به گزارش مشرق، تعزیه با ماه محرم دو یار جدانشدنی از یکدیگر در سیر تطور و تحول تاریخ رخدادهای آیینی و مذهبی ایرانیان بوده ‌است، به‌ویژه از عهد صفویه و رسمی شدن مذهب تشیع به‌عنوان مذهب رسمی کشور؛ شکل و شیوه اجرای تعزیت و سوگواری بر سید و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله‌الحسین(ع) و یاران باوفایش در دشت کربلا در راستای زنده نگه‌داشتن و پاسداشت نهضت و مکتب حسینی و تبلور و تجلی مفاهیمی چون عشق، ایثار، فداکاری، نوع‌دوستی، صلح، خانواده‌مداری، ایمان و نظایری از این دست را به شکلی تام و تمام در اجرای شبیه‌خوانان و تعزیه‌سرایان کشور شاهد بوده‌ایم.

بر همین اساس در دهه نخست ماه محرم بر آن شدیم تا به فراخور این ایام؛ نقب و نظر و روایتی بر مهم‌ترین تعزیه‌های این دهه که در این ایام پیشاروی مخاطبان قرار می‌گیرد و فصل مهمی از همراهی و همدلی آن‌ها با ائمه اطهار(ع) به‌ویژه سید و سالار شهیدان حضرت امام حسین(ع) را با خود به‌همراه دارد را با شما در میان بگذاریم.

در هفتمین گزارش از سلسله گزارش‌های معرفی درخشان‌ترین تعزیه‌های دهه نخست ماه محرم به سراغ تعزیه «شهادت حضرت عباس(ع)» - ماه بنی‌هاشم - می‌رویم.

حضرت عباس(ع)؛ سقای آب و ادب

حضرت عباس(ع) در کربلا سقای سپاه بود؛ از این رو، در بین شیعیان به «سقا» معروف است

حضرت عباس(ع) (۲۶ – ۶۱ هجری قمری)، مشهور به ابوالفضل و قمر بنی‌هاشم، فرزند امام علی(ع) و ام‌البنین؛ سردار و پرچمدار سپاه امام حسین(ع) در واقعه کربلا است. او در کربلا سقای سپاه بود؛ از این رو، در بین شیعیان به «سقا» معروف است.

ایشان در روز عاشورا به دستور امام حسین(ع) برای آوردن آب به شریعه فرات رفت؛ اما پس از پر کردن مشک، در راه بازگشت به خیمه‌ها، به شهادت رسید.

خط روایت تعزیه حضرت علی‌اکبر(ع)

تعزیه حضرت عباس(ع) از تعزیه‌های دهه اول ماه محرم است. موضوع این تعزیه که در روز نهم اجرا می‌شود، شهادت حضرت عباس(ع) است. شخصیت‌های موافق‌خوان در این تعزیه، امام حسین(ع)؛ حضرت عباس(ع)؛ حضرت علی(ع)؛ علی‌اکبر(ع)؛ قاسم(ع)؛ حضرت زینب(س) و حضرت سکینه(س) و مخالف‌ خوان‌ها، ابن سعد؛ شمر و لشکریان یزید هستند.

در این تعزیه، وقایعی همچون حفر خندق به دور خیمه‌گاه، آب آوردن حضرت عباس(ع) از فرات و شهادت ایشان روایت می‌شود.

شرح تعزیه حضرت عباس(ع) بنا به روایت طبق نسخه میرعزا

حضرت عباس(ع) خود را به آب رسانده و به بی‌وفایی آب اشاره می‌کند، سکینه(س) در خیمه‌ها با بیان اینکه ما کودکان آب نمی‌خواهیم از عموی خود می‌خواهد که زود به خیمه بازگردد

تعزیه حضرت عباس(ع) طبق نسخ مختلفی اجرا می‌شود، که از مشهورترین نسخ می‌توان به نسخه‌های میر عزا، میر انجم، زمینه قزوین و زمینه اصفهان اشاره کرد

حضرت عباس(ع) طبق نسخه میرعزا کاشانی از رجز خوانی شمر با «ای شاه کم سپاه به میدان نظاره کن» شروع می‌شود، سپس امام حسین(ع)، حضرت عباس(ع)، حضرت علی اکبر(ع)، حضرت قاسم(ع) و حضرت زینب(س) هر کدام پاسخی منظوم بر همان وزن شعر شمر در خطاب به او می‌خوانند.

