نمودار 1 – میزان تولید نفت خام و میعانات گازی و میزان پالایش نفت خام طی سال‌های 90 تا 96

 این کاهش صادرات نفت و میعانات با توجه به وابستگی شدید بودجه جاری دولت به درآمدهای نفتی، مشکلاتی را طی آن سال‌ها برای کشور ایجاد کرد که شایسته بود و هنوز هم سزاوار است که یک راه حل اصولی و بلندمدت برای خنثی سازی تحریم‌های گاه و بی‌گاه امریکا اتخاذ شود. این راه‌حل «پالایش و فرآورش» نفت خام و شکستن تک محصول نفت به صدها محصول پالایشی و پتروشیمیایی است که از نظر احجام صادراتی و نحوه تجارت تفاوت های زیادی با نفت خام دارند.

بیشتر بخوانید:

واردات نفت چین از ایران افزایش یافت +جدول

تفاوت‌های نفت خام و فرآورده‌های نفتی در تجارت و تحریم‌پذیری

با توجه به صادرات نفت خام که در محموله‌های بسیار بزرگ (بعضاً 2 تا 3 میلیون بشکه) صورت می‌گیرد، این امکان برای آمریکا به وجود می‌آید که نفت‌کش‌های حامل نفت ایران را به راحتی مورد رصد قرار دهد، و این امر موجب افزایش ریسک خرید نفت ایران می‌گردد. علاوه بر رهگیری نفت‌کش‌ها همچنان امکان تحریم مجدد بیمه‌ی محموله‌های نفتی و همچنین تحریم بانکرینگ، همچون دوران قبلی تحریم برای دولت آمریکا وجود دارد. به‌ غیر از پتانسیل‌های تحریمی ایران، کیفیت و خواص شیمیایی و فیزیکی نفت خام ایران نیز تقریباً مشخص است و درنتیجه ادعا می‌شود که امکان شناسایی آن از این طریق وجود دارد. از طرف دیگر، مقاصد صادراتی ایران نیز محدود است به‌ نحوی‌که ایران در حال حاضر سهم عمده نفت صادراتی خود را تنها به 40 پالایشگاه در چند کشور از جمله چین، هند، کره جنوبی، ژاپن، ترکیه، ایتالیا، فرانسه، اسپانیا، یونان و افریقای جنوبی صادر می‌کند. مقاصد و خریداران محدود امکان تحریم نفتی را آسان‌تر می‌کند. این در حالی است که به گزارش خبرگزاری‌های بلومبرگ، رویترز و کپلر در ماه میلادی گذشته یعنی آگوست 2018 میزان صادرات نفت به کمترین میزان خود در یک سال گذشته و به حدود 2 میلیون بشکه نفت و میعانات گازی در روز رسیده است.

شکل 1 – مقاصد و سهم صادرات نفت خام ایران در تیرماه 97

صادرات فراورده‌های نفتی به‌جای نفت، راه‌حل اصلی بی‌اثر کردن تحریم‌

در شرایط تحریمی پیش‌رو، ایران دو راهکار بلندمدت و کوتاه‌مدت جهت بی‌اثر کردن تحریم‌های نفتی دارد. راهکار کوتاه‌مدت عرضه‌ی نفت در بورس و فروش نفت توسط بخش خصوصی است. راهکار بلندمدت، پالایش و فرآورش نفت خام است. در راهکار بلندمدت وزارت نفت می‌بایست، به دنبال توسعه زنجیره ارزش در حوزه محصولات نفتی باشد و به سمتی حرکت کند که به‌جای فروش نفت خام، کالاهای نهایی تولید و صادر نماید.

یکی از ویژگی‌های فراورش نفت خام و تبدیل آن به زنجیره متنوعی از فرآورده‌های نفتی، این موضوع است که صادرات بخش زیادی از فرآورده‌ها از طریق خودروهای سنگین، خط لوله و نهایتاً کشتی به کشورهای همسایه صورت می‌گیرد. این نحوه از صادرات را می‌توان «توزیع از طریق شبکه مویرگی» نامید.

