به گزارش مشرق، بررسی‌ها نشان می‌دهد قیمت گوسفند زنده به حدود کیلویی ۳۰۰ هزار تومان می‌رسد و مصرف‌کننده در تهران گوشت را به طور متوسط با قیمت ۶۳۰ هزار تومان خریداری می‌کند. قیمت گوشت گوساله هم در حالی کیلویی ۳۹۰ هزار تومان است که دام زنده بیشتر از ۱۹۷ هزار تومان مشتری ندارد. این یعنی قیمت گوشت از تولیدکننده تا مصرف‌کننده، در بدترین حالت ۱۰۰ درصد افزایش پیدا می‌کند. چه چیزی عامل این شلختگی است و بازیگران بازار دام زنده چه کسانی هستند؟

بازیگران اصلی بازار دام زنده ایران چه کسانی هستند؟

بازار دام زنده برخلاف تصور عامه مردم به دامدار و مصرف‌کننده نهایی خلاصه نمی‌شود و واسطه‌ها نقش مهمی در اتصال دامداران به مصرف‌کنندگان ایفا می‌کنند. اسامی مختلفی در زمین بازی حضور دارند. از واسطه‌های خرد گرفته که به شکل سنتی عمل می‌کنند تا دلالان بزرگ، صادرکنندگان و حتی قاچاقچی‌ها!

واسطه‌های خرد

دخالت این گروه از افراد و کسب‌وکارهای کوچک شروع می‌شود که در سطح محلی یا منطقه‌ای فعالیت کرده و با جمع‌آوری دام‌های کوچک از دامداران خرد، آنها را به بازارهای بزرگ‌تر یا کشتارگاه‌ها عرضه می‌کنند و در نهایت باعث افزایش قیمت دام زنده می‌شوند.

دلالان بزرگ

دلالان بزرگ نیز با سرمایه قابل توجه و دسترسی به اطلاعات بازار، نقش مهمی در خرید و فروش حجم بالای دام ایفا می‌کنند. سروکله این بازیگران معمولاً در سطح منطقه‌ای یا حتی ملی پیدا می‌شود و با خرید و فروش‌های عمده، بر قیمت و عرضه بازار تاثیر می‌گذارند.

مراکز عرضه دام زنده

گردانندگان مراکز سنتی تجارت دام، یک سر دیگر بازی هستند. آنها میدان‌های عرضه دام را به عنوان مراکز اصلی خرید و فروش سنتی دام زنده اداره می‌کنند و نقش تسهیل‌کننده معاملات را بر عهده دارند. معمولاً در ازای ارائه این خدمات، کارمزد یا هزینه‌ای از طرفین معامله دریافت می‌کنند.

اتحادیه‌های دامداری

اتحادیه‌های دامداری به منظور نمایندگی از منافع تولیدکنندگان و بهبود وضعیت آنها تشکیل شده‌اند و انتظار می‌رود در زمینه‌های مختلفی از جمله مذاکره برای قیمت بهتر، تامین نهاده‌های دامی با قیمت مناسب، ارائه خدمات آموزشی و ترویجی و پیگیری مسائل صنفی دامداران نقش‌آفرینی کنند با این حال میزان فعالیت و تاثیرگذاری این اتحادیه‌ها در بازار دام زنده، کمتر از حد انتظار ارزیابی می‌شود.

کشتارگاه‌ها

کشتارگاه‌ها، حلقه اتصال دام زنده به بازار گوشت هستند و باید به عنوان خریداران اصلی دام زنده عمل کنند. قدرت خرید این مراکز و استانداردهای آنها در انتخاب دام تاثیر مستقیمی بر تقاضا برای انواع مختلف دام زنده و قیمت آن داشته باشد.

سطح رقابت یا انحصار در صنعت کشتارگاهی نیز بر قدرت چانه‌زنی آنها در مقابل دامداران تاثیرگذار است. وجود تعداد محدود کشتارگاه‌های بزرگ در برخی مناطق منجر به کاهش قدرت انتخاب دامداران و در نتیجه پذیرش قیمت‌های پایین‌تر خواهد شد.

