به گزارش مشرق، آلودگی هوا امروز دیگر یک مسئله محلی یا فصلی نیست؛ بلکه بحرانی است که در بخش بزرگی از جغرافیای قاره زمین از حدود ایمن سازمان جهانی بهداشت فراتر می‌رود و مشکلاتی را برای ساکنان آن ایجاد می‌کند. طبق آخرین برآوردهای سازمان جهانی بهداشت، تقریباً ۹۹ درصد جمعیت دنیا هوایی را تنفس می‌کنند که از حد قابل‌قبول سالانه‌ی WHO (سازمان جهانی بهداشت) فراتر است، آماری که نشان می‌دهد مشکل، همگانی و به‌خصوص متأثر از شکاف‌های توسعه‌ای است.

برآوردها نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۳ آلودگی هوا موجب حدود ۸.۱ میلیون مرگ زودهنگام شده است. این بار بیماری‌زایی شامل سکته، بیماری‌های قلبی-عروقی، مشکلات تنفسی و سرطان‌های مرتبط است.

گزارش جهانی کیفیت هوا (IQAir، ۲۰۲۴) که پایگاه داده‌ای از هزاران ایستگاه و شهر را تحلیل کرده، می‌گوید تنها حدود ۱۷ درصد شهرهای مورد بررسی موفق به رعایت معیار سالانه‌ی PM۲.۵ سازمان بهداشت جهانی شده‌اند؛ یعنی بیش از ۸۰ درصد شهرها با آلودگی بالاتر از استاندارد روبه‌رو هستند. همچنین در این گزارش فقط ۷ کشور در سال ۲۰۲۴ میانگین سالانه‌ای برابر یا کمتر از حد WHO داشتند. در این رده‌بندی کشوری، چاد، بنگلادش، پاکستان، جمهوری دموکراتیک کنگو و هند از جمله آلوده‌ترین کشورها در صدر قرار گرفته‌اند.

ده کشور با بدترین هوای میانگین (بر مبنای PM۲.۵، گزارش IQAir ۲۰۲۴)

۱. چاد
۲. بنگلادش
۳. پاکستان
۴. جمهوری دموکراتیک کنگو
۵. هند
۶. تاجیکستان
۷. نپال
۸. اوگاندا
۹. رواندا
۱۰. بوروندی

این فهرست نشان می‌دهد آلودگی تنها مشکل کشورهای صنعتی نیست؛ بسیاری از کشورهایی که زیرساخت پایش یا مدیریت آلودگی ضعیف‌تری دارند، اخیراً در صدر رتبه‌ها قرار گرفته‌اند، گاهی به‌دلیل گردوغبار طبیعی، گسترش سوزاندن زیست‌توده، مدیریت ضعیف زباله و فقدان نیروگاه‌های پاک.

چه عاملی بیشترین سهم را در آلودگی دارد؟

مطالعات نشان می‌دهد که منابع متحرک (خودرو، موتورسیکلت، کامیون و...) بخش‌های مسکونی (سوخت‌پزی و گرمایش داخل ساختمان)، صنعت و تولید انرژی (سوخت‌های فسیلی، به‌ویژه زغال) از مهم‌ترین منابع سهم‌دهنده به بار PM۲.۵ جهانی هستند. تحلیل‌های جامع همچنین می‌گویند حذف یا کاهش احتراق سوخت‌های فسیلی می‌تواند بیش از یک‌چهارم تا یک‌سوم بار بیماری‌زای جهانی مرتبط با PM۲.۵ را کاهش دهد؛ سهم نسبی هر بخش در کشورهای مختلف متفاوت است مثلاً در هند بخش مسکونی نقش بزرگ‌تری دارد، در چین و آمریکا صنعت و تولید انرژی سهم بیشتری داشته‌اند.

به‌علاوه، آتش‌سوزی‌های جنگل و سوزاندن بقایای کشاورزی در فصول مشخص، گردوغبار بیابانی و ترافیک شهری (ویژه ذرات اگزوز و فرسایش ترمز/لاستیک) نیز در مقاطع زمانی و مناطق مشخص، به‌شدت کیفیت هوا را پایین می‌آورند.

