به گزارش مشرق، «محمد امین آبادی» طی یادداشتی نوشت:
رهبر معظم انقلاب اسلامی در جلسه تنفیذ دور دوم ریاست جمهوری آقای روحانی به سه نکته کلیدی در جهت گیری داخلی و خارجی دولت یعنی «معیشت مردم، تعامل گسترده با دنیا و ایستادگی مقابل سلطه‌طلبان» اشاره فرمودند.
در نگاه اول شاید این سه جهت گیری اجتماع نقیضین به نظر برسد و حصول هر سه در کنار هم ممکن نباشد اما در یک بیان کلان نگر اتفاقا هر سه این جهت گیری ها در یک راستا و مقوم هم به شمار می روند. ایشان در تبیین جهت گیری دوم به نکته مهمی در مورد سیاست خارجی دولت اشاره کرده و فرمودند: «جهت‌گیری دوم، تعامل گسترده با دنیا است؛ این توصیه‌ی همیشگی ما است که این درست نقطه‌ی مقابل آن چیزی است که دشمنان ما و سلطه‌گران عالم دنبالش هستند.
ما میتوانیم با دنیا ارتباطات وسیع و گسترده‌ای داشته باشیم، هم به ملّتها و دولتهای دیگر کمک کنیم، هم از کمک آنها بهره‌مند بشویم؛ حیات اجتماعی بشریّت این‌جور پیش میرود: همکاری، همدلی، همراهی، تعامل با دنیا؛ اقلیم ما، جغرافیای ما، امکانات فراوان ما، این را برای ما آسان می کند.»
توصیه به دولت در قالب تعامل گسترده با دنیا را رهبری انقلاب در کنار جهت گیری دیگری تحت عنوان ایستادگی در مقابل نظام سلطه تبیین کرده و مشخص می کنند که منظور از جهان کدام جهان است و می فرمایند «جهت‌گیری سوم؛ در برابر هر سلطه‌طلبی، با صلابت و قدرت ظاهر بشوید؛ آن سلطه‌طلب هر که میخواهد باشد؛ امروز از همه متجاوزتر و وقیح‌تر، رژیم ایالات متّحده‌ی آمریکا است؛ در مقابل اینها با صلابت ظاهر بشوید، با قدرت ظاهر بشوید؛ با پشتوانه‌ی اقتدار ملّی و کمک این مردم میتوانید از ترفندهای آنها جلوگیری کنید و آن را دفع کنید.»
دو جهت گیری در سیاست خارجی ایران
در چشم انداز وسیعتر می توان از این دو جهت گیری، به یک تبیین عقلانی در سیاست خارجی کشور دست یافت. سیاست خارجی در معنای ساده و عمومی آن به کلیه تعاملات بین المللی دولت ها در محیط بین المللی نسبت به سایر بازیگران این عرصه در جهت تامین منافع ملی دولت ها اطلاق می شود و دولت ها در راستای تامین منافع ملی راهبردهای متنوعی را جهت حصول آن اتخاذ می کنند.
دولت هایی که از پشتوانه قوی حمایت مردمی، مشروعیت سیاسی، یکپارچگی اجتماعی و سطحی از پیشرفت رسیده اند ، معمولا سیاست خارجی کنشی را اتخاذ کرده و دیگر دولت ها خود را با سیاست خارجی این کشورها تنظیم می کنند. در مقابل سیاست خارجی ، دولت های ضعیف تابعی از تحولات بیرونی است و این دولت ها مجبورند به تحولات بیرونی تنها واکنش نشان داده و قادر به اتخاذ رویکرد منطقی بر اساس منافع ملی خود در عرصه بین المللی نیستند.
در مورد نظام جمهوری اسلامی سئوالی که مطرح می باشد این است که سیاست خارجی کشور از چه اصول و جهت گیری باید پیروی کند؟ و سئوال دوم این که با توجه ظرفیت های موجود ، سیاست خارجی کشور باید کنشی باشد یا واکنشی؟
اصول سیاست خارجی در قانون اساسی
اصول و مولفه های سیاست خارجی جمهوری اسلامی به وضوح در قانون اساسی کشور تبلور یافته است. در اصل دوم نویسندگان قانون اساسی تاکید می کنند «جمهوری اسلامی، نظامی است بر پایه ایمان به نفی هر گونه ستمگری و ستمکشی و سلطه گری و سلطه پذیری» و دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است برای نیل به این هدف سیاست خارجی کشور را بر اساس معیارهای اسلام، تعهد برادرانه نسبت به همه مسلمانان و حمایت بیدریغ از مستضعفان جهان تنظیم کند.»
