به گزارش مشرق، ترامپ در تاریخ 18 اردیبهشت به صورت کاملاً یکجانبه خروج آمریکا از برجام را اعلام نمود. خروج آمریکا از برجام به معنی بازگشت تحریم­های امریکا علیه ایران است. لذا وی همزمان فرمان بازگشت تحریم‌های ایران را نیز صادر کرد. براساس این اقدام ترامپ، تحریم‌های تعلیق شده قبلی شامل تحریم‌های مالی، نفتی و حمل‌ونقل‌دریایی و مانند آن در طی دوره‌های 90 و 180 روزه مجدداً بازخواهند گشت.

بازگشت این تحریم‌ها باعث افزایش نگرانی­ ها در سطح جامعه شده است. این گزارش، ضمن مقایسه شرایط جدید ایران با شرایط قبل از نقض برجام، نشان می‌دهد که نگرانی زیادی برای بازگشت تحریم‌های آمریکا وجود نخواهد داشت. شواهد و مستندات نشان می‌دهند که آثار اقتصادی تحریم‌های یکجانبه آمریکا پس از برجام، نه تنها به میزان قبل از برجام نخواهد بود، بلکه بنا بر دلایلی همچون عدم اجماع جهانی برای برقراری تحریم­ها، تنوع در سبد خریداران نفت ایران و نیز تضاد منافع میان کشورهای طرف تجاری با ایران، اثر این تحریم‌ها بسیار کمتر از تحریم‌های قبلی خواهد بود.

بیشتر بخوانید:

خودکفایی بنزین از پیله تاپروانگی

۹ دلیل بی‎خاصیتی برجام برای اقتصاد ایران

 قابل ذکر است که طیف وسیعی از کارشناسان و تحلیلگران بین‌المللی نیز قبل از خروج ترامپ تلویحا اعلام کرده بودند که بازگشت تحریم­های ایران آثار اقتصادی شدیدی بر اقتصاد ایران نخواهد داشت. یکی از مهم­ترین تحلیل­ها، گزارش ریچارد نفیو عضو ارشد و سابق تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای آمریکا در دولت باراک اوباما و متخصص تحریم‌های هسته­ای ایران در وزارت امور خارجه ایالات متحده است که بیان می‌کند به دلیل آماده نبودن شرایط بین­المللی برای اقدام ترامپ، تحریم ایران، این بار اثر قابل توجهی بر اقتصاد این کشور نخواهد داشت. براساس گزارش نفیو، با بازگشت تحریم­های آمریکا، حدودا 400 هزار بشکه از صادرات روزانه نفت ایران کاهش خواهد یافت اما گزارش حاضر نیز نشان می‌دهد که تنوع در ترکیب خریداران نفت ایران از عوامل اصلی کاهش اثرگذاری بازگشت تحریم‌های نفتی بر اقتصاد ایران است.

نمودار شماره (1) روند تولید و صادرات نفت ایران و درآمدهای بودجه از محل فروش نفت را از 1380 تا 1396 قبل از تحریم، تحریم و در دوره برجام نشان می‌دهد. نکته اینجاست که با وجود کاهش تولید و صادرات نفت ایران در دوره تحریم‌ها، درآمدهای بودجه از محل فروش نفت کاهش نداشته است.

نمودار شماره (1): تولید، صادرات و درآمدهای حاصل از فروش نفت در بودجه (1380-1396)

­

منبع: نماگرهای اقتصادی بانک مرکزی

نمودار شماره (1) روند تولید، صادرات و درآمد ریالی فروش نفت در بودجه را نشان می‌دهد. درآمد حاصل از فروش نفت بر روی محور سمت راست و میزان تولید و صادرات نفت بر روی نمودار سمت چپ نشان داده شده است. چنانچه نمودار نشان می‌دهد، با وجود کاهش تولید و صادارت نفت در دوره تحریم و قبل از امضای برجام، درآمد ریالی ناشی از فروش نفت نه تنها کاهشی نبوده بلکه افزایشی نیز بوده است.

