به گزارش مشرق، در ورود به شهر توس، نخستین بنای تاریخی مهمی که توجه هر تازه واردی را جلب می‌کند، ساختمان عظیمی است در مدخل شهر که به «بقعه هارونیه» یا «هارونیه» شهرت یافته است.
این بنا که قدمت آن از قرن هشتم و یا نهایتا هفتم هجری پیشتر نمی‌رود، با وجود اعتقاد اهالی توس که آن را به هارون الرشید(خلافت 170 تا 193 ه.ق.) نسبت می دهند، اصلا نمی‌تواند ربطی به آن زمان داشته باشد.
پلان بنا بیش از هر چیز به ساختمان یک خانقاه یا آرامگاه شباهت دارد. قدمت آن هم نباید از از سده‌های هشتم و هفتم پیشتر باشد. بنابراین باید دردوره ایلخانان مغول یا آل کرت و سربداران ساخته شده باشد. اما پیداست که پیش از آن درمحل مزبور مسجدی وجود داشته، زیرا محراب آن در بیرون ضلع شمالی بنای فعلی حفظ شده است.
مصالح بنا از آجر و ماسه و ملاط گچ و تزئینات آن منحصر به «مقرنس‌ها» و کاربندی‌های گچی در داخل و قاب‌ها و چین و شکن‌هایی بر رویه بیرونی است، در شمال صحن اصلی، سکو و نشستنگاهی ساخته شده که می‌تواند محل جلوس یا مدرس شیخ خانقاه بوده باشد و در پس آن سه اتاقک با سقف کوتاه‌تر وجود دارد که اتاق میانی بزرگتر از جانبین است.
هارونیه در حال حاضر بزرگترین ساختمان تاریخی شهر طابران توس محسوب می‌شود و در چند دهه گذشته از بحث انگیزترین ابنیه این دیار بوده است. برخی عوام معتقدند که یکی از عمال و والیان هارون یا فرزند او مامون، سر تعدادی «سید» را در همان محل بریده و در چاهی افکنده است.
بناى هارونیه چنان که گفته شد تنها بناى بازمانده از شهر کهن طوس است. عوام آن را به نام «زندان هارون» مىشناسند و احتمالا به این دلیل «هارونیه» خوانده مىشود، حال آن که نه تنها بنا از لحاظ شکل و نقشه هیچ گونه شباهتى به زندان ندارد، بلکه طبق مستندات تاریخى نمىتوان هیچ گونه ارتباطى بین این اثر و هارون الرشید خلیفه عباسى یافت; زیرا هارون در سال193 ه . ق. وفات یافته است در حالى که اصل بنا را با توجه به شکل معمارى، از دوره ایلخانى (قرن هشتم هجرى) مىدانند که بخش‌هایى در دوره تیمورى به آن الحاق شده است. از طرف دیگر به دلیل تشابه سبک معمارى بنا به معمارى رازى، این بنا را مربوط به قرن ششم هجرى مىدانند.
در حفاری‌هایى که به سال 1354 در این بنا صورت گرفت، ضمن پیدا شدن سفال‌هاى مربوط به دوران سلجوقى، تیمورى و صفوى، جرز بسیار قطورى از سنگ و ملات ساروج که کاملا یادآور پى بناى آتشکدههاى ساسانى است مشاهده شد و نتایج آثار بدست آمده حاکى است که پى این بنا سابقهاى خیلى پیش از قرن ششم داشته است.
بررسى سفرنامهها و نوشتههاى جهانگردان و پژوهشگران داخلى و خارجى که از حدود صد سال قبل تاکنون در نوشتههاى خود به این بنا اشاره کردهاند نشان داد که تنها عوام و مردم بومى بودند که بنا را نخست نقارهخانه و سپس زندان هارون نامیدند و بر اثر آن نام «گنبد هارون» هم بعدها به کار برده شد.
در هدف از احداث بنا و کاربرى آن نیز اختلاف نظر وجود دارد، برخى این مکان را مدرسه یا خانقاه و همچنین مدفن امام محمد غزالى مىدانند (قرن ششم) و برخى دیگر آن را مسجدى مىدانند که بعد از هجوم مسلمانان به ایران بر روى آتشکده ساسانى ساخته شده است. از آنجا که در قسمت شمالى بنا، یک ردیف اتاق دیده مىشود، این سؤال در بیننده ایجاد مىشود که این مکان باید محل تدریس و مکان علمى باشد، با این فرضیه مىتوانیم ارتباط اثر را با امام محمد غزالى دریابیم. چرا که امام محمد غزالى پس از آن که تدریس در نظامیه بغداد را نپذیرفت در طوس ماند و همان جا خانقاهى براى صوفیان و مدرسهاى براى طلاب دایر کرد و شبانه روز خویش را به عبادت خدا و خدمت به خلق مىگذراند.
از مجموعه مطالب تاریخى و خصوصیات معمارى بنا و شباهت سبک آن به سبک رازى و مقایسه با نمونههاى مشابه همچون آرامگاه علاءالدوله در سمنان، مقبره سلطان سنجر در مرو و قبر بابا لقمان در سرخس، در مقبره بودن بنا هیچ شکى وجود ندارد.
غیر از خصوصیات معمارى طاق کوچکى که در ضلع شمالى بنا وجود دارد و جمله «الدنیا ساعة» که بر روى گچبرى آن منقوش است، خود دلیل دیگرى است بر مقبره بودن بنا، چون جمله مذکور را فقط در مقابر به کار مىبرند. هر چند حفارى که در موقع مرمت در اطراف بنا انجام شده و مشخص شدن پى بناهایى که در مجاورت آن وجود داشته این گمان را که این مکان بخشى از یک مجموعه معمارى بوده تقویت مىکند.
بناى هارونیه کلا آجرى است و هیچ گونه تزئین کاشى در آن به کار نرفته است، این بنا به صورت چهار ضلعى است که ابعاد آن در اضلاع مختلف به علت وجود قناسى نابرابر است. ابعاد آن به ترتیب ضلع شمالى 5.19 متر، ضلع جنوبى 20 متر، ضلع شرقى 28 متر، ضلع غربى29 متر است. ارتفاع گنبد از کف بنا 26 متر، ارتفاع ایوان 21 متر، ارتفاع گنبد کوچک قسمت شمالى 11 متر، طول و عرض گنبدخانه 12×12 متر و ارتفاع کمر پوش بنا از کف 9 متر است، داراى یک ورودى در سمت جنوب با سردر فوق العاده رفیع بدون تزئینات کاشى و تماما آجر است و گنبدخانهاى که در سطح وسیعى پوشیده است. چهار پلکان مارپیچ در گوشهها و سه اطاق فرعى در ضلع شمالى است. درون گنبد ساده است مقرنس کاری‌هایى مربوط به دوره تیمورى در رواق وسطى پشت ضلع شمالى گنبدخانه دیده مىشود.
