به گزارش مشرق، مرگ محمد مُرسی، رییس‌جمهوری برکنارشده مصر، در جلسه دادگاه بازهم بحث ناکامی جریان اخوانالمسلمین در نگهداشت حرکتی اجتماعی را زنده کرد. از آن سالی که محمد مُرسی در نخستین انتخابات مصر به‌قدرت رسید و یک سال بعد با کودتا سرنگون شد، این بحث‌های تکراری میان اهالی سیاست و فکر بارها ردوبدل شد که ثمره ۸۰ سال مبارزه اخوانالمسلمین با این کودتا خاک شد و بعید است این جریان بتواند باردیگر قدرت گیرد؛ چه اینکه دیگر شاخه‌های آن نیز هریک در گوشه‌ای مشغول درگیری‌های خود هستند. شاخه اخوان در سوریه در جریان شورش‌های داخلی سوریه سر برآورد؛ ولی بازهم ناکام ماند و حماس هم فعلاً فکر و ذکر دیگری دارد. مهم‌ترین متعلق فکری این گروه در ترکیه در حال حکومت است که او هم فقط در لفظ به یاد اخوان است و حکومتش را به سیاق دیگری تدبیر می‌کند. به این بهانه آثاری را بررسی می‌کنیم که درباره اخوانالمسلمین نوشته شده و این گروه و رهبران آن‌ها را معرفی کرده است. اجمالا بدانید با وجود اینکه اخوانالمسلمین یکی از جریان‌های مهم در اسلام سیاسی است؛ اما به زبان فارسی آثار خیلی کمی درباره این گروه نوشته و بعضاً آثاری هم درباره این گروه ترجمه شده است.
معرفی جامع اخوانالمسلمین
یکی از کتاب‌های جامع در این حوزه، کتاب «جنبش اخوانالمسلمین» نوشته آقای عبدالله فرهی است که جنبشی مؤثر و شناخته‌شده در جهان اسلام را معرفی می‌کند. اخوانالمسلمین بزرگ‌ترین و سازمان‌یافته‌ترین جنبش اسلامی در عصر حاضر در جهان اهل‌سنت است. این جنبش علاوه‌بر مصر که مهد این جنبش بود، توانست در سوریه، لبنان، فلسطین، سومالی، سودان، اردن، مراکش، عراق، فرانسه، بحرین، هند و مغرب فقط ۲۰ سال بعد از زمان تأسیس، شعبه‌هایی ایجاد کند و به ایجاد و گسترش جنبشهای اسلامی در آن کشورها کمک کند و ازنظر فکری و ایدئولوژی بر آن‌ها تأثیر گذارد. کتاب «جنبش اخوانالمسلمین» اثر عبدالله فرهی در گروه مطالعات فرهنگی و اجتماعی مرکز پژوهش‌های جوان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی سامان یافته که ضمن آشنایی با علل و عوامل پیدایش این جنبش، شناسایی اجمالی نظام سازمانی آن و موضوعاتی ازقبیل جایگاه رهبری، معرفی شعبه‌های جنبش و جایگاه طبقاتی و ساختار داخلی نظام‌مند آن نیز صورت می‌پذیرد. کتاب حاضر از دو بخش کلی و هر بخش از چندین فصل بدین‌شرح تشکیل شده است:
بخش اول: علل و عوامل پیدایش جنبش اخوانالمسلمین؛ فصل اول: هویت شرقی / شرق مستعمراتی دربرابر غرب استعمارگرا؛ فصل دوم: هویت دینی / اسلام و هویت اسلامی حاکم بر اندیشه اخوانالمسلمین؛ فصل سوم: هویت ملی / مسائل، معضل‌ها و بحران‌های درون جامعه مصر؛ بخش دوم: علل و عوامل گسترش جنبش اخوانالمسلمین؛ فصل اول: ساختار تشکیلاتی اخوانالمسلمین؛ فصل دوم: جایگاه طبقاتی و حزبی اخوانالمسلمین.
کتاب «جنبش اخوانالمسلمین» را انتشارات کانون اندیشه جوان در سال ۱۳۹۵ منتشر کرده است.
