به گزارش مشرق، کرکوک به عنوان یکی از غنی ترین مناطق عراق روز دوشنبه به عرصه ای برای عیار سنجی برخی ایده ها و طرح ها تبدیل شده بود. در واقع مسعود بارزانی رئیس اقلیم کردستان عراق که به دنبال برگزاری همه پرسی برای جدایی کردستان از عراق به شدت در انزوا قرار گرفته بود سعی داشت با متمرکز کردن نیروهای وابسته به خودش در شهر کرکوک و به ویژه در مناطق نفتی این شهر به نوعی با بغداد وارد زورآزمایی شود.

اما عراق که در چندین دهه اخیر به دلیل تفرقه در مناطق مختلف با ناامنی و بی ثباتی مواجهه بوده است و اکنون در شرایط پسا داعش و برقرای امنیت به سر می برد به شدت با اقدام بارزانی در کروک مقابله کرد.  

بغداد برای مواجهه با تسلط بارزانی برمنابع نفتی کرکوک در دو مرحله ضرب الاجل تعیین کرد و سرانجام پس از اصرار بارزانی بر خواسته های خود، نیروهای ارتش عراق از سمت جنوب به شهر کرکوک حمله کردند. حمله‌ای که با کمترین مقاومت مواجه شد، چرا که برخی از گروه های اقلیم کردستان که با سیاست های توسعه طلبانه بارزانی مخالف بودند به سمت ارتش عراق آمده و به نوعی بارزانی را تنها گذاشتند.

بعد از گذشت کمتر از ۲۰ ساعت از آغاز مأموریت نیروهای عراقی در استان کرکوک، این شهر، تحت کنترل نیروهای مشترک عراقی در آمد. همزمان که مأموریت نیروهای مسلح عراق آغاز شد و طی چند ساعت بدون درگیری و تنش قابل ذکری مناطق متعدد و وسیعی تحت کنترل نیروهای عراقی درآمد، اختلافات دو حزب «اتحادیه میهنی کردستان» معروف به حزب طالبانی و حزب «اتحاد دموکراتیک کردستان» معروف به حزب مسعود بارزانی نیز بالا گرفت.  

«نجم الدین کریم» استاندار برکنار شده کرکوک که در حال همکاری کامل با بارزانی است، نیروهای وابسته به بارزانی را به بهانه «دفاع» از خود، به حمله به نیروهای دولت مرکزی عراق دعوت کرد و اکنون نیز به محل نامعلومی منتقل شده و برخی می‌گویند به سلیمانیه فرار کرده و برخی دیگر می‌گویند در کرکوک باقی مانده است. او نیروهای حزب طالبانی را به خیانت متهم و اعتراض کرد که چرا با نیروهای دولت مرکزی همکاری کرده‌اند. «سعدی احمد پیره» سخنگوی حزب «اتحادیه میهنی کردستان» نیز بدون اشاره صریح به نام حزب «اتحاد دموکراتیک کردستان» (به ریاست بارزانی)، گفت، برخی شبکه‌های تلویزیونی تلاش می‌کنند بر «شکست همه‌پرسی» سرپوش بگذارند. اما حادثه و بحران کرکوک در چه شرایطی به وقوع پیوست؟

همه پرسی ابزار بارزانی برای بقا

مسعود بارزانی که در منطقه اقلیم کردستان عراق با بحران مشروعیت مواجه است سعی داشت که با برگزاری همه پرسی استقلال کردستان به نوعی بقای سیاسی خود را تضمین کند. ضعف مدیریتی و ناتوانی بارزانی در اداره دموکراتیک و قانونی اقلیم کردستان به‌تدریج زمینه را برای روبرو شدن او با بحران مشروعیت فراهم کرد.

بدون تردید مهم‌ترین موضوعی که موجب کاهش مشروعیت بارزانی شده است در ارتباط با غیرقانونی بودن زمامداری او است. بر اساس قانون اساسی و نیز توافقات پارلمانی جناح‌های سیاسی در ۱۹ آگوست ۲۰۱۵، مدت زمام‌داری مسعود بارزانی که در سال ۲۰۱۳، بر اساس توافق سیاسی به مدت دو سال تمدید شده بود به پایان می‌رسید. اما در ۱۹/۸/۲۰۱۵، نه تنها بارزانی از قدرت کنار نرفت، بلکه با حکم صوری شورای صدور احکام اقلیم کردستان در اربیل مدت زمامداری او تا زمانی که شخصی جایگزین او نشده است، تمدید شد.

این مساله موجب خشم و نارضایتی تمامی احزاب اصلی اقلیم کرده شده و آن‌ها حکومت بارزانی را غیرقانونی و برخلاف توافقات موجود می‌دانند. در نتیجه، نه تنها احزاب سیاسی اقلیم، بلکه بخشی بزرگ از شهروندان کرد، باوری به بارزانی و حکومت او ندارند و مشروعیت او را ناشی از قدرت نظامی حزب تحت کنترل او ارزیابی می‌کنند و نه رای و اراده مردم. از سوی دیگر، طی سال‌های اخیر بارزانی بدون اعتنا به خواسته‌های دیگر احزاب، جریان سرمایه و قدرت را در دست حزب دموکرات کردستان عراق قرار داده است. این مسئله نیز در کنار برخی اتهامات مالی به خانواده بارزانی باعث تشدید مخالفت ها با وی شده است.