لازم به ذکر است که با فراوری نفت خام و تبدیل آن به فراورده‌های نفتی، تنوع محصولات تولیدی و متعاقباً تعداد و تنوع مشتری‌های جهانی نیز افزایش می‌یابد. تنوع مشتری‌های خارجی ایران مزایای زیادی دارد یکی از این مزایا از بین رفتن محدودیت‌های فروش نفت به چند کشور خاص است. این احتمال وجود دارد که چند کشوری که خریداران نفت ایران بودند، در صورت تحریم بازگشت تحریم‌های نفتی ایران میزان واردات خود را کاهش دهند اما این امر با فروش فراورده‌های نفتی به مشتری‌های متنوع و فراوان بی‌اثر می‌گردد.

یکی دیگر از ویژگی‌های تنوع مشتری‌های خارجی در خرید فراورده‌های نفتی ایران، موضوع محدود شدن امکان رهگیری درآمدهای خارجی کشور است. به‌عبارت‌دیگر با افزایش تعداد تراکنش‌های مالی با حجم‌های مالی کوچک، ریسک همکاری مالی با ایران کاهش می‌یابد. ذکر این نکته لازم و ضروری است که در دوره‌ی تحریم‌های قبلی جابه‌جایی پول محموله‌های بزرگ نفتی، با مشکل همراه بود، زیرا در آن دوران تراکنش‌های چند میلیون دلاری می‌بایست توسط بانک‌های بزرگ صورت می‌گرفت که به دلیل ریسک همکاری با ایران این جابه‌جایی پول با مشکلاتی همراه شد. در صورت فروش فرآورده‌های نفتی، حجم معاملات بانکی به تراکنش‌های چند هزار دلاری کاهش می‌یابد و جابه‌جایی پول توسط بانک‌های کوچک (ه رهگیری آن برای سیستم مالی آمریکا دشوارتر است و حتی صرافی‌ها امکان‌پذیر خواهد شد. 

در وضعیت کنونی در صورت بازگشت تحریم‌ها در پاییز سال جاری، کشور باید با فروش نفت در بورس در کوتاه‌مدت و همچنین تبدیل نفت خام به فرآورده‌های نفتی در بلندمدت، به دنبال بی‌اثر کردن تحریم نفتی باشد. راهبردی که منجر به افزایش هزینه تحریم و درعین‌حال، افزایش توان ضربه‌پذیری اقتصاد می‌شود.

غفلت از افزایش ظرفیت پالایشی کشور در دوران نخست تحریم‌های نفتی

طبق بند 13 سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی در حوزه‌ی انرژی، اقتصاد ایران می‌بایست با افزایش صادرات فرآورده‌های نفتی از خام فروشی نفت به سمت پالایش و ایجاد فراورده‌های نفتی حرکت می‌کرد که متأسفانه در این راستا اقدام خاصی صورت نگرفته است. صنعت پالایشگاهی کشور در حدود ۲۰ سال است که هیچ افزایش ظرفیتی نداشته است و تنها مورد آن‌هم که اخیراً اتفاق افتاده است، دو فاز نخست پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس است که خوراک آن میعانات گازی است. این در حالی است که در سال 96 میزان 42 درصد از نفت و میعانات گازی تولیدی، پالایش و 58 درصد به‌صورت خام صادر گردید.

جدول 1- ظرفیت پالایشگاه‌های ایران در سال 96

اگر با پشت سر گذاشتن دوره‌ قبلی تحریم‌های نفتی، که موجب کاهش صادرات نفت ایران گردید، دولت در چند سال اخیر اقدامی جهت فراوری نفت خام کرده بود، اکنون باگذشت حدود 6 سال ظرفیت پالایشگاهی کشور حداقل یک‌میلیون بشکه در روز افزایش‌یافته بود. مطمئنا برای این اقدام هنوز هم دیر نشده است و اتفاقا آغاز یک برنامه جامع در این زمینه با کمک بخش خصوصی و تامین مالی مردمی می تواند به هدایت نقدینگی به سمت پروژه های مولد نیز منجر شود و یک درمان فوری برای وضعیت بازار ارز و نقدینگی جامعه نیز باشد.