صادرکنندگان و واردکنندگان دام زنده

صادرات و واردات رسمی دام زنده در ایران به دلایل مختلف محدود است و تنها در صورت وجود مازاد تولید داخلی یا قیمت‌های جذاب در کشورهای همسایه، امکان صادرات فراهم می‌شود، اما معمولا به خاطر کمبود عرضه داخلی و گران‌شدن قیمت گوشت، صادرات و واردات دام زنده به شکل رسمی ممنوع اعلام می‌شود و در عمل، شاهد شکل‌گیری پدیده قاچاق دام زنده هستیم.

قیمت دام زنده را چه کسی بالا می‌برد؟

قیمت‌گذاری دام زنده در محل دامداری تحت تاثیر عوامل مختلفی از جمله نژاد، سن، وزن، وضعیت سلامت دام، شرایط عرضه و تقاضای محلی و قدرت چانه‌زنی دامدار تعیین می‌شود. نکته قابل توجه، اختلاف فاحش بین قیمت خرید از دامدار و قیمت نهایی فروش به مصرف‌کننده است. این اختلاف قیمت نشان می‌دهد که بخش قابل توجهی از ارزش افزوده در مراحل واسطه‌گری و توزیع ایجاد می‌شود.

دامداران اغلب از قدرت چانه‌زنی کمتری برخوردار هستند. آنها معمولاً اطلاعات کافی از قیمت واقعی بازار ندارند، اما چون به فروش سریع دام‌های خود نیازمندن و مجبور به پذیرش قیمت‌های پیشنهادی واسطه‌ها یا دلالان می‌شوند.

دلالان بزرگ و کشتارگاه‌ها به دلیل دسترسی به سرمایه و اطلاعات بیشتر، از قدرت چانه‌زنی بالاتری برخوردارند. تمرکز در صنعت کشتارگاهی در برخی مناطق می‌تواند این قدرت را بالا ببرد و منجر به تعیین قیمت‌های پایین‌تر برای دامداران شود.

میدان‌داران به عنوان گردانندگان مراکز اصلی تجارت، از طریق تعیین هزینه‌ها و مقررات بازار، بر قیمت نهایی تاثیر می‌گذارند. اتحادیه‌های دامداران، در صورت برخورداری از سازماندهی قوی و حمایت اعضا، می‌توانند نقش مهمی در افزایش قدرت چانه‌زنی تولیدکنندگان ایفا کنند، اما در حال حاضر به نظر می‌رسد که این نقش در بازار دام زنده ایران کمرنگ است.

تعاملات بین این بازیگران، با در نظر گرفتن عوامل مختلفی مانند میزان عرضه و تقاضا، کیفیت دام، شرایط پرداخت و هزینه‌های جانبی، در نهایت قیمت و میزان عرضه دام زنده در بازار را تعیین می‌کند.

هزینه‌های پنهان در بازار دام؛ حمل‌ونقل، نگهداری و تلفات

قیمت دام زنده به شدت نازک‌نارنجی است؛ در برخی استان‌ها امکان دارد تعداد محدودی کشتارگاه بزرگ وجود داشته باشد که عملاً کنترل تقاضا را در اختیار دلالان و واسطه‌ها قرار می‌دهد. چند دلال بزرگ در برخی میدان‌های دام، ممکن است با ایجاد تبانی، قیمت‌ها را به نفع خود دستکاری کنند.

نیاز به سرمایه بالا برای تاسیس کشتارگاه یا ایجاد شبکه گسترده برای تجارت عمده دام، به شکل‌گیری این ساختارهای غیررسمی کمک می‌کند و در نتیجه شاهد پیامدهایی مانند کاهش رقابت، قیمت‌های پایین‌تر برای دامداران و قیمت‌های بالاتر برای مصرف‌کنندگان هستیم.

