در اهمیت ویلانمازی، از این نکته نمی‌توان گذشت که این ویلا تنها اثر مسکونی جوپونتی در خاورمیانه است و اثر دیگرش در عراق که زخمه‌های جنگ ۲۰۰۳ آمریگایی‌ها را بر تن دارد، توسط یونسکو در حال مرمت است و این خود نشانی از مهم بودن ویلانمازی است. اما مقصر تخریب بناهای ارزشمند شهرمان چه کسی است؟

ویلانمازی در سال ۸۶ در فهرست آثار ملی ثبت شده اما در طرح تفصیلی سال ۸۶ با عدم اعلام سازمان میراث فرهنگی، ویلا نمازی در پهنه ابنیه تاریخی و واجد ارزش قرار نمی‌گیرد و حتی در طرح تفصیلی به‌روز شده سال ۹۱ نیز با اهمال سازمان میراث و عدم اعلام ارزش این ملک در پهنه ابنیه ارزشمند نمی گنجد. در چنین شرایطی در سال ۹۱ مالک ویلا نمازی برای ساخت هتلی ۵ ستاره از میراث فرهنگی استعلام می‌کند و مدیر وقت اداره کل میراث تهران با درخواست مجوز تخریب و نوسازی هتل ۲۰ طبقه در بنای ثبتی ویلا نمازی موافقت می‌کند! در سال ۹۲ اداره میراث فرهنگی طی نامه‌ای به شهرداری تقاضای لغو مجوز تخریب ویلانمازی را می‌کند، که مالک شکایت به دیوان عدالت اداری می‌برد و دیوان عدالت اداری نیز رای به خروج ویلا نمازی از آثار ثبتی می‌دهد!

اگرچه شهرداری تهران به عنوان یکی از ۵ عضو کمیسیون ماده ۵، تلاش خود را برای نجات این بنا می‌کند و با ابلاغ طرح تفصیلی سال۹۱، مجوز ساخت هتل را لغو می‌کند اما چون از طرف دیوان عدالت و سازمان میراث فرهنگی در زمره آثار ثبتی نیست، بولدوزر‌ها همچنان در کمین این خانه ارزشمند هستند؛ چه اینکه مالک می‌تواند بر اساس طرح تفصیلی جدید، مجوز دیگری را درخواست کند.

ویلای نمازی چگونه ساخته شد؟

ویلای نمازی ساختمانی مربوط به دوره پهلوی دوم در شمال تهران است. در سال1339 خورشیدی (1960 میلادی) شفیع نمازی بازرگان ثروتمند و فرزند مهدی نمازی (بازرگان و نماینده مجلس شورای ملی و مجلس سنا) پس از مشورت با دوست خود محسن فروغی (معمار آرامگاه سعدی و رئیس دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران) با جوپونتی تماس گرفت تا ویلایی در تهران به او سفارش دهد. این اثر توسط جووانی پونتی Giovanni "Gio" Ponti ، که معمار مشهور و طراح ایتالیایی و خالق آثاری چون برج پیرلی در میلان و موزه هنر مدرن کلرادو در دنور بود طراحی و بین سالهای1336 تا 1343 خورشیدی (۱۹۵۷ تا ۱۹۶۴ میلادی) ساخته شد و در تاریخ ۲۲ آبان ۱۳۸۶ با شماره ثبت ۲۰۱۵۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این بنا در شمیرانات، خیابان نیاوران، خیابان عمار، پلاک ۱۴ واقع شده است.( ثبتی ویلا نمازی )

ویلا نمازی در شمیران ، منطقه پوشیده از درختان سر به فلک کشیده قرار گرفته که فضای زیبایی را ایجاد کرده است و تاثیر زیادی را در طراحی بنا گذاشته است.