به همین دلیل بارزانی در سوم مهرماه برای نجات خود از این بحران به ابزار همه پرسی استقلال متوسل شد و با برگزاری این همه پرسی غیرقانونی به نوعی زمینه های تشدید بحران بین اربیل و بغداد را تشدید کرد. همه پرسی برگزار شده در سه سطح محلی، ملی و بین المللی واکنش هایی را به دنبال داشت. در سطح محلی بارزانی به زحمت توانست احزاب مختلف را در مورد برگزاری همه پرسی راضی کند. حتی پس از برگزاری این همه پرسی برخی از احزاب و گروه های کردی با آن به نوعی مخالفت کردند. در سطح محلی نیز بغداد اعلام کرد که نتیجه این همه پرسی را به هیچ وجه قبول نخواهد کرد و در سطح بین المللی نیز همه کشورها با آن مخالفت کردند. رایزنی مقامات کردستان عراق برای جلب نظر مقامات غربی در مورد همه پرسی نیز راه به جایی نبرد و تنها رژیم صهیونیستی آن را به رسمیت شناخت. «مسرور بارزانی» رئیس شورای امنیت منطقه خودمختار کردستان عراق در مورد ناکامی در این مورد اعلام کرد،  موضع آمریکا در قبال همه‌پرسی جدایی منطقه کردستان عراق، ناامید کننده بود... ما انتظار نداشتیم که آمریکا علیه همه‌پرسی موضع بگیرد و این موضع واشنگتن و جامعه جهانی، ما را ناامید کرد. توقع ما این بود که اگر حامی نیستند، مخالفت هم نکنند.

تلاش بارزانی برای جبران ناکامی در همه پرسی

پس از ناکامی بارزانی در موفق جلوه دادن همه پرسی، وی به ابزار جدیدی روی آورد و این بار سعی داشت با تسلط بر شهر کرکوک ابزار های فشار بر بغداد را بیشتر کند. افزون بر اهمیت راهبردی این شهر از منظر سیاسی و اجتماعی، کرکوک با سهم حدود ۴۰ درصدی از صادرات نفت عراق جایگاه با اهمیتی در معادلات نفتی و ساختار اقتصادی عراق ایفا می کند. ذخایر قطعی نفت (حدود چهار میلیارد بشکه نفت) که باعث شده تا کرکوک پس از بصره، دومین میدان نفتی عراق نامیده شود. در واقع به دلیل اهمیت کرکوک و حساسیت دولت مرکزی عراق نسبت به این شهر بارزانی به دنبال نجات همه پرسی از طریق استیلا بر کرکوک بود. البته نیروهای کرد از سال ۲۰۱۴ در این شهر مسلط شده بودند اما پس از همه پرسی حضور نیروهای کرد معنای دیگری به خود گرفت چرا که با وجود آنکه کرکوک جزو مناطق مورد اختلاف اربیل و بغداد بوده اما بارزانی در این شهر همه پرسی برگزار کرد. همین مسئله نشان داد که بارزانی برای اجرای ایده خود کرکوک را به عنوان بخشی از کردستان محسوب کرده است و همین امر باعث واکنش شدید بغداد شد.

شکست رویای بارزانی

تمرکز بارزانی بر کرکوک با واکنش قاطع بغداد مواجه شد. چرا که کرکوک به تدریج از سال ۲۰۱۴ تحت نفوذ کردها قرار گرفت و اخیر مقامات اقلیم کردستان پرچم این اقلیم را بر فراز ساختمان های کرکوک برافراشتند. در صورتی که کردها باید بر اساس توافق قبلی با دولت عراق به مناطق قبل ازسال ۲۰۰۳ باز می گشتند. نیروهای عراقی روز دوشنبه به دستور حیدرالعبادی، فرمانده کل نیروهای عراق و نخست وزیر این کشور طی مأموریتی وارد استان کرکوک و مرکز شهر آن شدند. دولت فدرال عراق برای ورود نیروهای تابع خود به کرکوک، ابتدا ضرب الأجل ۴۸ ساعته تعیین کرد و که بعد از اتمام این مدت ۲۴ ساعت دیگر تمدید شد. با پایان مدت اعلام شده، نیروهای ارتش عراق به فرمان العبادی بامداد دوشنبه مأموریت تأمین امنیت شهر کرکوک را آغاز کردند.

