تَرَكتَنا! وَيَقولونَ: اَللّه  اللّه  فينا! وَ يُناشِدونَهُ وَ يَقولونَ: إِنَّما نُثابُ بِكَ وَ نُعاقَبُ بِكَ» زبان آدمیزاد، هر روز به اعضاى او نزدیك مى شود و مى گوید: چگونه اید؟ آنها مى گویند: اگر تو ما را به خودمان واگذارى، خوب هستیم و مى گویند: از خدا بترس و كارى به ما نداشته باش: و او را سوگند مى دهند و مى گویند: ما فقط به واسطه تو پاداش مى یابیم و به واسطه تو، مجازات مى شویم.(3)

در مهارت‌های ارتباطی وقتی شخصی می‌داند که چگونه صحبت کند، از زخم زبان استفاده نمی‌کند و پیامدهای گفتار خود را در نظر می‌گیرد. انسان‌های عصبی که آستانه تحمل کمتری دارند، عموما متهم به این مساله هستند که زخم و نیش زبان بیشتری دارند.

جواب‌های سربالا و سرزنش‌آمیز دلیل بر پرعقده بودن و عصبیت پاسخ دهنده است و ناشی از آن است که وی شیوه برقراری ارتباط را نمی‌داند. واکنش‌های کلامی که با تعمق و منطقی و بدون حب و بغض باشد. قطعا ارتباط بهتری را رقم می‌‌زند و موجب پایداری زندگی می‌شود.

امام باقر (علیه السلام) می فرمایند: إِنَّ هذَا اللِّسانَ مِفتاحُ كُلِّ خَیرٍ و َشَرٍّ فَیَنبَغى لِلمُومِنِ أَن یَختِمَ عَلى لِسانِهِ كَما یَختِمُ عَلى ذَهَبِهِ وَ فِضَّتِهِ؛ براستى كه این زبان كلید همه خوبیها و بدیهاست پس سزاوار است كه مومن بر زبان خود مهر زند، همان گونه كه بر (كیسه) طلا و نقره خود مُهر مى زند.(4)

حضرت على(عليه السلام)مى فرمايند: «حَدُّ اللِّسانِ أَمْضى مِنْ حَدِّ السَّنانِ» تيزى و برندگى زبان از تيزى نيزه بيشتر است.(5)


چرا زخم زبان میزنیم؟

منشأ نيش دار بودن سخن، عداوت و كينه توزى و گاهى حسادت است كه طعنه زن را وا مى دارد كه وقتى با ديگرى حرف مى زند سخنانش نيش دار و گزنده باشد. ممكن است ظاهر سخن و محتواى آن حق باشد، اما آن را به صورت گزنده و زننده بيان مى كند كه موجب رنجش و ناراحتى طرف مى شود. وقتى با ديگرى مباحثه مى كند، اگر طرف در ارائه مطلب اشتباه كند، مى تواند آن را با زبان نرم به او تفهيم كند كه فلان عبارت را درست نخواندى و فلان مطلب را درست بيان نكردى؛ اما گاهى در لفافه اى گزنده و با نيش زبان به او تفهيم مى كند. اگر انسان در پى توجه دادن ديگرى به اشتباه و عيبش باشد، بايد به زبانى بگويد كه در او اثر كند و به گونه اى به او تفهيم كند كه بپذيرد و سر لج نيفتد، نه اينكه باعث گردد او بر اشتباهش پافشارى كند و علاوه بر اشتباه اوّل، بر اثر لجاجت، اشتباه دوم را نيز مرتكب شود كه در نتيجه شيوه نادرستِ بيان اشتباه و نقص، در سراشيبى جهل و لجاجت بيفتد و اصلاحش دشوار گردد.

برخى در مقام امر به معروف و نهى از منكر طورى رفتار مى كنند كه نه تنها طرف را اصلاح نمى كنند و به معروف نمى كشانند، بلكه با شيوه بد نصيحتگرى و چه بسا با ملامت و سرزنش و گاه تكرار ملامت و سرزنش، او را به منكر ديگرى نيز وا مى دارند، از اين رو حضرت على(عليه السلام) مى فرمايند: «إِيّاكَ أَ نْ تُعاتِبَ فَيَعْظُمَ الذَّنْبُ وَيَهُونَ الْعَتْبُ» از ملامت و سرزنش بپرهيز كه گناه را بزرگ جلوه مى دهد و ملامت را بى اثر مى سازد.(6)

يا در نكوهش افراد و تكرار ملامت و سرزنش مى فرمايند: «أَلاِْفْراطُ فِى الْمَلامَةِ يَشُبُّ نيرانَ اللِّجاجِ» زياده روى در ملامت و سرزنش، آتش لجاجت را شعله ور مى كند.(7)

همچنین می فرمایند: «إِيّاكَ أَنْ تُكَرِرَ الْعَتْبَ فَإِنَّ ذلِكَ يُغرى بِالذَّنْبِ وَيُهَوِّنُ بِالْعَتْبِ» از توبيخ مكرر پرهيز كن، چه آنكه تكرار سرزنش گناهكار را در اعمال ناپسندش جرى و جسور مى كند، بعلاوه ملامت را پست و بى اثر مى سازد.(8)