 پرونده ثبتی خانه نمازی – سازمان میراث فرهنگی

به گفته ی خود معمار ، این خانه و حیاط آن را با مفهوم "شادی زندگی" و در رابطه مستقیم بین بنا و باغ خلق شده است، به نحوی که از داخل بنا، باغ قابل رویت بوده و از بیرون نیز ارتباط بصری به دورن ویلا وجود دارد.

ویژگی های معماری خانه نمازی

مصالح این بنا از آجر سرامیکی نارنجی رنگ با بافت متخلخل است و نیز سردری که سنگ های آن به طرز فرورفته و برجسته چیده شده اند و سطحی سه بعدی به وجود آورده است. ارتفاع این دیوار در حدود دو الی سه متر است که اجازه می دهد بخشی از طبقه دوم و تمام بام ساختمان از خیابان قابل رؤیت باشد. بام ویلا مانند یک عنصر جدا ازدیگر عناصر کالبد بنظر می آید. جو پونتی این نوع بام را در هر سه ویلای مشهورش به کار برده است. به نظر می رسد سقف بر فراز خانه شناور است. گویی هیچ تماس مشهودی بین خانه و سقف وجود ندارد و مانند یک سازه بسیار سبک با خطوط شکسته که در مجاورت خط با ساختمان قرار گرفته دیده می شود. در ویلای ونزوئلا این معمار، حتی خانه نیز برروی زمین قرار نگرفته و به نظر می رسد بر روی آن شناور است. ولی در ویلای نمازی دیوارها به زمین می رسند و پایه ازاره های سنگی که این جا به صورت زیگزاگ اجرا شده اند، ارتباط مواجی بین ساختمان و زمین پدید آورده است.

نمای ویلا و بام منحصر بفرد آن از داخل حیاط

پلان محوطه به خوبی نشان دهنده تلفیق مناسب ساختمان و باغ است. خانه به گونه ای طراحی شده است که از هر فضای داخلی آن کنج زیبایی از باغ، قاب گرفته شده و نمایان است. جزء به جزء مسائل محیطی این قطعه زمین را در نیاوران پیش از ساخت اثر مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است و نهایت استفاده از تمامی امکانات محلی برده شده است، برای مثال از جریان شمالی جنوبی هوا، نور و به تناسب آن نیاز به سایه،حداکثر استفاده انجام گرفته است. از نظر جو پونتی ورودی یک ساختمان مهمترین عنصر آن است؛ او می نویسد: "ورودی باید همیشه رمزآمیز باشد. " ولی در ویلای نمازی ورودی نمادی از حسی برگیرندگی و لایه های بی نهایت خانه است. به محض ورود، کل اتاق نشیمن و در پشت آن زیباترین قسمت حیاط مشاهده می شود. ورود به فضایی استثنایی احساسی می شود، ولی رمزآمیز بودن آن چندان حسی نمی شود. (جواهریان، مجله معمار، 1385)

سردر ویلا منبع: پرونده ثبتی خانه نمازی – سازمان میراث فرهنگی

 

عناصر معماری ویلا که مستحق توجه ویژه هستند عبارتند از:

· سقف ورودی سواره، طرحی است که پونتی در اکثر ویلاهایش به کار برده و همانند امضای اوست.

· اتاق نشیمن، سقفی با ارتفاع دو برابر و پلکانی سبک دارد که بسیار مدرن است و هر پله از سنگی با رنگ متفاوت ساخته شده است.

· پاسیوی بزرگ که فضای سبز باغ را به داخل کشانده است. پنجره سرویس های بهداشتی و راهروها به این پاسیو باز می شوند، پنجره ها مانند کلیسای رنشان اثر لوکوپوزیه یا موزه ویتنی اثر مارسال بروئر بسیار کوبیستی هستند و دیوارهای پاسیو با طرحهای سرامیکی هنرمند معروف ایتالیایی فائوستو ملوتی تزئین شده که آثارش به شدت مدرن هستند.

· دیوارها، سقف ها و کف های بالکن با سرامیک های به شکل نیم تخم مرغی تزئین شده اند که بیشتر مانند سنگریزه هایی در سه رنگ سیاه، سفید و سرمه ای به نظر می رسند.