نمودار شماره (2): تولید و صادرات نفت ایران (1394-1397) ـ میلیون بشکه در روز

نمودار شماره (2) همچنین میزان تولید و صادرات نفت پس از برجام بین سال‌های 1394 تا 1396 را نشان می‌دهد. چنانکه نمودار نشان می‌دهد تولید و صادرات نفت پس از برجام افزایش قابل توجهی داشته است. ترکیب مشتریان نفت ایران و همچنین عرضه نفت با قیمت کمتر از قیمت نفت عربستان توسط ایران را می‌توان از مهمترین دلایل روند صعودی صادرات نفت ایران در این دوره ذکر کرد. نمودار شماره (3) تنوع در خریداران نفت ایران را در شرایط فعلی نشان می­دهد. چنانکه در نمودار مشخص شده است، عمده مقاصد صادراتی نفت ایران کشورهای در حال توسعه آسیایی همچون چین، هند و کره جنوبی و پس از آنها ترکیه، ایتالیا، ژاپن و امارات متحده عربی هستند.

نمودار شماره (3): متوسط صادرات روزانه بر حسب هزار بشکه (آبان 1396 تا فروردین 1397)

منبع: بلومبرگ

چنانکه قبلا توسط کارشناسان عرصه بین‌الملل پیش‌بینی شده بود، در عمل نیز به استثنای عربستان سعودی، اسرائیل و امارات متحده عربی سایر کشورهای طرف تجاری ایران به نقض برجام توسط ترامپ، واکنش منفی داشته‌اند. براساس همین پیش‌بینی‌ها، واکنش احتمالی مشتریان نفت ایران نسبت به اقدام ترامپ متفاوت خواهد بود. بر این اساس، کشورهایی که میزان خرید نفت آنان از ایران در نمودار شماره (3) با رنگ سبز مشخص شده، کاهش زیادی در خرید خود نشان نخواهند داد. ولی کشورهایی که با رنگ آبی مشخص شده‌اند خرید نفت خود را به دلایل زیر کاهش داده و یا احتمالا به صورت کامل قطع خواهند کرد.

واکنش کشورهای اروپایی

 طبق نظر کارشناسان، این احتمال هر چند به میزان اندک وجود دارد که کشورهای اروپایی در برجام باقی مانده و پایبندی خود به برجام را اعلام ­کنند. این تصمیمات به این جهت قابل پیش‌بینی است که برخی شرکت‌های اروپایی قراردادهای پرسودی با ایران و یا شرکت­های ایرانی امضا کرده‌اند که به سادگی قادر به گذشت از آن نیستند. مثلا توتال فرانسه توافق پنج میلیارد دلاری با ایران دارد و شرکت بی ­پی نیز در قراردادی با شرکت ملی نفت ایران در بهره‌­برداری از میدان گازی فراساحلی رهام  شریک شده است. لذا دولت‌های متبوع احتمالا به صلاح خود نمی­بینند که از برجام خارج شوند . برای شرکت­‌های تولید کننده هواپیمای فرانسوی نیز به جهت امضای قراردادهایی با مبالغ بالا از جمله سفارش 200 فروند هواپیما به فرانسه، خروج از برجام صرفه اقتصادی نخواهد داشت. این نکته مهم در خصوص واکنش کشورهای اروپایی شایان ذکر است که کارشناسان آمریکایی پیش‌­بینی کرده بودند که سران اروپایی می­‌توانند در ظاهر با ایران همسو باشند، ولی اختیار عمل و همکاری با آمریکا را در اختیار شرکت‌هایشان قرار دهند تا آنها همسو با آمریکا، شرکت­‌های ایرانی را تحریم کنند. فرانسه این سناریو را رد کرده و اعلام کرده که کشورهای اروپایی نباید به آمریکا وابسته باشند و از اتحادیه اروپا خواسته تا با اتخاذ تدابیری، شرایطی را مهیا کند تا آمریکا را از جریمه شرکت­های اروپایی بخاطر تجارت با ایران منصرف کند. اگرچه از نظر فنی اتخاذ چنین تدابیری چندان امکان‌پذیر به نظر نمی‌رسد.

