به گزارش مشرق؛ «در مواجهه با هنر و هنرمند و قضاوت در این عرصه ها، باید ظرافت های فراوان و مرزهای بسیار حساس و دقیقی را رعایت کرد.» (مقام معظم رهبری)

فرهنگ نقد و انتقاد در جامعه ایران اسلامی بیش از هر عملی نیازمند رعایت آموزه های اخلاقی و اجتماعی است. اگر این عمل به دور از اصول اخلاقی و بر پایه مجادله، هتاکی و بی حرمتی صورت پذیرد، نه تنها منجر به دور شدن فرد مورد انتقاد از گرایش های دینی شده؛ بلکه اثرات مخربی نیز بر ترویج و تثبیت فرهنگ اسلامی برجا خواهد گذاشت. این امر به ویژه در رابطه با افراد و موضوعات مطرح از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. از این رو انتقاد از سینما و اهالی آن که به فرموده مقام معظم رهبری "کلید پیشرفت کشور" را در دست دارند، بیش از همه می بایست بر پایه فرهنگ نقد دلسوزانه، منصفانه و همراه با احترام، محبت و خیرخواهی باشد.

با این حال متأسفانه اقدامات نادرست برخی نشریات در واکنش به رویدادهای سینما و اهالی آن، ضربه ای بر نقد سازنده و ارزشی است و بیش از همه موضع معترضان و منتقدان نیروهای انقلابی نسبت به این مسائل را تضعیف می کند. در این زمینه هفته نامه یالثارات تاکنون چندین بار به جای نقد سازنده از توهین استفاده کرده است. یالثارات، بی توجه به ارزش و بزرگی نامی که خود را به آن مزیّن ساخته است، نسبت به جشن حافظ و بازیگران فیلم فروشنده، هتاکی هایی را روا داشت و نقدهای عالمانه و ارزشی دوستان انقلابی نسبت به این دو موضوع را در محاق قرار داد. این واکنش های عصبی یالثارات سبب شد تا هفته قبل در مراسم دهمین جشن منتقدان و نویسندگان سینمایی (یکشنبه 28شهریور)، افراد زیاد علیه آن موضع گیری کنند و از جمله ابراهیم حاتمی کیا در نقد یکی از مطالب توهین آمیز یالثارات، گفت: من از انتشار این مطلب مطلع نبودم و به تازگی آن را خواندم اما وقتی دیدم چنین اتفاقی افتاده و حرمت قلم زایل شده است فکر می کنم همه باید در مقابل آن واکنش داشته باشیم. نمی‌دانم این خشونت از کجا آمده است که چنین مطالبی را علنا منتشر می‌کنند و اخلاق را زیر پا می‌گذارند. 

 در حالی که نسبت به جشن حافظ و فیلم فروشنده و دیگر بازیگران و کارگردان مورد نقد هفته نامه یالثارات، می توان انتقادات عالمانه و جدی را داشت، ترویج ادبیات توهین آمیز، خسارت بزرگی است که تنها هزینه ها را بالا می برد و سخن حق را ذبح می کند، این در حالی است که در سخنان رهبر معظم انقلاب، خزانه ای از دیدگاه های حکیمانه جهت نقد حوزه فرهنگ، رسانه و سینما وجود دارد و نشریاتی همانند یالثارات که خود را ارزشی می دانند، ضرورت دارد به این دیدگاه ها توجه کنند.

 بنابراین در این مقاله جهت آگاهی از آداب نقد سازنده، با استفاده از نقطه نظرات و سخنان مقام معظم رهبری به بررسی محورهای انتقاد سازنده می پردازیم. 

ذکر و تأکید بر خوبی ها و بدی ها، نقاط قوت و ضعف در کنار یکدیگر

مقام معظم رهبری در جلسه پرسش و پاسخ مدیران مسئول و سردبیران نشریات، در تعریفی جامع از انتقاد می فرمایند: «انتقاد معنایش این است که هر انسانی بنشیند عیارسنجی کند، ببیند نقطه‌ی ضعف کجاست، نقطه‌ی قوّت کجاست؛ بعد ببیند این نقطه‌ی ضعف -اگر می تواند علّت یابی کند- به کجا برمی گردد، سراغ آن‌جا برود؛ یعنی آن ریشه را پیدا کند، اصل را پیدا کند. اگر این کار انجام شد، درست است» (4/12/1377)

