به گزارش مشرق، ایلبر اورتایلی (نویسنده و تاریخ‌دان مشهور ترکیه و رئیس کاخ‌موزه توپکاپی)، به همراه جمعی از فعالان فرهنگی و دانشگاهی با هماهنگی وابستگی فرهنگی ایران در استانبول به استان‌های شمالی‌مان سفر کردند که سفر آنها انعکاس خوبی در رسانه‌های کشور ترکیه داشته است.
در ادامه ترجمه مقاله پروفسور اورتایلی را با عنوان «در سرزمین شاه‌اسماعیل» که از سوی وابستگی فرهنگی ایران ترجمه شده و در اختیار ما قرار گرفته است، می‌خوانیم:
شیعه
امروز همه در اردبیل و تبریز مشاجره میان شاه اسماعیل [پایه‌گذار سلسله پادشاهی صفوی] و یاووز سلطان سلیم [سلطان امپراتوری عثمانی در قرن ۱۶ میلادی] را بی‌اهمیت و مخرب می‌خوانند. جنگ میان شاه اسماعیل به عنوان شاعری که شعرهایی به زبان ترکی اصیل دارد و یاووز سلطان که استاد شعر فارسی است جنگ تمدن نیست. دلیل این جنگ چیست؟ فکر نکردن به این موضوع در سرزمین مادری شاه اسماعیل غیر ممکن می‌نماید.
هفته گذشته برای برگزاری یک تور آموزشی که با همکاری چیمن پاشا، مدیر بنیاد مدیران گردشگری و با هماهنگی کنسولگری ایران (وابستگی فرهنگی) برگزار شد، سفری به تبریز و سپس به اردبیل داشتیم.
این بخش از ایران برای من ناشناخته نیست. اولین بار در پاییز سال 1986 با اتوبوس به این منطقه سفر کردم. شیوه زندگی سنتی‌تر بود، شهرها ساده‌تر و روستاها از کمبودهای اقتصادی رنج می‌بردند.
گفتنی است که تبریز نیز مانند تمام شهرهای شمالی ایران مرکز دنیای خود بوده است. مردم آن زمان اردبیل، تبریز و ارومیه یک سنت زیبا را احیا می‌کردند، روشنفکران این شهر را اساتید ادبیات فارسی و ترکی و عالمانی که تاریخ و معماری را به خوبی می‌دانستند تشکیل می‌دادند. اما گذر زمان این غنای فرهنگی را کمرنگ نکرده است.
پس از گذر از دامنه‌های البرز به اردبیل می‌رسیم. منطقه‌ای که بیشترین بخش جنگلی ایران را داراست. اردبیل استانی جداگانه و پربار است، زبان مردم آن ترکی است و از همه مهم تر اردبیل زادگاه صفویه است.
دوره صفویه در قرن‌های پانزدهم و شانزدهم میلادی دوره‌ای بسیار مهم از ایران است. شیخ صفی‌الدین و پسرش شیخ حیدر که از نوادگان شیخ جبرئیل هستند، اردبیل را به مرکز طریقت صفوی که وابسته به شیخ صفی است تبدیل کردند. آق قویونلوها نیز از این مکتب حمایت کردند.
صفوی‌ها علاوه بر قدرت بلاغت و مکتب خود از روابط خویشاوندی نیز بهره بردند. شاه اسماعیل نیز به جای تداوم این مکتب نقطه‌ای مطمئن‌تر را برگزید، شیعه جعفری را به عنوان دین رسمی حکومت و مردم اعلام کرد. ایران شیعی شده با جایگاه سیاسی منحصر به خود در دنیای داخلی و خارجی بیشتر نمود می‌یافت.
امروز همه در اردبیل و تبریز مشاجره میان شاه اسماعیل [پایه‌گذار سلسله پادشاهی صفوی] و یاووز سلطان سلیم [سلطان امپراتوری عثمانی در قرن ۱۶ میلادی] را بی‌اهمیت و مخرب می‌خوانند. در واقع تاریخ قوانینی دارد: جنگ میان شاه اسماعیل به عنوان شاعری که شعرهایی به زبان ترکی اصیل دارد و یاووز سلطان که به اندازه یک استاد شعر فارسی به این زبان تسلط دارد جنگ تمدن نیست، جنگ نفوذ و مسائل اقتصادی است.