· چهارستونی که سقف معلق ساختمان را نگه داشته اند، شکل کوچک شده برچ پیرلی در میلان هستند.

تمام عناصر این خانه توسط جوپونتی طراحی شده اند، سه شومینه، مبلمان، پارچه پرده ها، دستگیره ها و همچنین مجسمه های حیاط و داخل استخر. (تلخیص مقاله جواهریان1385)

 

 

ارزش های ویلای نمازی

فیلدن ارزش ها را به سه دسته کلی 1. ارزش های عاطفی 2. ارزش های فرهنگی 3.ارزش های بهره برداری و کاربری تقسیم بندی نموده است.

باتوجه به مطالب فوق پیرامون بنا و مطالعات صورت گرفته، اکثرا در زمره ارزش های فرهنگی جای می گیرد. ارزش های معماری و نایابی بنا باتوجه به اینکه تنها اثر تقریبا سالم معمار معروف ایتالیایی جیو پونتی در خاورمیانه می باشد، در کنار پوشش گیاهی ضعیف بخش خصوصی در محدوده اطراف این ویلا و همچنین خلق تمام قسمت های این ویلا همچون مبلمان آن توسط معمار، باعث هماهنگی میان اجزا که درنتیجه بالابردن ارزش های زیباشناسی این اثر شده است، تاثیر بسزایی در پررنگ شدن ارزش های فرهنگی ویلای نمازی شده اند. همچنین ویلای نمازی از این جهت حائز اهمیت است که به همراه ساختمانی در بغداد (ساختمان شورای برنامه ریزی و توسعه عراق) تنها آثار جوپونتی در خاورمیانه است. اثر جوپونتی در بغداد در طول جنگ 1382 خورشیدی (2003 میلادی) آسیب فراوان دید که اکنون توسط یونسکو در حال مرمت است و مرمت این بنا توسط یونسکو نشان از اهمیت آثار این معمار در جهان از منظر سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحدد (یونسکو) دارد.

 

ساختمان شورای توسعه و برنامه‌ریزی در بغداد/ اثر جیو پونتی معمار خانه نمازی تهران

 

· ارزش های عاطفی (ارزش های شگفت انگیز بودن، ارزش های هویتی، ارزش های استمرار و پیوستگی) – خانه نمازی به دلیل اینکه قسمتی از تاریخ معماری معاصر شهر تهران است و ارزش هویتی دارد، حائز ارزش های عاطفی میباشد.

· ارزش های فرهنگی (ارزش اسنادی، ارزش تاریخی، ارزش های نایابی، ارزش معماری، ارزش مناظر شهری، طبیعی و محیطی، ارزش های زیبایی شناسی)

– خانه نمازی به دلیل اینکه تنها بنای مسکونی از جو پونتی در خاورمیانه است دارای ارزش نایابی و ارزش معماری است. همچنین با توجه به محوطه ای که این خانه در آن قرار گرفته است و نوع ساخت و معماری بنا که کالبد و بستر آن دارای ارتباط توام میباشند دارای ارزش های طبیعی و محیطی نیز میباشد. قرار گرفتن این بنا در حریم خانه رهنما که خود یک اثر واجد ارزش و ثبت شده در فهرست آثار ملی است اهمیت این ارزش را دو چندان میکند. لذا خانه نمازی حائز ارزش های فرهنگی است.

· ارزش های بهره برداری و کاربری (ارزش عملکردی، ارزش اقتصادی، ارزش اجتماعی)

- خانه نمازی به عنوان یکی از آثار معماری معاصر شهر تهران با توجه به جایگاهی که در این حوزه دارد حائز ارزش های اجتماعی برای شهر تهران و میراث ملی میباشد.

