به گزارش مشرق، در جریان نهضت مشروطیت درگیری ها و ناامنی‌ها موجب شد روس و انگلیس در سال های 1327 تا 1330 قمری قسمت هایی از مناطق شمال و جنوب را به بهانه ایجاد امنیت برای اتباع و تجارت خود، عملاً اشغال کنند. در این میان، تجاوزگیری روس، جلوه و بروز بیشتری پیدا کرد و در قضیه اولتیماتوم معروف روس در اواخر سال 1329 ق به اوج خود رسید.
بیشتر بخوانید:
علمای شیعه ضمن اهتمام به مقابله با اشغال کشور، اقدامات متعددی انجام دادند. در یکی از این اقدامات، تعدادی از علمای اصفهان به همراه برخی از تجار، در اوایل سال 1329ق، اعلامیه ای صادر کردند آنها در این اعلامیه، بر خود واجب دانستند که از معامله با شعبه بانک روس و نیز استفاده از برخی کالاهای رایج روسی پرهیز کرده، مسلمانان را نیز به همراهی در این مسئله دعوت کنند. این موضوع که با استقبال مردم روبرو شد، موجب فشار روس ها به آقا نجفی برای رفع این حکم شد. متن اعلامیه چنین است:
معاهده نامه علمای اعلام(یا ارشاد عامه درحفظ اسلام): عموم مسملانان ایرانیو کافه برداران ایمانی را با کمال اتحاد و اتفاق و ارشاد اعلام می نماییم: نظر به مصالح حفظ اسلام، عموم علمای اعلام اصفهان عازم شده ایم و بر خودمان فرض ذمی اسلامیت(واجب) نموده ایم که به کلی، دادوستد و معامله یا شعبه بانک استقراض روس که به اصفهان آمده است [را] موقوف و متروک داریم.
صلاح مسلمین را هم نمی دانیم که با او معامله کنند. در باب استعمال قندو شکر و چای روس هم، عموما علمای اعلام ترک نموده اند و در سایر امتعه روسیه، در موقع خود هم اعلام خواهد شد. تجارمحترم اصفهان هم در این وظایف حقه اسلامیه، کمال مساعدت را با علمای اعلام دارند و تلگرافات منع حمل قند و شکر و قماس روشدر بلاد و سرحدات ایران هستند، به این محترم باقی هستیم.
بلغنا الله وایاکم نصرة الدین. 6 ربیع الاخر 1329، محمدتقی نجفی.
بنابر نقل روزنامه زاینده رود درباره پیامدها و آثار مثبت اعلامیه مذکور و استقبال مردم از آن، تجار اصفهان به دلیل اعتقادات و احساسات اسلامی و مذهبی خود، اولین افرادی بودند که از این حکم اطاعت کردند. آنها به طور یکپارچه به افراد طرف معامله خود تلگراف زدند که از این تاریخ به بعد، کالاهای روسی را نه به طور امانت و نه به طور خالصه برای آنها خریداری و حمل نکنند. همچنین اهالی اصفهان، هر روز در صدد افزایش این حرکت دفاعی اقتصادی هستند که موجب انزوای بیگانگان می شود.
این روزنامه معتقد است این آخرین امتحان ایرانیان است که باید در این مرحله، کمال لیاقت و استعداد خویش را به جهانیان اثبات کنند. ملت ایران به اقتضای دیانت خود یا باید با سیادت وعزت زندگی کنند یا به سعادت و شهادت بمیرد.
ملت ایران به دلیل هوشیاری فطری و تعلیمات مذهبی، ملتی نیست که تن به اسارت دهد و تسلیم خواهش اجانب شود. استقبال و تبعیت مردم، موجب مشکلات جدی برای روس ها شد؛ به همین سبب آنها در پی فشار برای رفع حکم آقانجفی برآمدند. در تلگرافی که از نظمیه صادر شده امده است:
به حضرت آیت الله آقانجفی عرض کرده اند که قنسول می گوید: اگر شما امتعه روس را حرم نموده اید، چه علت دارد؟ اگر انجمن ولایتی این حکم را کرده، مواخذه خواهیم نمود. حضرت آیت الله جواب داده اند: من بعد، امتعه روس را استعمال نخواهیم کرد. مسلمین هم به وظیفه خودعمل خواهند کرد، آسوده باشید.
در اعلامیه ای که علمای شیراز بعد از اشغال سرزمین ایران از سوی قوای روس وانگلیس به اصفهان مخابره کرده اند. به تحریم کالاهای خارجی و قطع روابط با بیگانه با هدف حفظ استقلال سیاسی کشور اینگونه اشاره کرده اند:
...علما و تجار و اعیان فارس اجتماع نموده و برای حفظ استقلال اسلامیت وملیت و دفاع از تهاجمات خانمان ویران کن دولتین متجاوزین، تحریم امتعه و قطع روابط ملی را یگانه علاج قومیت دیدند... امیدوارم آن آقاین نیز اضمحال دیانت و قومیت ایرانیان را در نظر گرفته، هرچه زودتر تحریم امتعه دولتین اقدام فرمایند و از اولیای امور مرکزی نیز درخواست می شود که کمال مراقبت را در فیصله امر با دولتین نمایند که ذره ای از لوازم حفظ استقلال داخلی و خارجی ایران فروگذاری نشود.
مرحوم آخوند خراسانی نیز در جواب نامه تهدیدآمیز روسها، که از تحریم کالاهای روسی شکایت کرده بودند و ضمنا تهدید به واکنش متقابل کرده بودند یکی از علل اصلی این تحریم را نادیده گرفتن مناسبات حسن هم جواری، حقوق بین المللی و تهدید استقلال سیاسی ایران از سوی روسها بیان کرده اند:
کارگزاران دولت بهیه روس نسبت به ایران به هیچ وجه نوامیس ودادیه و مناسبات جواریه را لازم الرعایه و حقوق بین المللی را محترم نمی دارند. ابقای قشون روسیه در ایران، اسباب تزلزل کلی و منافی استقلال مملکت بوده و هست.
در چنین صورت بر هر فرد ایرانی و بلکه بر هر مسلمانی خصوصا مقامات روحانیت اسلامیه، که حفظ ثغور و استقلال ممالک اسلامیه را ذمه دار است، فرضیه حتمیه خواهد بود که در مقام دفاع از حقوق مسلمین و حفظ حوزه اسلامیه بر حسب مناسبات و مقتضیات از هر اقدامی فروگذاری نکند.
حفظ عزت مسلمین و مملکت اسلامی نیز از جمله دلایل مدنظر علما در اینگونه اقدامات بوده است. آیت الله شربیانی در تأیید تأسیس شرکت اسلامیه اصفهان به عنوان یک امر مطلوب می نویسد:
امری که مصالح دینیه و دنیویه و رفاهت حال عموم مسلمین و آبادی ممالک محروسه ایران و زیادتی آبروی ملت اسلامیه و ترقی دولت قاهره علیه در آن باشد، بهتر از این شرکت نافعه اسلامیه به نظر نمی آید.
