به گزارش مشرق، کاوه منصوری ــ پژوهشگر در نشست «حفاظت از گورستانهای تاریخی درون‌شهری به‌مثابه مناظر فرهنگی» گورستان را منظر تدفینی معرفی کرد و در توضیح منظر اظهار داشت: مناظر با حضور انسان و ناظر معنی پیدا می‌کند همان‌طور که یک منظر شهری حاصل فشار انسان در ساخت‌وساز و شکل‌دهی به همه چیزهایی است که به‌عنوان مفهوم شهر وجود دارد.
وی با بیان این نکته که تعامل انسان‌ها در ساماندهی مناظر پیرامون باعث ایجاد مناظر گوناگون شده است، گفت: شاید منظر تدفینی یا گورستان تنها رده از مناظر باشد که با نبود حضور انسان نیز شکل می‌گیرد.
منصوری افزود: هر موضوع و متنی یک مؤلف، مخاطب و محتوا دارد و انسان به‌عنوان سازندگان گورستان متن را تشکیل می‌دهد اما از یک حدی به بعد خود انسان هم وارد آن می‌شود و به همین دلیل رابطه مؤلف، مخاطب و محتوا در این مقوله جذاب است و حتی نبود انسان نیز می‌تواند مانند حضورش به شکل‌گیری مناظر ختم شود.
منصوری با اشاره به این نکته که هیچ پدیده‌ای به‌اندازه مرگ در زندگی انسان قطعی نیست، مرگ را نقطه‌ای ویژه دانست و به بررسی مرگ در فرهنگ‌های باستانی تا به امروز پرداخت.
وی گفت: مرگ در فرهنگ‌های باستانی موضوع بسیار مهمی بوده است چنانچه با نگاهی به تاریخ معماری می‌بینیم معماری با آراستن گورها آغاز شده است.
این پژوهشگر گورستانها را بدوی‌ترین تجلی‌گاه سکونت انسان در یک محیط دانست و گفت: تاریخ بسیاری از گورستانها به‌اندازه تاریخ شهر است و تاریخ برخی از گورستانها حتی از تاریخ شهرشان هم کهن‌تر است، در واقع شهرهایی وجود دارند که بعد از گورستانها شکل گرفته‌اند و ماهیت خود را مدیون گورستان هستند مانند مشهد.
منصوری در ادامه به ارائه تعریف‌هایی از گورستان و سپس عوامل مؤثر در حفاظت و مرمت آنها پرداخت.
وی با اشاره به دو کتاب «تاریخ مردگان مصر» و «گیلگمش» که هر دو به مرگ اشاره دارند، گفت: قدیمی‌ترین اسطوره‌ها مربوط به مرگ هستند.
گورستان، کتابخانه‌ای با کتاب‌های سنگی
منصوری حفاظت از گورستان را به حفاظت از کتابخانه‌ای با کتاب‌هایی از سنگ تشبیه کرد و گفت: گورستانها دارای ارزشهای ملموس و ناملموس زیادی هستند.
این پژوهشگر در ادامه با انتقاد از ناموفق بودن در حفاظت از گورستانها، به تخریب گورستانهای متعدد در سراسر ایران اشاره کرد و از تخریب گورستان‌هایی در نزدیک تهران، گورستان تاریخی آخوندمحله قزوین، بخشی از گورستان امامزاده عبدالله و غیره نام برد.
وی مرگ‌هراسی، رشد شتابان شهرها و فقر اطلاعاتی درباره گورستانها و اهمیت آنها حتی در علوم تخصصی را از مهمترین دلایل ناکامی در حفاظت از گورستانها دانست.
منصوری در توضیح مرگ‌هراسی گفت: انسان سنتی مرگ را می‌پذیرفت و برای راحتی در آن دنیا، این جهان را مکان آزمایش الهی در نظر می‌گرفت بنابراین این انسان به‌دلیل مرگ‌اندیشی، مرگ را به‌عنوان بخشی از چرخه حیات خود در نظر می‌گرفت و گورستان را به‌عنوان بخشی از مکان عمومی برای اجتماع می‌دانست، به همین دلیل در گذشته گورستانها هم مانند یخچال‌ها و تکیه‌ها بخشی از محله‌ها بودند.
این پژوهشگر با اشاره به فاصله گرفتن مقوله مرگ از چرخه حیات شهری و در نتیجه خروج گورستانها از شهرهای مدرن گفت: امروز نگرش انسان مدرن به مرگ تغییر کرده است.
وی با اشاره به وجود تعدد متولی در زمینه گورستانهای تاریخی اعم از اوقاف، میراث فرهنگی، شهرداری، وزارت کشور و غیره از رفتارهای نسنجیده و غیرعلمی در این زمینه انتقاد کرد.
منصوری با تأکید بر ضرورت حفاظت از گورستانها گفت: حفاظت از گورستانها در واقع حفاظت از ارزشهای ملموس و ناملموس است.
وی همچنین به بررسی نمادها و نشانه‌های مختلف گورستانها و سنگ مزارها پرداخت و گفت: گورستان به‌عنوان یک میراث، هویت جمعی را بازنمایی می‌کند.