کشورها چطور «واکنش» نشان داده‌اند؟ مرور نمونه‌های موفق جهانی

برخی کشورها با بسته‌های سیاستی یکپارچه توانسته‌اند کاهش قابل توجهی در غلظت ذرات ریز مشاهده کنند:

• چین: اجرای «برنامه‌ی ملی کنترل آلودگی هوا» از ۲۰۱۳ به بعد (کنترل نیروگاه‌ها، پالایش صنایع آلاینده، جایگزینی سوخت گرمایش خانگی در نواحی حساس و محدودیت‌های ترافیکی) افت قابل‌توجهی در میانگین PM۲.۵ ایجاد کرد؛ برخی مطالعات کاهش تا حدود ۴۰ درصد در بازه ۲۰۱۳–۲۰۲۱ را گزارش می‌کنند. این تجربه نشان می‌دهد سیاست‌های میان‌مدت با اقدامات اجرایی و نظارت دقیق مؤثر است.

• انگلیس: راه‌اندازی مناطق با استانداردهای انتشار بسیار پایین (ULEZ و LEZ) و پرداخت تشویقی برای اسقاط خودروهای آلاینده، کاهش معنی‌داری در NO₂ و انتشار ذرات اگزوز به‌دنبال داشته است. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد در سال اول گسترش ULEZ کاهش‌های قابل‌توجهی در غلظت‌های جاده‌ای رخ داده و گروه‌های محروم شهری نیز از مزایا بهره‌مند شده‌اند.

• هند: در کشورهایی مانند هند، سیاست‌هایی که دسترسی به گاز مایع نفتی (LPG) را برای خانوارهای فقیر تسهیل کرده‌اند (مانند برنامه‌ی Ujjwala)، نشان داده‌اند که جایگزینی سوخت‌های بیولوژیک/بی‌کیفیت داخل منازل می‌تواند آلودگی داخلی و پیامدهای سلامتی را کاهش دهد و در بلندمدت بار بیرونی را نیز تعدیل کند.

درس کلیدی این تجارب این است که ترکیبِ سیاست‌های ساختاری (پاک‌سازی نیروگاه‌ها و صنایع)، مقررات ترافیکی هدفمند، تشویق مالی (اسقاط/کمک‌هزینه) و بهبود دسترسی به سوخت و فناوری پاک در خانه، مؤثرترین مسیرِ کاهش بار آلودگی است.

پیش‌بینی آینده؛ آیا وضع بهتر می‌شود؟

پیش‌بینی آیندهٔ آلودگی هوا به ترکیبی از مسیر فناوری، سیاست‌گذاری و تغییرات اقلیمی بستگی دارد. اگر کاهش تدریجی احتراق سوخت‌های فسیلی، گسترش برق پاک و ارتقای سوخت و فناوری حمل‌ونقل ادامه یابد، مدل‌ها نشان می‌دهند بار بیماری‌زای PM۲.۵ قابل‌کاهش است. با این‌حال، افزایش فرکانس و شدت آتش‌سوزی‌ها (ناشی از تغییر اقلیم)، رشد شهری بدون برنامه و ضعف در پایش می‌تواند اقدامات مثبت را خنثی کند. مطالعات منبع‌محور می‌گویند حذف عمده‌ انتشارهای سوخت فسیلی یکی از قوی‌ترین روش‌ها برای کاهش مرگ‌ومیر مرتبط با آلودگی است.

توصیه‌ها کوتاه برای سیاست‌گذاران

دانشمندان معتقدند که آلودگی هوا مسئله‌ای بین‌بخشی است که سلامت، اقتصاد و عدالت اجتماعی را در هم می‌آمیزد. برای اثرگذاری واقعی باید: گسترش شبکه‌های پایش و شفافیت داده‌ها مورد توجه قرار گیرد. سیاست‌های مالیاتی و تشویقی که خرید وسایل نقلیه و فناوری پاک را مقرون‌به‌صرفه کند، در نظر گرفته شود. برنامه‌های جایگزینی سوخت خانگی و اسقاط خودروهای آلاینده اجرا شود و اقدامات مقابله با آتش‌سوزی و مدیریت زمین نیز در کنار سایر برنامه‌ها پیش برود.

اما مهم‌ترین بخش، هم‌افزایی سیاست‌های هوا ـ اقلیم ازجمله کاهش گازهای گلخانه‌ای است که باید در دستور کار قرار بگیرد.

منابع:

«WHO» و «Ambient (outdoor) air pollution»

IQAir — World Air Quality Report ۲۰۲۴

Institute for Health Metrics / State of Global Air