گروه بین‌الملل مشرق - سیاست خارجی ترکیه بر دکترین سیاست خارجی داوود اوغلو که از لابلای صفحات کتاب وی” عمق استراتژیک” استخراج شده است، استوار است. مفاهیم و ایده های انعکاس یافته در این کتاب در عرصه های تئوریک، نقشی کلیدی در حوزه سیاست خارجی جاری ترکیه ایفاء نموده است. او مصرانه ایده معروف "مشکل صفر” با همسایگان را مطرح ساخت تا چالش های موجود در روابط ترکیه با برخی همسایگان را مرتفع سازد. این سیاست در ابتدا سیگنال های روشنی منعکس ساخت و موجب شد تا بسیاری ترکیه را یک مدل منطقه ای بنامند اما فرایند معکوس خیلی زود آغاز شد.

بشار اسد از نزدیک ترین دوستان اردوغان، در حال حاضر در صدر لیست مطرودترین چهره ها برای ترکیه قرار گرفته است. عبدالفتاح السیسی رئیس جمهور مصر که اخوان المسلمین نیروی سیاسی- مذهبی متحد ترکیه را از اریکه قدرت در قاهره کنار زد، یک نام دیگر در لیست سیاه ترکیه است. در حالی که رهبری ترکیه این وضعیت را به عنوان تصویری که حمایت از ارزش ها و دمکراسی منعکس می سازد جلوه می دهد، حمایت آنکارا از شورشیان در سوریه و در مقابل بی اعتنایی به اعتراضات شیعیان در بحرین برای مثال، کاملا روشن می سازد که سیاست خارجی ترکیه نه تنها ارتباط ناچیزی با حمایت از ارزش ها دارد بلکه اغلب از علقه های سیاسی – مذهبی خاص تأثیر می پذیرد. سیاست ناکارآمد آنکارا در قبال سوریه و به ویژه رویکرد بسیار مبهم آن در قبال نیروی شیطانی داعش نشان می دهد که سایه ای تاریک جایگاه منطقه ای و بین المللی ترکیه را احاطه نموده است. (1)
اردوغان در سیاست خارجی اش با رویت اتفاق ناگهانی و پیش بینی  نشده "بیداری اسلامی”، سعی نمود تا جهت رسیدن به آرزوی دیرینه اش نسبت به نظام های طرفدار خویش در منطقه قدم های بلندتری بردارد. در این فضا بهترین گزینه برای تحقق برنامه های بلند پروازانه نخست وزیر و یارانش، حمایت از گروه های نزدیک به جریان "اخوان المسلمین” بود. گروهی که به دنبال وقوع بیداری اسلامی در بسیاری از کشورهای عربی از شمال آفریقا تا خاورمیانه دارای موقعیت بهتری نسبت به قبل شدند و در تعدادی از این کشورها از جمله در تونس، مراکش و مصر سرانجام این اسلام گرایان میانه رو قدرت را نیز به دست آوردند. اگر این روند ادامه پیدا می کرد رویای اردوغان و داوود اوغلو در یک فرصت طلائی غیر قابل پیش بینی محقق می شد. اما به نظر می رسد هم قدرت های جهانی و هم قدرت های منطقه ای از این روند نگران شدند.
تلاش اردوغان برای انزوای مصر و رئیس‌جمهور آن «عبدالفتاح السیسی» به قماری باخته شده تبدیل شد و چاه ‌کن در چاه افتاد و ترکیه است که به دلیل سیاست ‌های اردوغان منزوی شده است. هنوز اردوغان از تلخی ناامیدی ‌های قبلی در صحنه بین‌ الملل نجات نیافته بود که ضربه‌ کاری دیگری از قطر خورد، قطری که به سمت عادی سازی روابط با مصر گام برداشته است. حال هر روز بر مشروعیت داخلی و خارجی السیسی افزوده می ‌شود و در مقابل انزوای اردوغان تشدید می ‌شود. اردوغان و طرفدارانش همواره به دنبال ترویج این تفکر بودند که روابط رو به رشد دوحه و آنکارا دلیلی قاطع بر محبوبیت مردمی و نقش اردوغان در منطقه عربی است اما حال این دلیل زیر سوال رفته است. (2)
قصه انزوا در چندین سال اخیر ادامه داشته است؛ در حالی که مداخله در لیبی ادامه داشت، ترک‌ها را تخلیه کردند، اما بعد از انقلابی که آنکارا آن را حمایت کرده بود ترک‌ها به طور کامل افراد نامطلوب اعلام شدند که نتیجه‌ بی ‌بصیرتی و سیاستی اشتباه بود. مصر درب خروجی را نشان داد؛ نقطه ‌ای بود که با سلسله ‌ای از اشتباهات به آن رسیده شد. در تونسی که تا دیروز بعضی ‌ها! افتخار می ‌کردند که ” ترکیه را به عنوان الگو” گرفته ‌اند، ترکیه را متهم به حمایت از تروریسم نمودند؛ در آنجا هم درب خروج باز ‌شد. فرار از یمن به تازگی ‌ها اتفاق افتاد. بعد از قول حمایت لجستیکی از حملات سعودی‌ ها به یمن، دروازه‌ های این کشور برای مدت طولانی به روی ترک ‌ها بسته خواهد ماند.