لزوم حفاظت از گورستانهای تاریخی
منصوری با ابراز تأسف از تخریب بسیاری از گورستانهای تاریخی گفت: ما هم‌اکنون در نقطه غیرقابل برگشت قرارداریم و نمی‌توانیم آنچه را از بین برده‌ایم برگردانیم پس دیگر حتی یک گورستان را هم نباید از دست بدهیم در غیر این‌صورت تا ۲۰ــ۱۰ سال آینده چیزی از گورستانهای تاریخی در ایران باقی نخواهد ماند.
وی گفت: هرچند سنگ مزارها نوعی نشانه محسوب می‌شوند اما کارکردی از ترس هم داشته‌اند به همین دلیل در گذشته سنگ قبر را روی مزار می‌گذاشتند تا مرده نتواند از آن بلند شود.
منصوری در ادامه به سیر تاریخی و تغییر تحولات گورستانها در گذر زمان از شکل‌گیری گورستانهای کلیسایی تا باغ‌مزارها و شهر مرده‌ها و سپس تخریب گورستانها در غرب اشاره کرد و از گورستان پرلاشز فرانسه به‌عنوان یکی از معروف ترین گورستانهای تاریخی نام برد.
وی افزود: بعد از دوره تخریب و بی‌توجهی گسترده به گورستانها از سال ۱۸۸۰ و سپس طی جنگ جهانی اول و دوم و افزایش مرده‌سوزی در غرب، از سال ۱۹۸۰ کم‌کم شاهد توجه به گورستانها به‌عنوان عرصه تاریخی ــ شهری در این کشورها هستیم تا جایی که به‌مرور زمان مفهوم جدیدی تحت عنوان گردشگری مرگ شکل می‌گیرد.
منصوری همچنین به نوشته‌شدن نخستین سند ملی حفاظت از گورستانها در سال ۱۹۸۵ در استرالیا اشاره کرد.
این پژوهشگر با اشاره به ورود گورستانها در فضای شهری در شهرهای اسلامی از دارالسلام شیراز نام برد.
تبدیل گورستان تجریش به بیمارستان
منصوری در ادامه با انتقاد از اقدامات ضربتی که عمدتاً با تخریب و پاکسازی گورستانها همراه است، گفت: از سال ۱۳۱۰ بسیاری از گورستانهای تاریخی با تغییر کاربری از بین رفتند، تغییر کاربری که به‌دلیل ایجاد یک کاربری جدید یا برای کاهش ناهنجاری‌های اجتماعی انجام می‌شد به‌طور مثال گورستان تجریش به بیمارستان تجریش تبدیل شد.
وی گورستانها را به‌عنوان یک حافظه جمعی دانست و گفت: مرگ قوی‌ترین رویداد هستی و گورستان نقطه پیوست زنده‌ها و مرده‌ها است.
منصوری در ادامه به توضیح و بررسی برخی از گورستانهای تاریخی از جمله تخت فولاد اصفهان، گورستان دروازه دولاب، گورستان امامزاده عبدالله و گورستان ظهیرالدوله پرداخت.
منصوری با اشاره به تاریخ‌مند بودن گورستانها، آنها را بازگوکننده ارزشهای اجتماعی و فرهنگی و هنری دانست و گفت: گورستانها دارای ارزشهای شناختی، شجره‌نامه‌ای، علمی و باستان‌شناسی، محیطی و منظری و اقتصادی هستند.
وی با انتقاد از اینکه در حوزه خدمات شهری به گورستانها به‌عنوان یک مزاحم نگاه می‌شود، گفت: نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد حدود ۶۰درصد افراد قدیمی و بومی که در نزدیکی گورستان زندگی می‌کنند مشکلی با این موضوع ندارند اما در مناطقی که جابه‌جایی جمعیتی زیاد بوده است مانند محله‌های چیذر و سوهانک در تهران تا حدود ۷۰ درصد شاهد مخالفت ساکنان جدید با وجود گورستانهای قدیمی در محله هستیم تا جایی که به آن به‌عنوان یک لکه مزاحم می‌نگرند چرا که علقه‌ای به آن ندارند و عزیزانشان در آنجا دفن نیستند.
وی با تأکید بر ضرورت توجه به گورستانهای تاریخی به‌عنوان منظر فرهنگی ــ شهری هویت‌مند و یک موضوع مطالعاتی، گفت: دنیای غرب سال‌ها پیش راهی را که ما در حال عبور از آن هستیم پشت سر گذاشته است و امروز به‌دنبال حفاظت از عرصه‌های تدفینی است.
وی گورستانها را موضوع مجهول گردشگری دانست و گفت: باید تلاش کنیم گورستانها را در معرض دید عموم قرار دهیم چرا که در این صورت نه‌تنها مرگ‌گریزی را کاهش می‌دهد بلکه از بزهکاری و حضور بزهکاران در این محیط‌ها به‌دلیل حضور مردم خواهد کاست.
منصوری افزود: اگر اصالت و ارزشهای میراثی گورستانها را درک کنیم توسعه گردشگری یک راهکار خواهد بود که می‌تواند یکی از زیرساخت‌های آن در فضای شهری گورستانها باشد.
وی همچنین بر لزوم تدفین در گورستانهای محلی تأکید کرد و گفت: گورستانهای تاریخی باید بیمه شده و منظر اصلی آنها حفاظت شود.
این پژوهشگر در ادامه از تدوین دستوالعمل تهیه طرح حفاظت از گورستانها خبر داد و گفت: پیش‌نویس سند حفاظتی گورستانهای تاریخی تهیه شده است.