اصل ۱۵۲ قانون اساسی نیز تاکید می کند «سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بر اساس نفی هر گونه سلطه جویی و سلطه پذیری، حفظ استقلال همه جانبه و تمامیت ارضی کشور، دفاع از حقوق همه مسلمانان و عدم تعهد در برابر قدرتهای سلطهگر و روابط صلحآمیز متقابل با دول غیر محارب استوار است.»
سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران به عنوان نظامی که محصول یک انقلاب عظیم مردمی و اسلامی است؛ نمی تواند جهت گیری مغایر با این اصول داشته باشد. شاید پرسش این باشد که اتخاذ جهت گیری مغایر با این اصول و مبانی چه اشکالی دارد؟ پاسخ این خواهد بود اشکالی ندارد، فقط در آن صورت ، دیگر جمهوری اسلامی به عنوان یک نظام اسلامی و انقلابی نخواهد بود و تبدیل به یک نظام بی هویت یا سکولار خواهد شد که مثل همه دولت ها بر اساس منافع صرف مادی تصمیم گیری کرده و جهت گیری سیاست خارجی خود را مشخص می کنند.
سیاست خارجی ایران باید متناسب با اصول فانون اساسی باشد
در واقع بر اساس اصول قانون اساسی کشور و اصول و مبانی انقلاب اسلامی دولت جمهوری اسلامی اگر می خواهد پاسدار هویت اسلامی انقلاب باشد باید سیاست خارجی خود را در راستای تحقق اصول گفته شده تنظیم کند و تمام استعداد و توانایی خود را برای دست یابی به این اصول به کار بگیرد.
سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در طول ۳۹ سال گذشته جهت گیری های متنوعی را تجربه کرده و همواره بین آرمانگرایی برخواسته از این اصول و واقع گرایی برخواسته از الزامات و محدودیت های نظام بین الملل در نوسان بوده است. در طول ۴ دهه گذشته دولت های مختلف در مقاطع گوناگون و با توجه به شرایط داخلی و محیط منطقه ای و بین المللی جهت گیری های گاها متضادی را نیز در پیش گرفته اند.
اکنون در آستانه ۴۰ سالگی انقلاب به نظر می رسد که باید سیاست خارجی کشور مسیر خود را پیدا کرده و نخبگان فکری و ابزاری روی آن برای مسیر پیشرفت کشور اجماع داشته باشند.
توسعه تنها در مدار غرب شکل نمی گیرد
سئوال دیگری که مطرح می باشد این است که با توجه به اصول قانون اساسی و مبانی انقلاب اسلامی آیا می توان جهت گیری خاصی را در سیاست خارجی در پیش گرفت که هم این اصول تامین شود و هم بیشترین منافع با کمترین محدودیت ها و ضررها برای کشور را به ارمغان آورد؟ پاسخ به این سئوال از نگاه نگارنده مثبت است.
هرچند دیدگاهی در کشور وجود دارد که توسعه و پیشرفت کشور را تنها منوط به قرار گرفتن در مدار غرب (اروپا و آمریکا ) می داند و معتقد است سیاست خارجی کشور برای حصول به منافع ملی باید غربگرا باشد. چرا که توسعه اقتصادی کشور راهی جز این ندارد. اما چنان که رهبری انقلاب نیز در مراسم تنفیذ فرمودند : سیاست خارجی کشور باید تعامل گسترده در جهان را با نفی سلطه گری و سلطه پذیری توامان در پیش بگیرد.
ایران به عنوان یک کشور بزرگ با تاریخی چندهزارساله ، جمعیتی ۸۰ میلیونی، جوان، تحصیل کرده، منابع عظیم نفتی گازی و معدنی، حضور در شاهراه مواصلاتی جهان، تسلط بر تنگه هرمز، انقلابی عظیم و مردمی و دارای ایده برای مناسبات بشری می تواند و باید از این استعدادها و قابلیت ها در جهت سیاست خارجی کنشی خود بهره بگیرد.
این یک عبارت کلیدی است که ایران قابل نادیده گرفتن نیست و همه بازیگران منطقه ای و بین المللی، ایران را در محاسبات خود به حساب می آورند. لذا دولت باید سیاست خارجی خود را بر اساس این مولفه های قدرت ساز تنظیم کند و از این منظر دست یابی به یک سیاست خارجی کنشی و جهت دار کاملا ممکن است.