برای وضعیتی متفاوت از این باید منتظر پیروزی ملک سلمان باشند. و آن پیروزی شاید هیچ گاه پیش نیاید. عملیات سعودی‌ ها که ویرانی و مرگ را به بار آورده نه تنها که انصارالله را عقب نرانده است بلکه باعث گسترش مناطق تحت سلطه‌ آن ها شده است و در آخر این که یک روز قبل از دیدار رئیس جمهور رجب طیب اردوغان از تهران ۶۴ نماینده مجلس، به رئیس جمهور حسن روحانی نامه نگاشتند که اردوغان به ملت ایران توهین نموده است و باید عذرخواهی نماید. با وجود این که در گذشته یکی دو بحران دیپلماتیک با ایران پشت سر گذاشته‌ شده است، تاکنون وضعیتی که به صورت مستقیم دیدار رهبران کشورها را به چالش بکشد تجربه نشده بود. (3)
ترکیه از جمله کشورهایی است که در سال‌ های اخیر تلاش‌ های بی شماری در جهت توسعه نفوذ منطقه ‌ای خود انجام داده است. به ‌طوری که از دیدگاه تحلیل گران مسائل استراتژیک، حزب عدالت و توسعه در راستای اهداف خود به توسعه سیاست‌ های نوعثمانی‌ گرایی در منطقه اقدام نموده است. شواهد زیادی وجود دارد که این سیاست ترک ‌ها با شکست مواجه شده و در پی این شکست ‌ها بوده که نگاه حزب حاکم ترکیه تغییر یافته و به طرف غرب معطوف شده است. متناسب با این تغییر راهبرد می ‌توان نقدی بر سیاست ‌های منطقه ‌ای ترکیه وارد کرد.
حمایت از جریانات تروریستی در منطقه علیه نظام سوریه سیاست تغییر ناپذیر سال‌ های اخیر ترکیه بوده است. به ‌طوری که ترکیه با هر سازوکاری تلاش نموده ضمن حمایت از جریانات تروریستی بتواند نظام سوریه را ساقط نماید. تروریسم مذکور لاجرم امروزه به بخشی از مسائل امنیتی ترکیه تبدیل شده است. سابقه حمایت سازمان اطلاعاتی- امنیتی ترکیه در تسلیح و آموزش گروه‌ های  جهادی به وزیرستان جنوبی در پاکستان برمی ‌گردد تا جایی که این نیروها بعد از آموزش توسط سیستم هوایی ترکیه به استانبول وارد شده و زمینه برای انتقال آن‌ ها از خاک ترکیه به سوریه فراهم می ‌شد. از طرف دیگر شواهد متعددی وجود دارد که جریانات تروریستی فعال در منطقه (عراق و سوریه) با عنوان داعش، بیش از هر کشور توسط ترکیه حمایت می ‌شوند.

دلایل بی ‌شماری وجود دارد که امروزه داعش در عراق و سوریه با ترکیه هماهنگ است. زیرا اراده اساسی از طرف «ترک‌ها» در مقابله با داعش وجود نداشته است. هم ‌چنین شواهد نشان می ‌دهد در جریان ورود داعش به عراق و سوریه بسیاری از عناصر داعش به طور آزادانه از داخل مرزهای ترکیه وارد این کشورها می ‌شدند. بنا به استناد خبرگزاری ‌های منطقه بخشی از مجروحین داعش در مراکز درمانی ترکیه مورد مداوا قرار می‌ گرفتند. از آن جا که نزدیکی داعش و ترکیه بیش تر جنبه‌ تاکتیکی داشته است به طور یقین داعش ترکیه را به حال خود رها نخواهد کرد؛ مضافاً این ‌که ترک‌ ها همکاری ‌هایی را با آمریکایی ‌ها به عمل آورده ‌اند. این همکاری ‌ها از چشم داعش دور نخواهد ماند. (4)
ترک‌ ها جهت تحقق رویای ورودشان به اتحادیه اروپا (بعد از شکست سیاست‌ های نوعثمانی ‌گرایی) ملزم به رعایت حداقل استانداردهای مورد نظر این اتحادیه بوده ‌اند. یکی از این استانداردها کاهش مخاصمات منطقه ‌ای و از بین بردن تنش با همسایگان بوده است. اجرای این سیاست یکی از اولویت ‌های اساسی ترکیه است. سیاستی که امروزه نتایج عکسی را در بر داشته است. زیرا ترک‌ ها به شدت در تنظیم روابطشان با سه همسایه مهم (یعنی عراق، سوریه و ایران) دچار مشکل شده ‌اند. بنابراین سؤال این است که سیاست صفر کردن مشکلات با همسایگان تا کجا پیش رفته است؟ سیاستی که به نظر می‌رسد جزء اهداف این کشور در نزدیکی به اتحادیه‌ اروپا باشد. سؤال این است که آیا ترکیه در اجرای این طرح موفق عمل نموده است یا نه؟ به طور یقین می ‌توان گفت خیر.
سوریه نقطه اتصال همگرایی ترکیه و عربستان در منطقه بوده است. به طوری که بسیاری از جریانات تروریستی سوریه با حمایت ‌های مالی و لجستیکی عربستان و ترکیه صورت می‌ گرفت. اما امروزه مسائلی رخ داده است که منجر به گسست روابط ترکیه و عربستان شده است. اولین مسئله بحث اخوان ‌المسلمین است. عربستان به شدت سیاست ‌های اخوان‌ هراسی را دنبال می ‌کند، این در حالی است که ترکیه مهم‌ ترین حامی منطقه ‌ای اخوان به شمار می‌ رود و حتی ترک‌ ها بسیاری از روابط خود را در منطقه به تبع این فاکتور تنظیم کرده ‌اند.