واکنش چین، روسیه، ترکیه و هند

پیش­‌بینی‌­های کارشناسان نشان می­دهد که به طور کلی مشتریان آسیایی برای دور زدن تحریم‌های نفتی ایران، به شیوه پرداخت پول نفت ایران با ارزهای غیردلاری روی خواهند آورد. روسیه و چین نقض برجام را به طور کامل رد خواهند کرد.

روسیه اگرچه باید به جهت اقتصادی از کاهش عرضه نفت ایران خوشنود شود، اما همسویی منافع روسیه با ایران در سوریه از یک­ طرف و تلاش­های روسیه برای افزایش همکاری­های تجاری با ایران، از مهم­‌ترین دلایل پاسخ منفی روسیه به تصمیم ترامپ است. چین نیز با وجود اینکه می­‌تواند عرضه کنندگان جایگزینی برای تقاضای نفت خود پیدا کند، اما به دلیل حجم تجارت بالای بین ایران و چین، تمایل بسیار کمی برای انجام این کار دارد. در مورد ترکیه نیز، به علت اقدامات آمریکا در مورد محاکمه شهروندان ترکیه به دلیل نقض تحریم‌های امریکا علیه ایران، انتظار می‌رود دولت این کشور همکاری لازم را با آمریکا بر سر تحریم‌­ها نداشته باشد. هند نیز به علت اینکه به دنبال ایجاد روابط اقتصادی محکم‌­تر با ایران است، به احتمال بالا بازگشت تحریم‌ها را رد خواهد کرد. به طور مثال خریداران هندی نفت ایران اعلام کرده‌­اند، تا زمانی که اتحادیه اروپا به برجام پایبند بوده و ایران را تحریم نکند، پول نفت ایران را به یورو پرداخت خواهند کرد. بنابراین، این کشورها نیز احتمالا از صف خریداران نفت ایران کنار نخواهند رفت.

واکنش کره و ژاپن

تحلیل شرایط حاکم بر روابط بین کره جنوبی و ژاپن با آمریکا نشان می‌­دهد که این دو کشور به دلیل اقدامات آمریکا در کنترل شرایط شبه جزیره کره و مذاکره با کره شمالی، از آمریکا حمایت کرده و خرید نفت خود از ایران را کاهش خواهند داد.

با فرض بازگشت تحریم­‌های قبلی آمریکا، نظر به اینکه طرف‌­های دیگر برجام یعنی آلمان، بریتانیا، چین، روسیه و فرانسه متعهد به تداوم حمایت از برجام هستند، فروش روزانه نفت ایران ممکن است به حدود 400 هزار بشکه کاهش یابد که با افزایش صادرات نفت به چین و هند تا حدی تعدیل شده و نهایتا با نقض یکطرفه برجام از سوی آمریکا، ممکن است فاقد اثر منفی معنادار بر صادرات نفت ایران باشد. یا در صورت کاهش فروش نفت ایران، بالا رفتن قیمت نفت می‌تواند درآمدهای از دست رفته را تا حدود زیادی جبران کند. بعبارت دیگر، برخلاف اینکه رفع تحریم‌ها باعث شد ایران مجددا سهم خود در بازار را به دست آورد، به نظر می‌رسد بازگشت تحریم‌­ها اثر کاهشی شدیدی بر منابع درآمدی ایران حاصل از فروش نفت نداشته باشد.

دولت می‌تواند با مصرف بهینه منابع ارزی خود، بر مشکل ناشی از کاهش صادرات نفت به کشورهای هم پیمان آمریکا فائق آید. علاوه بر این، انجام حرکت عملی و ایجاد زیرساخت­‌های اقتصادی لازم برای حذف دلار در تجارت کشور به خصوص با همسایگان و شرکای مهم مانند چین، هند و روسیه نیز می‌تواند اثرات سیاست یکجانبه آمریکا را به صفر کاهش دهد.