این موضوع از منظر ایران بدین شکل بود: کنترل راه ابریشم به دست که خواهد بود، راه ورود به دریای مدیترانه چه خواهد بود؟ برای سلطان سلیم نیز حاکمیت منطقه مصر که به اندازه سوریه و فلسطین اهمیت داشت، مطرح بود.
لازم به ذکر است صفویان به باب علی، عالی قاپو می‌گویند. در اصفهان به عنوان پایتخت صفویان آثار معماری که به سبک رنسانس ایتالیا ساخته شده‌اند به وفور به چشم می‌خورد. این تقلیدی کورکورانه نیست بلکه ترکیب شرق و غرب است.
مشاجرات آن دوره در زمان حال از منظر منطق و تاریخ امروز به خیمه شب بازی می‌نماید. حمایت ایران از امپراتور روم در جریان معاهده کارلفوچا از دید ترک بودن غیر قابل توضیح است.
خانقاه صفویان، به میدانی که آرامگاه شهدای جنگ‌های صفویان است باز می‌شود. در آستانه این خانقاه هفت در، چله خانه‌هایی وجود دارد که درویشان برای تجرد از دنیا در آن به سر می‌برند.
این در که به دروازه موسوم است مزین به یکی از زیباترین نمونه‌های تزئینات کاشی‌کاری ایران است. در انتهای خانقاه مزار علمشاه خاتون مادر شاه اسماعیل قرار دارد، همچنین در کنار آن مزار شیخ صفی، شیخ حیدر و شاه اسماعیل به چشم می‌خورد.
مهم ترین ترکیب هنر هندوستان در دوره بابریان و هنر ایرانی در ضریح این آرامگاه‌ها دیده می‌شود. در اینجا می‌توانید کاربرد استادانه اشکال هندسی در تزیینات و ترسیم بی همتا را در هنر ایران و ترک در قرن شانزدهم میلادی ببنید.
در ادامه ترجمه مقاله پروفسور اورتایلی را با عنوان «در سرزمین شاه‌اسماعیل» که از سوی وابستگی فرهنگی ایران ترجمه شده و در اختیار ما قرار گرفته است، می‌خوانیم:
شیعه
امروز همه در اردبیل و تبریز مشاجره میان شاه اسماعیل [پایه‌گذار سلسله پادشاهی صفوی] و یاووز سلطان سلیم [سلطان امپراتوری عثمانی در قرن ۱۶ میلادی] را بی‌اهمیت و مخرب می‌خوانند. جنگ میان شاه اسماعیل به عنوان شاعری که شعرهایی به زبان ترکی اصیل دارد و یاووز سلطان که استاد شعر فارسی است جنگ تمدن نیست. دلیل این جنگ چیست؟ فکر نکردن به این موضوع در سرزمین مادری شاه اسماعیل غیر ممکن می‌نماید.
هفته گذشته برای برگزاری یک تور آموزشی که با همکاری چیمن پاشا، مدیر بنیاد مدیران گردشگری و با هماهنگی کنسولگری ایران (وابستگی فرهنگی) برگزار شد، سفری به تبریز و سپس به اردبیل داشتیم.
این بخش از ایران برای من ناشناخته نیست. اولین بار در پاییز سال 1986 با اتوبوس به این منطقه سفر کردم. شیوه زندگی سنتی‌تر بود، شهرها ساده‌تر و روستاها از کمبودهای اقتصادی رنج می‌بردند.
گفتنی است که تبریز نیز مانند تمام شهرهای شمالی ایران مرکز دنیای خود بوده است. مردم آن زمان اردبیل، تبریز و ارومیه یک سنت زیبا را احیا می‌کردند، روشنفکران این شهر را اساتید ادبیات فارسی و ترکی و عالمانی که تاریخ و معماری را به خوبی می‌دانستند تشکیل می‌دادند. اما گذر زمان این غنای فرهنگی را کمرنگ نکرده است.