لوحه ثبت بنا در فهرست آثار ملی

 

خلاصه‌ای از روند اتفاقات پیرامون اثر:

خانه نمازی توسط مالک آن آقای احمد ابریشمچی فروخته شد و پس از دست به دست شدن بین مالکین مختلف، در سال 1391 آقای ناصر صفری و شرکا، مالک وقت بنا در تاریخ 15/05/1391 اقدام به استعلام از سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری جهت ساخت هتل 5 ستاره در اراضی ویلای نمازی نمود. مدیرکل وقت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران براساس مصوبه کمیسیون ماده پنج شهر تهران با این درخواست موافقت کرد. به نظر میرسد مالک پیش از ارائه پرونده در کمیسیون ماده 5 نسبت به کسب تایید سازمان میراث فرهنگی اقدام کرده است. این درخواست شامل تخریب، نوسازی و ساخت 20 طبقه هتل در بنای ثبتی ویلا نمازی بود که مورد تائید کارشناس فنی آن اداره کل قرار گرفت.

در طرح تفصیلی سال 1386، با توجه به عدم اعلام سازمان میراث فرهنگی، این بنا نه در لایه ابنیه تاریخی واجد ارزش و نه به عنوان بنای معاصر واجد ارزش جانمایی نشده است( پهنه های G221 , G231)، که با توجه به عدم اعلام از سوی سازمان میراث فرهنگی، در طرح تفصیلی به روز شده نیز جانمایی از این بنا وجود ندارد.

پس از تغییر ریاست اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران و روی کار آمدن مسعود نصرتی به عنوان مدیر کل اداره یاد شده و قائم مقام سازمان، وی در تاریخ 24/06/1392 طی نامه ای به شهردار منطقه یک شهر تهران )معاون خدمات شهری فعلی شهرداری تهران( درخواست "کان لم یکن شدن" مجوز فوق برای خانه نمازی را نمود. با شکایت مالک به دیوان عدالت اداری ، رای دیوان مبنی بر خروج اثر از فهرست ثبت شده آثار ملی به نفع مالک داده شد. اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در راستای حفظ بنای مذکور در تاریخ 15/12/1394 طی نامه ای به دیوان عدالت ادرای، به نامه پیشین خود مبنی بر کان لم یکن شدن مجوز صادر شده از سوی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، و اشاره به قرار گرفتن این بنا در حریم خانه رهنما (که خود به شماره 9281 مورخ 07/05/82 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است)، به لزوم حفظ این بنا اشاره کرد. نهایت در تاریخ 27/04/1395 رای قطعی دیوان عدالت اداری مبنی بر خروج اثر از فهرست ثبت شده آثار ملی به نفع مالک داده شد!

 

نامه اولیه سازمان میراث فرهنگی مبنی بر تایید ساخت هتل به جای ویلانمازی

 

نامه میراث فرهنگی به شهرداری جهت لغو مجوز ساخت هتل

نامه سازمان میراث برای تجدید نظر در حکم دیوان عدالت اداری در خصوص خروج ویلا نمازی از فهرست آثار ثبتی ملی

طرح تفصیلی بروز شده

چگونه می‌توان ویلا نمازی را از تیغ بولدوزرها رهانید؟

پس از صدور رأی قطعی دیوان عدالت اداری، حساسیت افکار عمومی نسبت به مسأله تشدید شده و گروه‌های دوستدار میراث فرهنگی شهر تهران در خصوص تخریب این بنا واکنش نشان می‌دهند. این واکنش‌ها منجر به ورود کمیته میراث فرهنگی شهر تهران و صحن شورای شهر شده و طی مکاتبه با شهرداری تهران، تقاضای جلوگیری از روند تخریب بنای مذکور برای جلوگیری از تکرار تخریب خانه توران توسط مالکین نمودند.

همچنین معاون میراث فرهنگی استان تهران بدون اشاره به وظایف سازمان، تقاضای تملک اثر توسط شهرداری و تبدیل آن را به مرکزی فرهنگی می‌نماید؛ از سوی دیگر دبیر شورای شهرسازی و معماری تهران نیز از طرح موضوع به صورت اضطراری در شورای عالی شهرسازی و معماری خبر می‌دهد.