عرضه و تقاضای فصلی، به ویژه در ایام خاص مانند عید قربان، نقش مهمی در تعیین قیمت دام زنده ایفا می‌کند، اما عوامل دیگری نیز به طور مستمر بر قیمت این محصول تاثیر می‌گذارند که معمولاً در تحلیل‌ها نادیده گرفته می‌شوند.

محاسبه هزینه حمل و نقل

عواملی مانند قیمت سوخت، استهلاک وسایل نقلیه، دستمزد رانندگان، وضعیت جاده‌ها و در دسترس بودن وسایل حمل‌ونقل تخصصی، بخش قابل توجهی از هزینه‌های نهایی را تشکیل می‌دهند. با توجه به پراکندگی مراکز تولید دام در مناطق روستایی و عشایری و فاصله زیاد آنها با مراکز مصرف بزرگ شهری، هزینه‌های حمل‌ونقل به طور قابل توجهی بالا می‌رود.

هزینه‌های نگهداری

واسطه‌ها و میدان‌داران معمولاً برای نگهداری دام زنده قبل از فروش یا کشتار، هزینه‌هایی را متحمل می‌شوند. این هزینه‌ها شامل هزینه خوراک، آب، جایگاه نگهداری و نیروی کار می‌شود. طول دوره نگهداری بر میزان این هزینه‌ها تاثیرگذار است، اما قیمت نهاده‌های دامی، به ویژه خوراک از همه مهمتر به نظر می‌رسد.

هزینه تلفات دام در زنجیره

تلفات ناشی از مرگ و میر دام در طول فرآیند حمل‌ونقل و نگهداری، هزینه‌ای قابل توجه بر بازار دام زنده تحمیل می‌کند، چون عواملی مانند استرس ناشی از حمل‌ونقل، ازدحام بیش از حد، شیوع بیماری‌ها و شرایط نامناسب نگهداری باعث تلفات می‌شود. هر چقدر نرخ تلفات بالا باشد، هزینه تمام‌شده دام‌های سالم و در نتیجه قیمت گوشت قرمز برای مصرف‌کننده بالا خواهد رفت.

اهمیت قیمت خوراک و دارو

خوراک، دارو و یارانه‌ها هر کدام به نوعی در روند تعیین قیمت دام زنده و در نهایت قیمت گوشت قرمز نقشی تعیین‌کننده ایفا می‌کنند. جو، ذرت و کنجاله سویا، اصلی‌ترین خوراک دام در ایران هستند و بر هزینه تولید دام تاثیر می‌گذارند.

نوسانات قیمت نهاده‌های دامی اغلب به دلیل عواملی مانند خشکسالی، سیاست‌های کشاورزی و تحولات بازارهای جهانی رخ می‌دهد. از طرف دیگر وابستگی ایران به واردات برخی از اقلام خوراک دام، بازار را در برابر نوسانات نرخ ارز نیز آسیب‌پذیر می‌کند.

هزینه داروهای دامی و واکسن‌های مورد نیاز برای حفظ سلامت و پیشگیری از بیماری‌ها نیز بخش دیگری از هزینه‌های تولید را تشکیل می‌دهد. قیمت این اقلام تحت تاثیر عواملی مانند نرخ ارز، سیاست‌های واردات و تولید داخلی قرار دارد. بالا بودن هزینه دارو می‌تواند برای دامداران، به ویژه دامداران خرد، چالش‌برانگیز باشد و حتی منجر به کاهش سطح مراقبت‌های بهداشتی دام شود.

تاثیر یارانه‌های دولتی

دولت ایران از طریق برنامه‌های مختلف، یارانه‌هایی را به بخش دامپروری اختصاص می‌دهد. این یارانه‌ها معمولا به صورت پرداخت مستقیم به دامداران، یارانه نهاده‌های دامی (مانند خوراک و دارو) یا حمایت‌های غیرمستقیم از طریق توسعه زیرساخت‌ها پرداخت می‌شود، اما آمار دقیقی از میزان تاثیرگذاری و کارایی این یارانه‌ها در بازار دام زنده و نحوه توزیع آنها وجود ندارد.