بر اساس این تعریف رعایت عدالت در انتقاد از اهمیت بسزایی برخوردار است. ایشان همچنین در جای دیگر این ویژگی را علامت دلسوزانه بودن انتقاد می دانند: «علامت دلسوزانه بودن انتقاد این است که وقتی انسان انتقاد را بیان می‏کند، نقطه قوت را هم در کنار او بیان کند تا معلوم شود که بنای نظر شخصی، بنای انتقام‏ گیری و بنای اذیت کردن ندارد و الا اگر ما یک مجموعه ‏ای داشته باشیم که نقاط قوت و نقاط ضعفی هم دارد، آن وقت در بیان انتقاد، نقاط قوتش را اصلاً در نظر نگیریم و به زبان نیاوریم، بعد یک یا دو یا ده مورد از نقاط ضعف را همین طور بیان کنیم. معلوم است که تضعیف خواهد شد...» (8/3/1386)

در مزیت توجه به هر دو نقطه قوت و ضعف باید گفت سبب تقویت ظرفیت امر به معروف و نهی از منکر و پذیرش اعمال و رویدادهای ناشایست توسط مرتکب می شود. 

رعایت ادب و عدم توهین و تخریب

 رهبر معظم انقلاب در بیان این مهم می فرمایند: «ما جامعه را جامعه‌ی آزادی می دانیم. انتقاد به معنای همان «عیار سنجی» را کار بسیار خوبی می دانیم. من با آن موافقم؛ اما با تظاهر و تصارح به بدگویىِ اشخاص، هیچ موقع موافق نیستم.» (4/12/1377) از نظر ایشان آزادی مطبوعات نیز محدود به رعایت ارزش های اخلاقی است: «مطبوعات‌ آزاد مایه‌ رشد جامعه‌ است‌، اما در کنار این‌ ارزش‌، باید حقایق‌ و واقعیت های‌ جامعه‌ نیز مد نظر باشد. صداقت‌، عفاف‌ و انصاف‌ نسبت‌ به‌ دیگران‌ باید جزو طبیعت‌ ثانوی‌ صاحبان‌ قلم‌ باشد و ارزش های‌ جامعه‌ در پوشش‌ آزادی‌ مطبوعات‌ و قلم‌، پایمال‌ نشود» (9/12/1379)

نکته ظریفی که در تأکید مقام معظم رهبری بر نفی بدگویی و توهین به اشخاص حقیقی و حقوقی وجود دارد این است که اگر رعایت ادب صورت نگیرد، اثرات سوئی بر فضای اخلاقی جامعه خواهد گذاشت.

هدف از انتقاد اصلاح و به کمال رساندن فرد و جامعه

هدف نقد از دیدگاه مقام معظم رهبری پیش رفتن، اصلاح و به کمال رساندن فرد و جامعه است. معظم له در دیدار جمعی از کارگردانان سینما و تلویزیون در این زمینه می فرمایند: «عیب‌جویی دو نوع است؛ یک وقت عیب‌جویی جنبه‌ی تحقیر، اهانت، طرف را به خاک سیاه نشاندن، از طرف انتقام گرفتن و چهره‌ی او را در نظر دیگران زشت کردن است که این کار در هیچ عرف نجیبانه‌ای - نمی‌گویم اسلامی - ممدوح نیست. یک وقت هم نه، هدف از انتقاد، دلسوزی است، تکمیل است، برطرف کردن عیب است و آیینه‌وار نمودن عیب شخص یا نظام یا مدیر یا مردم به خود آن هاست و این ممدوح است. ممکن است این هم به نظر شنونده تلخ باشد؛ اما این تلخی، تلخی گوارایی است و هیچ ایرادی ندارد» (23/3/1385)

بیان کنایی و اشاره غیرمستقیم

از دیگر ویژگی های خلاقانه مقام معظم رهبری در انتقاد سازنده، اشاره غیرمستقیم به موضوع مورد انتقاد است. برای نمونه ایشان در نکوهش نادیده گرفتن اخلاق در هنر به صورت غیرمستقیم از دیدگاه متفکرین غربی بهره گرفته و تفکر خود را از این طریق به گونه ای غیرمستقیم بیان می کنند: «من مطلبى را - به گمانم - از قول رومن رولان خواندم که گفته بود در یک کار هنرى، یک درصد هنر و 99 درصد اخلاق اهمیت دارد؛ یا احتیاطاً این‌گونه بگوییم: 10 درصد هنر و 90 درصد اخلاق. به نظرم رسید که این حرف، حرف دقیقى نیست. اگر از من سؤال کنند، من مى‌گویم صد در صد هنر و صد در صد اخلاق. این‌ها با هم منافات ندارند. باید صددرصد کار را با خلاّقیت هنرى ارائه داد و صد درصد آن را از مضمون عالى و تعالى‌بخش و پیش برنده و فضیلت‌ساز پُر کرد و انباشت...» با این اشاره معظم له به خوبی عدم توجه به اخلاقیات در سینمای غرب را به چالش کشیده و از این رهگذر لزوم رعایت اخلاق انسانی، فضیلت ها و معارف والای دینی در هنر متعهد و ملتزم را گوشزد می کنند.