شهرداری تهران نیز که تلاش‌هایش باعث شده ویلای نمازی تاکنون تخریب نشود، با اشاره به اینکه موافقت اصولی در پلاک یاد شده، رأساً از سوی مالک و توسط سازمان میراث فرهنگی پیگیری شده است، از تلاش شهرداری مبنی بر حمایت از اثر فوق در چارچوب قانون خبر داده با اعلام اینکه مهلت اتمام پروانه مذکور با عنایت به ضوابط جدید طرح تفصیلی شهر به اتمام رسیده است، اعلام می دارد که شهرداری تهران در حال مدیریت فرصت لازم برای سازمان میراث فرهنگی برای اخذ مجوزهای قانونی و مجاب کردن دستگاه قضایی را مهیا کرده است و با اشاره به ظرفیت‌های دولت به خصوص اعتبارات وزارت راه و شهرسازی، اعلام کرده که شهرداری آمادگی کامل در خصوص حفظ اثر و همکاری در جهت تملک بنای فوق توسط وزارت راه و شهرسازی را دارد و این موضوع در آخرین جلسه شورای عالی شهرسازی و معماری مطرح و اعلام شده است.

جمع‌بندی:

1- علی‌رغم اینکه معمار اثر فردی شناخته شده در تاریخ معماری معاصر ایران است، متأسفانه در هیچ‌کدام از کتب مرتبط با میراث معماری مدرن ایران، من‌جمله کتاب میراث معماری مدرن ایران از دکتر اسکندر مختاری که خود مد‌ت‌ها مسئولیت سازمان میراث فرهنگی استان تهران را داشته است، به آن اشاره نشده است.

2- بر اساس لایه‌های تاریخی و معاصر شهر تهران، این اثر در هیچ‌کدام از لایه‌های مذکور قرار ندارد.

3- در هیچ‌کدام از فهرست بناهای واجد ارزش شهر تهران که از سوی سازمان میراث فرهنگی تهیه شده است، این اثر نشانه‌گذاری نشده است.

4- در فهرست بناهای معاصر شهر تهران هم که در سال 1371 تهیه شده است، این بنا نشانه‌گذاری نشده است.

5- بر اساس تبصره 25 از بند 12-3 ضوابط طرح تفصیلی شهر تهران ، متأسفانه علاوه بر اثر مذکور، لایه بناهای معاصر و اجد ارزش شهر تهران به صورت دقیق به شهرداری اعلام نشده است.

6- مالک با توجه به اینکه شروع فعالیت خود را برای اخذ مجوز از سازمان میراث فرهنگی داشته، در ابتدا نسبت به اخذ مجوز از سازمان مذکور مبادرت نموده است، اعتراضات بعدی سازمان میراث فرهنگی در این مورد، مورد قبول نهادهای قضایی واقع نشده و رأی به نفع مالک صادر شده است.

7- با توجه به قطعیت رأی و ارزش افزوده زمین، مدل‌های اقتصادی جایگزین می‌بایست از طرف سازمان میراث فرهنگی برای جلب نظر مالک در جهت حفظ حقوق مالکانه فرد تعیین و ارائه شود.

8- با توجه به ارزش ملک و منافع عمومی و تقاضای مطرح شده به سازمان یونسکو برای ثبت اثر فوق به عنوان میراث جهانی، بهترین گزینه خرید بنا به عنوان اثر ملی می‌تواند از طریق وزارت راه و شهرسازی یا سازمان میراث فرهنگی صورت پذیرفته و به عنوان مرکز مطالعات معماری معاصر ایران توسط وزارت مذکور مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

9- با توجه به حساسیت گروه‌های مردم‌نهاد، سازمان میراث فرهنگی ضمن تعیین نظام ارزش‌گذاری مورد تأیید خود، می‌تواند از ظرفیت این نهادها برای شناسایی بناهاو اعلام آن استفاده لازم را به عمل آورد.