ایران حتی می تواند با غرب جغرافیایی هم مراودات گسترده ای داشته باشد
اگر غرب را به غرب جغرافیای و غرب ارزشی تقسیم کنیم. سیاست خارجی ایران می تواند حتی در مدار کشورهای غربی نیز با تعامل گسترده با دولت هایی که سابقه یا پیشینه سلطه گری ندارند ، مراودات خود را با آنها تنظیم کرده با همکاری های گسترده اقتصادی زمینه را برای توسعه مراودات سیاسی باز کند. همچنین قدرت های مطرح بین المللی مثل روسیه، چین، برزیل، هند که زیر مجموعه دولت های سلطه گر و دشمن با ایران تعریف نمی شوند، ظرفیت های خوبی هستند تا سیاست خارجی کشور را در تنوع جهت گیری یاری کنند.
بهره گیری از پتانسیل های منطقه ای
در منطقه ، ما با کشورهای پاکستان و افغانستان در شرق و کشورهای آسیای میانه در شمال شرقی و ترکیه، عراق و آذربایجان در شمال غربی پیشینه های مشترک تاریخی ، مذهبی و فرهنگی وجود دارد و باید از این زمینه های مشترک به خوبی بهره گرفته شود. در سازمان های بین المللی مثل جنبش عدم تعهد، سازمان همکاری اسلامی، سازمان شانگهای ،اکو و... ظرفیت های بسیاری برای همکاری وجود دارد.
حتی می توان بلوک های جدیدی برای همکاری ایجاد کرد مجموعه کشورهایی که از مناسبات فعلی بین المللی راضی نیستند یا کشورهایی که هدف تحریم های محدود یا گسترده آمریکا قرار گرفته اند می توانند بلوک هایی برای همکاری های گسترده سیاسی و اقتصادی تشکیل دهند.
ایران باید شکاف های موجود در محیط بین الملل کنونی را به خوبی شناخته و از آن در راستای منافع ملی خود بهره بگیرد.
در متون علوم سیاسی، سیاست خارجی را امتداد سیاست داخلی دولت ها ذکر می کنند و یک سیاست خارجی قوی نمی تواند با محیط داخلی متشنج و جامعه چند پارچه پی گیری شود. شاید از این منظر است که رهبر معظم انقلاب در سخنرانی خود در مراسم تنفیذ به مساله اتحاد ملت تاکید کرده و فرمودند :«اتّحاد ملّت را مهم بشماریم. ما هرچه داریم، از وحدت ملّت، از اتّحاد ملّت در بین خودشان و از اتّحاد ملّت با مسئولین و مجریان امور کشور داریم؛ این اتّحاد را حفظ کنید. التهاب‌آفرینی نشود؛ دودستگی‌های مضر ایجاد نشود.
مردم سلایق مختلف و نظرات مختلفی دارند؛ بسیار خوب، با سلایق و نظرات مختلف، بگذاریم مردم در کنار هم زندگی آرامی داشته باشند. سلیقه‌ی گوناگون و اختلافِ‌نظر لزوماً به‌معنای گریبان‌گیری و درگیری نیست؛ میتوانند در کنار هم زندگی خوبی داشته باشند، سلایق مختلفی هم داشته باشند. التهاب‌آفرینی نباید انجام بگیرد.»
فرجام سخن
این بینش که در صورت همراهی با آمریکا تحریم ها لغو خواهد شد تقریبا بینش منسوخ شده ای هم در ایران و هم کم و بیش در سایر مناطق جهان است. تجربه کوبا و کره شمالی در پیش روی ماست .
اخیرا «سرگئی ریابکوف» معاون وزیر امور خارجه روسیه که کشورش بعد از تحولات اوکراین در سال ۲۰۱۴ هدف تحریم های گسترده قرار گرفته است در یک میزگرد تلویزیونی گفته است :«ما به خوبی می دانیم که تحریمهایی که اکنون اعمال شده است، هر کاری هم که انجام دهیم و حتی اگر اعلام کنیم که با همه آنچه آمریکا می گوید موافقیم و پرچم سفید هم تکان دهیم، هیچ فرقی نمی کند و این تحریمها لغو نخواهند شد. سناتورهای آمریکایی همچنان جلسه مجدد ترتیب داده و میلیونها بهانه می تراشند تا این تحریمها لغو نگردد.»
سیاست خارجی کشور با علم به این واقعیت باید با استقاده از ظرفیت های عظیم مادی و معنوی کشور و چنان که گفته شد با شناخت دقیق از ظرفیت های بین المللی و شکاف های موجود در بلوک های متعدد قدرت جهانی، تعامل گسترده با جهان را در پیش بگیرد. این گزاره ، هم امکان پذیر هست و هم با توجه به شرایط بین المللی چاره ای جز آن نیست. مگر این که دولت بخواهد بدون توجه به مبانی و اصول انقلاب اسلامی سیاست خارجی دیگری را در پیش گرفته و نظام را از هویت اسلامی و انقلابی خود تهی کند.