به طور مثال تشدید اختلافات با دولت جدید مصر بر سر اخوان ‌المسلمین از جمله‌ این سیاست‌ ها است. یکی دیگر از شکاف ‌های ترکیه با هم‌ پیمانان منطقه ‌ای و فرامنطقه ‌ای، نگاه به آینده ‌ تحولات منطقه است. ترک ‌ها اعتقاد دارند عربستان با امریکا بر سر ماندن بشار اسد در سوریه به توافق رسیده است، اما ترکیه شرط ورود به ائتلاف بین ‌المللی بر ضد داعش را منوط به سقوط بشار می ‌دانست این در حالی است که به اعتقاد ترک ‌ها، عربستان حضور بشار اسد در ساختار قدرت آینده سوریه را پذیرفته است. (5)

به دنبال شکست های سیاست خارجی ترکیه، عبدالله گل اعلام کرد: من فکر می کنم این مساله سودمند خواهد بود که در سیاست های خود در خاورمیانه و جهان عرب تجدید نظر کنیم و رویکردی واقع بینانه تر در پیش بگیریم. تحولات بزرگی در منطقه در حال شکل گیری است و اگر هرج و مرج بزرگی شکل بگیرد، ما نیز با اتفاقات عجیبی رو به رو خواهیم شد که پیش از این هرگز آن را در نظر نگرفته ایم.
 
مفسران سیاسی از سیاست خارجی اردوغان به این خاطر انتقاد می کنند که وی سیاست هایی به شدت بلندپروازانه را دنبال می کند. اردوغان قصد دارد ترکیه را به قدرت مرکزی در خاورمیانه تبدیل کند همان طور که در دوره امپراطوری عثمانی بوده است. ولی ترکیه از مصر گرفته تا رژیم صهیونیستی، روابط ضعیفی با بسیاری از کشورهای منطقه دارد و همچنین روابط پرتنشی نیز با غرب داشته است. دولت ترکیه در دستیابی به هدف خود برای سرنگونی دولت بشار اسد در سوریه نیز ناکام بوده است. احمد داوود اوغلو نخست وزیر ترکیه بارها به خاطر توصیف سیاست خارجی ترکیه به عنوان سیاستی که به دنبال روابطی بدون مشکل با همسایگان است، مورد تمسخر قرار گرفته و منتقدان بر این باورند که سیاست خارجی ترکیه دقیقا عکس این بوده است. (6)

در منطقه بحران زده خاورمیانه کشورها به همسایگان و شرکائی نیاز دارند که بتوانند به ثبات منطقه ای کمک نموده و در زمینه توسعه اقتصادی و اجتماعی از آن ها حمایت نمایند. آن ها به برادران بزرگ تر نیاز ندارند اما سیاست خارجی فعلی ترکیه که چندان با واقعیات سروکار ندارد، هیچ گونه علائمی از تغییر انعکاس نمی دهد. به نظر می رسد که آنکارا علی رغم همه ناکامی ها هنوز هم قصد ندارد مسیر حرکت خود را تغییر دهد. اما یک ارزیابی واقع بینانه از شرائط منطقه ای و تحولات جاری می تواند هر ناظری را متقاعد سازد که ظهور در نقش رهبری منطقه برای ترکیه یک رؤیای بی تعبیر باقی خواهد ماند.

منابع:
(1) http://www.iranbalkan.net/print-18850.html
(2) http://amedia.ir/vdci5parut1awy2.cbct.html?253740
(3) http://www.azariha.org/?lang=fa&muid=55&item=1585
(4) http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13931023000916
(5) http://www.farhangnews.ir/content/128309
(6) http://mobile.tasnimnews.com/fa/news/1394/04/22/797656