اخوان از نگاه نویسنده آمریکایی
یکی از مهم‌ترین کتاب‌ها درباره این گروه باسابقه را نویسنده‌ای آمریکایی نوشته که ازقضا آن را هم در سال ۱۳۹۵، آقای سیدهادی خسروشاهی ترجمه و با توضیحاتی منتشر کرده است. پروفسور ریچارد میشل، استاد تاریخ در دانشگاه میشیگان آمریکاست که در سال ۱۹۶۰، با ارائه رساله خود درباره «تاریخ مدرن» به مقام دکتری و استادی رسید و سپس در دنباله تحقیقاتش، کتاب پُرارج و مستند و تاریخی «جمعیت اخوانالمسلمین» را تألیف کرد که درواقع، تکمیل و تنقیح کتاب نخستین خود دراین‌زمینه است. این کتاب را سیدهادی خسروشاهی که بیش از نیم‌قرن درباره اخوان تحقیق و مطالعه کرده و شاهد عینی چگونگی پیدایش و استمرار حرکت اخوانالمسلمین در مصر و جهان عرب و اسلام بوده، از روی متن عربی چاپ‌شده انجمن اسلامی آمریکا به فارسی ترجمه کرده است. این کتاب با ترجمه خسروشاهی شامل توضیحات صالح ابورقیق و دکتر ابوالسعود مترجم است که طبعاً چاپ انگلیسی، فاقد این توضیحات است؛ به‌همین‌دلیل موضوعاتی هم که مؤلف دچار اشتباهاتی شده، برطرف شده و به‌حق باید گفت بر غنای کار افزوده شده است. عناوین مهم کتاب عبارت‌انداز: تاریخ پیدایش جمعیت، حسن البنا و تأسیس جمعیت اخوانالمسلمین، فرازوفرود، انشعاب‌های داخلی، مسأله فلسطین، خشونت و انحلال، سازماندهی جدید، بازگشت به وضعیت قانونی، انقلاب و انحلال سازمان، سازمان و تشکیلات اخوان، آموزش و ارتباطات اخوان، تصویر اسلام در اندیشه اخوان و راه‌حل اخوان: بازگشت به اسلام.
نیم‌قرن با اخوانالمسلمین
یکی از قدیم‌ترین کتاب‌ها در اخوان را بازهم سیدهادی خسروشاهی ترجمه کرده که حاصل تحقیقات دکتر اسحق موسی‌الحسینی است که بیش از نیم‌قرن پیش در سال ۱۹۵۵ در بیروت چاپ شد و سپس برای بار دوم در سال ۱۹۵۶، با تجدیدنظر و اضافات به زبان انگلیسی روانه بازار کتاب شد. کتاب «اخوانالمسلمین؛ بزرگ‌ترین جنبش اسلامی معاصر»، به‌دلیل دقت‌نظر و بی‌طرفی محقق و نزدیکی نگارش آن در دوران تأسیس و شکوفایی فعالیت اخوانالمسلمین در جهان عرب، از اهمیت و ارزش خاصی برخوردار است و به‌عقیده مترجم این اثر درکنار کتاب «جمعیت اخوانالمسلمین» اثر پروفسور ریچارد میشل، استاد تاریخ دانشگاه میشیگان، از مهم‌ترین منابع درباره شناخت و تاریخ شکل‌گیری حرکت اخوانالمسلمین هستند. موسی‌الحسینی، نویسنده، این کتاب را درباره تاریخ و اندیشه حرکت اخوانالمسلمین در دو بخش تنظیم و نگاشته است: در بخش نخست، زندگی و اندیشه‌ها و سیر فکری امام حسن البنا، رهبر اخوانالمسلمین و همچنین اصول و دستاوردهای اخوانالمسلمین و در بخش دوم، روابط اخوانالمسلمین با شخصیت‌ها و گروه‌های مصری بررسی شده است. بررسی روابط اخوانالمسلمین با ملک‌فاروق، ارتش مصر، محمد نجیب و کمونیست‌ها، جمال عبدالناصر و… محورهای اصلی بخش دوم از این کتاب هستند. در سال ۱۳۷۵، انتشارات اطلاعات برای نخستین‌بار کتاب «اخوانالمسلمین؛ بزرگ‌ترین جنبش اسلامی معاصر» را در ۲۹۸ صفحه منتشر کرد و تاکنون چندین‌بار تجدیدچاپ شده است.