امام باقر (عليه السلام): «فى قَوْلِهِ «قُولُوا لِلنّاسِ حُسْنا» قال: قُولوا لِلنّاسِ أحْسَنَ مَا تُحبّونَ أنْيُقالَ لَكُمْ، فَاِنَّ اللّه َ عزَّوَجلَّ يُبْغِضُ اللَّعّانَ السَّبّابَ الطَّعّانَ عَلىَ الْمُؤمِنين، اَلفاحِشَالْمُتَفَّحِشَ السّائَلَ الْمُلْحِفَ، وَ يُحِبُّ الحَيّى الْحَليمَ اَ لْعفيفَ الْمُتعَفِّـفَ» درباره اين گفته خداوند كه «با مردم به زبان خوش سخن بگوييد» فرمود: بهترين سخنى كه دوست داريد مردم به شما بگويند، به آنها بگوييد، چرا كه خداوند،لعنت كننده، دشنام دهند، زخم زبان زن بر مؤمنان، زشت گفتار، بدزبان و گداى سمج رادشمن مى دارد و با حيا و بردبار و عفيفِ پارسا را دوست دارد.(9)

اقسام زخم زبان
زخم زبان با عیب‌های واقعی
گاه چیزی که با آن به‌ دیگری طعنه زده می‌شود، از عیب‌های واقعی او است که دست آویز طعنه زننده قرار می‌گیرد. او در موقعیت‌های گوناگون، عیب و کاستی شخص را همانند زهری بر کام جانش ریخته، او را می‌آزارد. در این‌حال،گاه عیب‌ها در حضور دیگران و گاه بدون حضور ایشان گفته می‌شود که در صورت حضور دیگران و پنهان بودن عیب، طعنه زننده، افزون بر آفت طعنه، به آفت افشای سرّ، نیز گرفتار شده است.

زخم زبان با عیب‌های پنداری
استفاده از چیزی که در واقع عیب نبوده، ولی کاستی و عیب پنداشته می‌شود،از اقسام زخم زبان به‌شمار می‌رود. چه بسیار افراد گمراهی که بر خوبان، به علت داشتن عقاید صحیح، و یا داشتن حجاب، طعنه می‌زنند و ایشان را می‌رنجانند.


فرجام زخم زبان

صفات زشت و ناپسند درونی، کینه و دشمنی و حسادت و حتی عادت، عوامل پیدایش این رفتار زننده در انسان هستند که پیامدهای ناخوشایند و ناپسندی در پی دارد:

مرگ بد
امام باقر (علیه السلام) می فرمایند:
هیچ انسانی رویاروی مومنی به او طعنه نمی‌زند، جز این‌که به بدترین مرگ می‌میرد، و سزاوار است که به‌خیر باز نگردد.(10)

مرحوم علامه مجلسی در تفسیر این روایت می‌نویسد: منظور از«بدترین مرگ» یا به‌ اعتبار دنیا است، همانند غرق شدن، سوختن، خورده شدن به‌ وسیله حیوانات درنده و… یا به‌اعتبار آخرت است. همانند مرگ بر گناهان، بدون آن‌که شخص توبه کرده باشد.(11)

نفرت و دشمنی خدا، محروم شدن از بهشت، استحقاق لعن و… از پیامدهای زخم زبان است که در مضامین روایی به‌ آنها اشاره شده است.(12)

پس وقتى مى خواهيد ضعف كسى را به او يادآور شويد با خوشرويى و مهربانى و دلسوزى با او روبرو شويد، نه اينكه زبانتان به مانند عقرب، نيش داشته باشد. به گونه اى سخن بگوييد كه آن شخص درصدد جبران ضعف خود برآيد والا اگر به او بگوييد تو اشتباه كردى، نمى فهمى و سخنانى از اين قبيل، طبيعى است كه خوشش نمى آيد و ناراحت مى گردد، چه اينكه اگر ما خودمان را جاى او بگذاريم، وقتى با آن لحن زننده با ما سخن بگويند آيا ناراحت نمى شويم؟ هر انسانى وقتى با او نسنجيده سخن بگويند، به او توهين كنند و يا با درشتى با او سخن گويند ناراحت مى شود و برخورد مشابه آن از خود نشان مى دهد، مگر اينكه از چنان تقوايى برخوردار باشد كه بزرگوارانه سكوت كند و جواب ندهد.

پس وقتى ما برخورد ناشايسته و درشتى را نمى پسنديم چگونه توقع داريم با سخنان نيش دار ديگرى را وادار به اصلاح كنيم. ما در همه حال بايد در انديشه نيكى و خوبى به ديگران باشيم و سخن و رفتارمان بيانگر اخلاق نيكوى انسانى باشد كه بدان متصف شده ايم.

پی نوشت ها:
1 - سوره بقره، آيه ۸۳.
2 - امالى صدوق، ص 326.
3 - بحارالأنوار، ج71، ص278، ح14.
4 - تحف العقول، ص 298.
5 - غررالحكم، ص 382.
6 - بحارالانوار، ج 77، ص 216.
7 - همان، ص 232.
8 - غررالحكم، ص 278.
9 - امالى صدوق، ص ۳۲۶.
10 - کافی،ص۳۶۱،ح.۹.
11 - بحار الانوار،ج۷۲،ص۱۶۷
12 - ر.ک اخلاق الهی،آیة الله مجتبی تهرانی،ص۱۵۹-۱۵۲