قاچاق دام زنده؛ چالشی جدی برای تولید و بازار داخلی

کاهش ارزش ریال در برابر ارزهای خارجی، به طور مستقیم هزینه واردات نهاده‌های دامی مانند خوراک و دارو را افزایش می‌دهد. این افزایش هزینه‌ها، از یک سو منجر به بالا رفتن هزینه تولید دام زنده و در نهایت افزایش قیمت آن در بازار داخلی می‌شود و از سوی دیگر به دلیل اختلاف قابل توجه در نرخ ارز و در نتیجه قیمت دام زنده بین ایران و کشورهای همسایه، انگیزه قوی برای قاچاق این دام ایجاد می‌کند.

قاچاقچیان با خرید دام از ایران به قیمت پایین‌تر و فروش آن در کشورهای همسایه با قیمت بالاتر سود قابل توجهی کسب می‌کنند. آمار دقیقی از حجم قاچاق در دسترس نیست، اما شواهد نشان می‌دهد که این پدیده در برخی مناطق مرزی از رونق قابل توجهی برخوردار است.

روش‌های قاچاق معمولاً شامل انتقال غیرقانونی دام از طریق مرزهای زمینی و دریایی است و با استفاده از مسیرهای غیررسمی و همکاری شبکه‌های سازمان‌یافته صورت می‌گیرد. احتمال ورود غیرقانونی دام به کشور نیز وجود دارد، اما به نظر می‌رسد که حجم آن در مقایسه با خروج دام کمتر باشد.

قاچاق دام زنده به خارج کشور، منجر به کاهش عرضه داخلی این محصول می‌شود و به رقابت بین خریداران داخلی دامن می‌زند، در نتیجه قیمت‌ها برای مصرف‌کنندگان بالا می‌رود.

چرا قیمت دام زنده در استان‌های مختلف ایران متفاوت است؟

قیمت دام زنده در استان‌های مختلف ایران، بسته به شرایط جغرافیایی، اقتصادی و اجتماعی، متفاوت است. برای مثال، در استان‌های مرزی پدیده قاچاق رواج بیشتری دارد و قیمت‌ها تحت تاثیر مستقیم تجارت غیرقانونی قرار می‌گیرد.

هزینه‌های حمل‌ونقل برای رساندن دام از استان‌های دورافتاده به مراکز مصرف بزرگ در استان‌های مرکزی نیز به طور قابل توجهی بر قیمت نهایی تاثیرگذار است. دسترسی به نهاده‌های دامی و خدمات دامپزشکی نیز ممکن است در مناطق مختلف کشور وضعیت متفاوتی داشته باشد. برای مثال، دامداران در مناطق عشایری با چالش‌های خاصی در زمینه تامین خوراک و دسترسی به خدمات بهداشتی روبه‌رو هستند.

استان‌های مرکزی در مقابل، با تقاضای بالای مصرف، ممکن است با مشکل تامین کافی دام و تنظیم قیمت‌ها مواجه باشند. به همین دلیل در استان‌هایی مثل یزد و همدان متوسط قیمت دام زنده به ۳۲۰ هزار تومان در هر کیلوگرم می‌رسد که بالاترین عدد است؛ آن هم در شرایطی که مثلاً در تهران قیمت دام زنده بین ۲۹۰ هزار تا ۳۰۵ هزار تومان گزارش می‌شود.

به نظر می‌رسد این موضوع نشان می‌دهد بالا رفتن قیمت دام زنده و در نتیجه افزایش قیمت گوشت نمی‌تواند به خاطر تنها یک عامل باشد، بلکه زنجیره پیچیده‌ای از عوامل ساختاری، هزینه‌ای و نظارتی (مثل قاچاق) روی آن تاثیر می‌گذارد.

منبع: فرارو