پس از پایان ضرب‌الاجل دولت مرکزی عراق به نیروهای وابسته به بارزانی برای عقب‌نشینی از مناطق تحت تصرف‌شان در استان کرکوک و عدم تمکین «مسعود بارزانی» رئیس اقلیم کردستان به خواسته بغداد مبنی بر لغو نتایج همه‌پرسی نامشروع در این اقلیم، عملیات بازپس‌گیری آغاز شد. در این عملیات، نیروهای امنیتی و پلیس فدرال، به‌دستور شخص حیدر العبادی، نخست‌وزیر و فرمانده کل نیروهای مسلح عراق، از سمت شهر طوزخورماتو واقع در محور جنوب شرقی کرکوک به سمت شهر پیشروی خود را آغاز کردند. هدف این عملیات عقب‌راندن نیروهای وابسته به بارزانی، شبه‌نظامیان حزب کارگر کردستان(پ‌ک‌ک) و کردهای پژاک اعلام شده است. تحویل فرودگاه، تحویل پایگاه «کی- ۱» و تحویل چاه‌های نفتی کرکوک که در این عملیات به تصرف ارتش عراق درآمد، از جمله درخواست‌های بغداد از مقام‌های اقلیم کردستان بود که پس از چند روز مذاکره، مورد موافقت بارزانی قرار نگرفت. سرانجام پس از ۲۰ ساعت با عقب نشینی نیروهای وابسته به بارزانی، امنیت در کرکوک حاکم شد. در واقع این ایده بارزانی نیز با شکست مواجه شد.

پایان سخن

با پایان یافتن بحران کرکوک در مرحله اولیه به نظر می رسد که بارزانی بازنده بزرگ این بحران بوده باشد. چرا که وی تلاش زیادی کرد تا با استفاده از همه پرسی و تسلط بر کرکوک به نوعی بقای سیاسی خود را تضمین کند اما در نهایت این مسئله محقق نشد. شکست وی در کرکوک تبعات زیادی را برای وی به همراه خواهد داشت.   برخی منابع کُردی در عراق احتمال کناره‌گیری مسعود بارزانی رئیس اقلیم کردستان عراق از تمام مناصب خود را مطرح کرده‌اند. به گفته این منابع، بارزانی به نفع نیچروان بارزانی کناره‌گیری خواهد کرد. بر اساس گزارش یک سایت کُردی عراقی، مسعود بارزانی از سمت خود استعفا می‌دهد و اختیارات خود را به نچیروان بارزانی نخست وزیر حکومت اقلیم کردستان واگذار خواهد کرد. بر اساس این گزارش، سایت sharpress در خبری به نقل از منابع مطلع در اقلیم کردستان آورده است که مسعود بارزانی به صورت رسمی از پست ریاست اقلیم استعفا خواهد کرد که مدت قانونی آن دو سال پیش به اتمام رسیده است.

علاوه بر این نخست وزیر عراق نیز اعلام کرده است که همه‌پرسی تمام شد و به تاریخ پیوست.  برهم صالح معاون سابق نخست وزیر عراق و رئیس حزب کردی ائتلاف برای دمکراسی و عدالت نیز در بیانیه ای اعلام کرد: «پیشمرگه» مسوول اوضاع کرکوک نیست.  این اوضاع نتیجه ماجراجویی های سیاسی و اقدامات غیرواقعی کسانی است که منافع ملت کرد را در نظر نگرفتند. این وضع نتیجه تلاش های افراد فاسدی بود که به نام کرکوک و به نام قومیت کرد، بر دزدی و غارت های خود سرپوش گذاشتند. صالح همچنین خواهان تشکیل فوری دولت انتقالی در کردستان شد.

در مقابل رسانه های وابسته به بارزانی تلاش زیادی دارند تا ورود ارتش عراق به کرکوک را به معنای ناامن شدن این منطقه برای کردها تفسیر کنند. در صورتی که نخست‌وزیر عراق از نیروهای وابسته به بارزانی خواسته است به وظیفه خود تحت فرمان نیروهای فدرال کشور عمل کنند و در عین حال به شهروندان منطقه کردستان و کرکوک اطمینان داد نیروهای عراقی به حفظ امنیت و سلامت آنها اهتمام می‌ورزند. حیدر العبادی طی بیانیه‌ای گفت:  ما به ساکنان منطقه کردستان و بویژه مردم کرکوک اطمینان می‌دهیم به فکر امنیت و سلامت و منافع آنها هستیم و صرفا به وظیفه قانونی خود برای اداره این استان و برقراری امنیت و حمایت از سرمایه ملی در کرکوک عمل می‌کنیم. ما می‌خواهیم که شهر کرکوک همچنان نماد همزیستی همه عراقی‌ها با تمام قومیت‌ها باشد.

اما نکته ای که نباید در مورد عملیات کرکوک فراموش شود این است که این عملیات تنها ۲۰ ساعت طول کشید و عمده مناطق کرکوک نیز بدون آنکه درگیری حاصل شود، تحت کنترل نیروهای عراقی در آمد. علت اصلی این مسئله  همکاری نیروهای عضو حزب طالبانی با نیروهای عراقی بود؛ امری که «جاسم محمد جعفر» نماینده فهرست «دولت قانون» در پارلمان عراق، آن را فاش کرد، و گفت که برخی طرف‌ها در استان کرکوک مثل شهرستان طوزخورماتو با نیروهای عراقی همکاری کردند. این مسئله نشان دهنده این است که اتحادیه میهنی با مسعود بارزانی دچار اختلافات اساسی شده است.