10- شهرداری تهران میتواند در صورت عدم حصول نتیجه خرید ملک از سوی سازمان میراث فرهنگی یا سایر ارگان های دولتی ، مدیریت لازم را در بررسی نقشه های معماری به گونه ای به عمل آورد که طراحی معماری هتل مورد نظر مالک و یا هر بنای دیگری بدون تخریب و با حفظ احترام و وضعیت کنونی ویلا صورت پذیرد.

جو پونتی و آثارش

جو پونتی در سال 1891 میلادی در میلان متولد شد و معماری را در دانشکده فنی دانشگاه میلان آموخت. پس از پایان جنگ جهانی اول، فعالیت حرفه ای خود را آغاز کرد و در سال 1928 مجله معماری و طراحی "دموس" را، که هنوز منتشر میشود و از معتبرترین نشریات معماری جهان محسوب میشود با همکاری جیانی ماتزوچی بنیان گذاشت. چند سالی "دموس" را ترک کرد و مجله "استیله" را منتشر کرد و سپس دوباره به "دموس" بازگشت و تا آخر عمر سردبیر آن بود.

او هنرمندی خلاق به معنای "رنسانسی" این واژه بود، زیرا در همه زمینه های هنری آثاری می آفرید، از مقیاس کوچک قاشق و چنگال تا مبلمان، طراحی روی پارچه و شیشه، ساختمان مرتفع و حتی طراحی مناطق شهری. در سال 1952، او با همکاری فورناولی و روسلی، "استودیو پونتی" را بنیانگذاری کرد. در سال 1960 که به خواهش دوستش شفیع نمازی ویلایی برای او در شمال تهران طراحی کرد، او شهرتی بین المللی داشت و ساختمانهای بسیار مهمی در کشورهای مختلف طراحی و اجرا کرده بود. مثل برج پیرلی در میلان، ویلاهای متعدد و مشهور در فرانسه، ونزوئلا و ایتالیا، بناهای آموزشی و اداری در ایتالیا و همچنین پروژه هایی در سنگاپور و هنگ کنک. بعد از پایان خانه نمازی در تهران، چند بنای مذهبی هم در ایتالیا طراحی و اجرا کرد که مهم ترین آنها کلیسای تارانتو در سال 1970 بود. آخرین کار او و اولین مارش در آمریکا، موزه هنرهای مدرن کلورادو بود. او در سال 1979 در میلان در گذشت. (جواهریان، مجله معمار، 1385)

جووانی پونتی

ویلای پلانکارت در ونزوئلا – اثر دیگری از جو پونتی

منابع

· کیانی، مصطفی (۱۳۸۳). معماری دوره پلوی اول: دگرگونی اندیشه ها؛ پیدایش و شکل گیری معماری دوره بیست ساله معاصر ایران ۱۲۹۹ – ۱۳۲۰. تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.

· صفامنش، کامران و منادی زاده، بهروز (۱۳۸۲). مبانی ارزشگذاری بناها و مجموعه های قدیمی. نشریه شهرسازی و معماری هفت شهر، دوره ۱، شماره ۱۲ و ۱۳، ص ۳۱-۴۵.

· بانی مسعود، امیر (۱۳۹۴). معماری معاصر ایران : در تکاپوی بین سنت و مدرنیته (چاپ ششم). تهران: نشر‌هنر‌معماری‌ قرن‌.

· جواهریان ، فریار (1385). خانه نمازی ، اثر جو پونتی ، فصلنامه معمار(پژوهشی ، تخصصی) شماره 38 .ص 64-71.

· سایت رویدادهای معماری

· سایت ویکی پدیا – جیو پونتی

· کمیته مردم نهاد پیگیری حفاظت از خانه های تاریخی تهران

· خبرگزاری ایسنا