پس از گذر از دامنه‌های البرز به اردبیل می‌رسیم. منطقه‌ای که بیشترین بخش جنگلی ایران را داراست. اردبیل استانی جداگانه و پربار است، زبان مردم آن ترکی است و از همه مهم تر اردبیل زادگاه صفویه است.
دوره صفویه در قرن‌های پانزدهم و شانزدهم میلادی دوره‌ای بسیار مهم از ایران است. شیخ صفی‌الدین و پسرش شیخ حیدر که از نوادگان شیخ جبرئیل هستند، اردبیل را به مرکز طریقت صفوی که وابسته به شیخ صفی است تبدیل کردند. آق قویونلوها نیز از این مکتب حمایت کردند.
صفوی‌ها علاوه بر قدرت بلاغت و مکتب خود از روابط خویشاوندی نیز بهره بردند. شاه اسماعیل نیز به جای تداوم این مکتب نقطه‌ای مطمئن‌تر را برگزید، شیعه جعفری را به عنوان دین رسمی حکومت و مردم اعلام کرد. ایران شیعی شده با جایگاه سیاسی منحصر به خود در دنیای داخلی و خارجی بیشتر نمود می‌یافت.
امروز همه در اردبیل و تبریز مشاجره میان شاه اسماعیل [پایه‌گذار سلسله پادشاهی صفوی] و یاووز سلطان سلیم [سلطان امپراتوری عثمانی در قرن ۱۶ میلادی] را بی‌اهمیت و مخرب می‌خوانند. در واقع تاریخ قوانینی دارد: جنگ میان شاه اسماعیل به عنوان شاعری که شعرهایی به زبان ترکی اصیل دارد و یاووز سلطان که به اندازه یک استاد شعر فارسی به این زبان تسلط دارد جنگ تمدن نیست، جنگ نفوذ و مسائل اقتصادی است.
این موضوع از منظر ایران بدین شکل بود: کنترل راه ابریشم به دست که خواهد بود، راه ورود به دریای مدیترانه چه خواهد بود؟ برای سلطان سلیم نیز حاکمیت منطقه مصر که به اندازه سوریه و فلسطین اهمیت داشت، مطرح بود.
لازم به ذکر است صفویان به باب علی، عالی قاپو می‌گویند. در اصفهان به عنوان پایتخت صفویان آثار معماری که به سبک رنسانس ایتالیا ساخته شده‌اند به وفور به چشم می‌خورد. این تقلیدی کورکورانه نیست بلکه ترکیب شرق و غرب است.
مشاجرات آن دوره در زمان حال از منظر منطق و تاریخ امروز به خیمه شب بازی می‌نماید. حمایت ایران از امپراتور روم در جریان معاهده کارلفوچا از دید ترک بودن غیر قابل توضیح است.
خانقاه صفویان، به میدانی که آرامگاه شهدای جنگ‌های صفویان است باز می‌شود. در آستانه این خانقاه هفت در، چله خانه‌هایی وجود دارد که درویشان برای تجرد از دنیا در آن به سر می‌برند.
این در که به دروازه موسوم است مزین به یکی از زیباترین نمونه‌های تزئینات کاشی‌کاری ایران است. در انتهای خانقاه مزار علمشاه خاتون مادر شاه اسماعیل قرار دارد، همچنین در کنار آن مزار شیخ صفی، شیخ حیدر و شاه اسماعیل به چشم می‌خورد.
مهم ترین ترکیب هنر هندوستان در دوره بابریان و هنر ایرانی در ضریح این آرامگاه‌ها دیده می‌شود. در اینجا می‌توانید کاربرد استادانه اشکال هندسی در تزیینات و ترسیم بی همتا را در هنر ایران و ترک در قرن شانزدهم میلادی ببنید.