سپس، امام دستور به حفر خندق می‌دهد و حضرت عباس با شعر «می‌کنم خندق منای پرودگار - تا نگردد خواهر من خوار و زار» شروع به کندن خندق می‌کند، علی‌اکبر(ع) و قاسم(ع) نیز اشعاری بر همین وزن می‌خوانند. در ادامه ماجرای آب آوری علی اکبر(ع)، مکالمه عباس(ع) با حضرت علی(ع) و ماجرای امان‌نامه به تصویر کشیده می‌شود.

حضرت عباس(ع) وارد میدان شده و با کنار زدن لشکر، خود را به آب رسانده و به بی‌وفایی آب اشاره می‌کند، سکینه(س) در خیمه‌ها با بیان اینکه ما کودکان آب نمی‌خواهیم از عموی خود می‌خواهد که زود به خیمه بازگردد. در پایان این تعزیه، آب آوری و شهادت حضرت عباس(ع) و همچنین آمدن امام حسین(ع) بر بالای پیکر بی دست حضرت عباس(ع) به تصویر کشیده می‌شود.

شرح تعزیه حضرت عباس(ع) به روایت نسخه میر انجم

تعزیه حضرت عباس(ع) طبق نسخه میرانجم که یکی از طولانی‌ترین نسخه‌های شهادت حضرت عباس(ع) است، با عمر سعد و با مصرع «شها باشد دلم از بهر قتلت بی‌قرار، امشب» شروع، وسپس با گفت‌وگوی امام حسین(ع) با وی ادامه می‌یابد.

در ادامه پس از مأیوس شدن امام حسین(ع) از هدایت عمر بن سعد، ماجرای عبا بر سر کشیدن امام حسین(ع) و بیعت برداشتن از اصحاب می‌باشد. سپس، ترک امام حسین(ع) توسط بعضی اصحاب، ماجرای گفتگوی امام حسین(ع) با حضرت زینب(س)، آب آوری حضرت علی‌اکبر(ع)، ورود شمر، خطبه خوانی حضرت عباس(ع)، وداع حضرت عباس(ع) با اهل بیت امام حسین(ع)، و در پایان ماجرای شهادت ایشان به تصویر کشیده می‌شود.

شخصیت‌ها

در تعزیه دو گروه اولیاء و اشقیاء که نمادهایی از خیر و شر هستند، ایفای نقش می‌کنند. اصطلاحا به اجراکنندگان نقش اولیاء، موافق‌خوان و به اجراکنندگان نقش اشقیاء، مخالف‌خوان یا اشقیاخوان گفته می‌شود

موافق خوانان

امام حسین(ع): از شروع مجلس تا پایان آن حضور دارد و آخرین کسی است که با اشعار متن وی تعزیه پایان می‌یابد.

حضرت عباس(ع): نقش اصلی که در ادبیات تعزیه‌خوانی به آن «شاه نسخه» می‌گویند.

حضرت علی اکبر(ع)

حضرت قاسم(ع)

حضرت زینب(س): از آغاز تا پایان تعزیه حضور دارد و تنها زن خوان تعزیه حضرت عباس(ع) محسوب می‌شود.

حضرت امیر(ع): منظور حضرت علی(ع) است که برای امتحان شجاعت حضرت عباس(ع) با وی به گفت‌وگو می‌پردازد.

حضرت سکینه(س): تنها کودکی است که در این تعزیه نقش ایفا می‌کند.

مخالف‌خوانان

ابن سعد: فرمانده لشکر

شمر: نقش اصلی مخالف‌خوانان

لشکریان یزید: عده‌ای که هنگام حضور حضرت عباس(ع) و حضرت علی‌اکبر(ع) در میدان با شمر همراهی می‌کنند.

نمونه اشعار

گفت‌وگوی شمر و عباس(ع)

شمر: مکن تندی، مکش تیغ و مران، من از غلامانم

عباس(ع): بود مکر و بود حیله، بود تزویر، می‌دانم

شمر: غضب کم کن که مهمانم، دل من در تب و تاب است

عباس(ع): حسین مهمان تو نبوَد؛ چرا لب تشنه در خواب است؟

شمر: حسین خون جوانان را به دشمن کرده ارزانی

عباس(ع):حسین آورده در این دشت هفتاد و دو قربانی

شمر: بکش دست از حسین، سردار باشی بر همه لشکر

عباس(ع): همه عالم نمی‌ارزد به یک موی علی اکبر

شمر: تو را ام البنین مادر بُود، فخرت نمایان است

عباس(ع): به پیش مادر او مادر من از کنیزان است

شمر: بکش دست از حسین کار تو عین مدّعا گردد

عباس(ع): برادر از برادر کی چنین روزی جدا گردد

شمر: مشو راضی که کلثوم تو خوار و دربه در گردد

عباس(ع): شدم راضی سر نعشم نشیند نوحه گر گردد