بررسی اخوان از دیدگاه سلفی
در کتاب «اخوانالمسلمین» جریان سلفیگری اخوانالمسلمین معرفی شده است. این اثر از مجموعه «سلسله مباحث جریان‌شناسی سلفیگری معاصر» است که مؤسسه دارالاعلام لمدرسه اهل‌البیت؟ ع؟ با اشراف آیت‌الله‌العظمی مکارم‌شیرازی با هدف سلفی‌پژوهی و وهابیت‌شناسی تهیه شده است. ابتدا پیش‌زمینه‌های گسترش سلفیگری در مصر بیان و تأسیس جمعیت اخوانالمسلمین بررسی و در ادامه، تاریخچه این جمعیت، اندیشه‌ها و اعتقادات و نشانه‌های سلفی‌بودن آنان عنوان شده است. سپس، شیعه، تصوف، زیارت قبور، توسل، فقه و… از نگاه اخوانالمسلمین بررسی شده است. درنهایت نیز، گسترش این جمعیت در ایران، یمن، تونس، اردن و سایر کشورها مطرح شده است. نویسنده کتاب آقای مجید فاطمی‌نژاد است که اثرش را در سال ۹۴ منتشر کرده است.
اخوانالمسلمین چه می‌گویند و چه می‌خواهند؟
مجموعه‌مقالات ترجمه یا نگاشته شده و تحلیل‌های سیدهادی خسروشاهی درباره آشنایی با اندیشه، اهداف، رهبری و تاریخ اخوانالمسلمین است که پیش‌ازاین نیز در مناسبت‌هایی در نشریات مختلف منتشر شده است. اقامت سه‌ساله نویسنده در قاهره به‌عنوان رییس نهاد دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران در مصر، موجب شده اطلاعات مستندی از تشکیلات، جمعیت و چگونگی سازماندهی و اداره این حزب در طول ۸۰ سالی که از تأسیس آن می‌گذرد، ارائه کند. این کتاب از ۱۲ بخش تشکیل شده است: ۱. نگاهی به میراث فکری حسن البنا؛ ۲. قرآن، قانون اساسی ما؛ ۳. دیدگاه‌های اخوانالمسلمین درباره مسائل داخلی و خارجی مصر؛ ۴. اشاره‌ای به تاریخچه این جمعیت؛ ۵. اهداف و برنامه‌های اصلی؛ ۶. اخوانالمسلمین در دوران جمهوری مصر؛ ۷. اخوانالمسلمین و احزاب مصر؛ ۸. رهبری؛ ۹. گفت‌وگوی تاریخی با حسین الشافعی، معاون اول جمال عبدالناصر؛ ۱۰. زینب الغزالی و جمعیت اخوات‌المسلمات (خواهران مسلمان) (به‌همراه پیوست «روزهایی از زندگی من» ارائه شده است)؛ ۱۱. اخوانالمسلمین و مسأله فلسطین و مفتی قدس؛ ۱۲. درباره کتاب و مؤلف «دین در دولت در اندیشه حسن البنا». در انتهای کتاب نیز، تصاویر و اسنادی از این گروه اسلامی در ۱۸ صفحه آمده است.