توجه به علل و ریشه های رفتار و عملکرد نادرست

در نگرش رهبری به سینما و سایر آثار هنری عوامل گوناگونی برای خطا در جهت گیری ها وجود دارد و تنها کارگردان و یا بازیگر مقصر نیستند. «... من یک مقدار وزارت ارشاد را، یک مقدار سازمان تبلیغات را، یک مقدار حوزه‌ ی علمیه را، یک مقدار آن کسانی که صاحبان اندیشه‌ ی دینی هستند، همین اندیشه‌ های عرفانی، حکمت متعالیه و این چیزهایی که آقایان گفتید، اینها را مخاطب قرار می دهم و می گویم شما برای برخورداری کشور از این هنر فاخر - که در این جمع هست - چه کرده ‌اید؟ «شما» چه کرده ‌اید؟ چنانچه در آن زمینه کاری انجام نگرفته باشد، من از یک کارگردان خیلی توقع نمی کنم. هنرمند با استعداد ما که اثرش یا خالی است یا حداقل نسبت به این ارزش های مورد نظر ما خیلی پُربار نیست، از او توقع نمی کنم که چرا این اثر آن‌چنانی که من می پسندم، نیست. بنابراین من نمی توانم قبول کنم که آماج این ناامنی، کارگردان های ما باشند و اگر چنین واقعیتی وجود داشته باشد، واقعیت نابحق و نابجایی است.» (بیانات در دیدار جمعی از کارگردانان سینما و تلویزیون23/3/1385)

نتیجه گیری

از مجموع محورهایی که از بیانات رهبری ذکر شد، می توان دریافت که نقد سازنده اضلاعی دارد و عدم توجه به حتی یک مورد؛ نقد را از اهداف خود دور می کند و چه بسا در خدمت تحقق اهداف دشمن که همان ضربه زدن به آرمان های نظام جمهوری اسلامی و تحقق تمدن اسلامی است، قرار دهد. نکته دیگر این که ما به دنبال تأیید همه جانبه مجموعه سینما نیستیم، چراکه بسیاری از تولیدات آن و دست اندرکاران سینما از محورهای اسلامی و انقلابی فاصله زیادی دارند، بلکه منظور بازنگری در جریان نقد تخریب گر است. 

همانطور که در محورهای نقد مورد انتظار رهبری مشخص است انتقاد کننده باید در نیت و هدف خود و همچنین کیفیت اجرای نقد در جهت تحکیم فضای برادری دینی و ارتقا نقش سینما در بهبود فضای فرهنگی جامعه حرکت کند، چراکه تنها در چنین فضایی امکان شکوفایی استعدادها و رسیدن به رشد و کمال ممکن خواهد بود. ترویج توهین آن هم در ماه های منتهی به انتخابات، فضای کلامی رسانه ها را آشفته می کند و این وضعیت به جامعه منتقل می شود. در این وضعیت انصاف و حقیقت در محاق قرار می گیرد و رفتارهای تندی را تولید خواهد کرد. این وضعیت قبل از سال 1388 توسط رسانه های وابسته به جریان اصلاح طلب ایجاد شد، تا جایی که رهبر معظم انقلاب در خطبه های 18 رمضان سال 1387 (29/6/1387)، با هشدار نسبت به آن فرمودند: «یک چیز دیگری که این روزها انسان مشاهده می کند قضاوت های درباره‌ی مسائل دولت و کارهای دولت است. البته این از آثار نزدیک شدن به دوره‌ انتخابات است؛... نباید اخلاق نکوهیده‌ی بی انصافی در جامعه‌ی ما رواج پیدا کند؛ ما نباید دچار بی انصافی بشویم؛ بخصوص نخبگان، بخصوص نخبگان، نگاه کنند، منصفانه حرف بزنند ... من نگرانی ام از این نیست که حرفی زده شود، از کسی انتقاد شود؛ نه. یک نفر انتقاد می کند، یک نفر هم جواب می دهد. نگرانی من از رائج شدنِ اخلاق بی انصافی در جامعه است. ... این فضای تخریب، فضای خوبی نیست. مردم هم خوششان نمی‌آید....»

می توان گفت اگر این بی انصافی ها در گفتار رواج پیدا نمی کرد، فضای فتنه آلود بعد از انتخابات 88 نیز کمتر عرصه بروز می یافت.

فهیمه عشرتی خلیل آباد-پایگاه بصیرت