اخوانالمسلمین در کشتارگاه‌های ناصر
مؤلف این کتاب، جابر رزق که خود از اعضای فعال «اخوانالمسلمین» (از تشکیلات معاصر کشور مصر) بوده، تلاش کرده مبارزه‌های این گروه را در دوره جمال عبدالناصر بازگو کند و در آن از کشتارها، شکنجه‌ها، اسارت‌ها و سرکوب‌های دولت وقت با ذکر نمونه‌های متعدد پرده بردارد. کتاب از پنج فصل تشکیل شده است: در فصل اول، به این پرسش پاسخ داده می‌شود که چرا و چگونه اخوانالمسلمین به زندان افتادند و به بند کشیده شدند؟ در فصل دوم نیز، نویسنده این سؤال را مطرح می‌کند که چرا در سال ۱۹۶۵ در زندان نظامی، کشتار اخوانالمسلمین تجدید شد؟ مؤلف که خود یکی از فرزندان روستای «کرداسه» بوده و در دهه ۱۹۵۰ یکی از جوانان اخوانالمسلمین به‌شمار می‌رفته، فصل سوم را به شرح رنج‌ها و مشقت‌های مردم این روستا اختصاص داده است. در فصل چهارم، شرح دستگیری زنان مسلمانان (شامل مادران، همسران و دختران مبارز اخوانالمسلمین) آمده است. فصل پنجم با عنوان «جلو دروازه زندان نظامی» نیز گزارشی است از دستگیری و زندانی‌شدن مؤلف و شرح مشاهده‌ها و خاطره‌های او از ایام محبس.
نگاهی به فرازوفرود رابطه اخوان و حکومت مصر
مصر ازلحاظ موقعیت استراتژیک، سنت تاریخی و ویژگی‌های خاص آن درزمینه جنبشهای اسلام‌گرا اهمیت دارد؛ به‌ویژه اینکه جمعیت اخوانالمسلمین پس از نیمه دوم سده بیستم و اوایل قرن بیست‌ویکم در عرصه سیاسی نقش‌آفرینی کرده است. مطالعه سیر تطور و تحول اخوان و تجربه سیاسی با تمرکز بر نظام سیاسی اهمیت دارد. کتاب «اخوانالمسلمین مصر و تجربه نظام سیاسی: از برآمدن حسن البنا تا برافتادن محمد مُرسی» درصدد تحلیل روند نظام‌سازی اخوانالمسلمین مصر و تجربه حکومت‌داری است تا نشان دهد چرا اخوانالمسلمین مصر نتوانست به گفتمان مسلط جامعه تبدیل شود. آقای بهزاد قاسمی، نویسنده این کتاب است و انتشارات مؤسسه مطالعات اندیشه‌سازان نور آن را روانه بازار نشر کرده است.
در این فهرست، کتاب‌هایی چون «اخوانالمسلمین مصر در امتحان تاریخ ازحسن البنا تا سیدقطب» نوشته آقای کمال حاج‌سیدجوادی چاپ نشر میثاق در سال ۱۳۵۸، «اخوانالمسلمین: تاریخ پیدایش، ت‌ح‌ولات و ف‌عالی‌ت‌ه‌ای جنبش اخوانالمسلمین در یک قرن اخ‌ی‌ر» اثر ب‌ه‌م‌ن آق‌ای‌ی و خ‌س‌رو ص‌ف‌وی چاپ نشر رسام در سال ۱۳۶۵، «خ‌اطرات زندگی حسن البنا» ب‌ه‌ق‌لم حسن البنا و ترجمه آقای ای‌رج ک‌رمانی چاپ دفت‌ر نشر فرهنگ اسلامی در سال ۱۳۶۶ و «اخوانالمسلمین و بیداری اسلامی در مصر» به قلم وحیده قمه‌زاده، جواد جمالی و روح‌الله محمدزاده چاپ سال ۱۳۹۶ وجود دارد. همچنین، کتابی با عنوان «روی‌اروی‌ی م‌س‌ل‌ک‌ها و جنبشهای سیاسی در خ‌اورم‌ی‌ان‌ه عربی تا سال ۱۹۶۷» را حمید نوحی در سال ۱۳۵۷ ترجمه کرده که فقط در سایت کتابخانه ملی ایران موجود است. اگر بخواهیم این سیاهه را با آثاری به زبان‌های عربی و انگلیسی بررسی کنیم، قطعاً یک صفحه کفاف آن را نخواهد داد؛ ولی خب این حجم از کتاب درباره اخوانالمسلمین خیلی کم در ایران بازتاب داشته است.
*صبح نو
