به گزارش مشرق، با اعلام استعفای سعد حریری از ریاض، گروه‌ها و احزاب لبنانی واکنش‌های مختلفی نسبت به این رخداد از خود بروز دادند. متن حاضر ضمن بررسی مواضع احزاب مختلف لبنانی در قبال استعفای سعد حریری، قصد دارد به سهم خود سناریوهای صحنه‌ی سیاسی لبنان را با تاکید بر پیامدهای استعفای سعد حریری و با پیش‌فرض وجود ثبات در وضعیت کنونی بین‌المللی بررسی کند. بنابراین ابتدا چارچوب سناریونویسی توضیح داده خواهد شد. سپس مبتنی بر آن، فهرستی از بازیگران، مطلبوبیت‌ها و اهداف آنان و منابعی که در اختیار دارند، خواهد آمد و نهایتا سناریوهای محتمل صحنه‌ی سیاسی لبنان تشریح خواهد شد.

چارچوب مفهومی سناریونویسی

یادداشت پیش‌رو با الهام از مقاله «بررسی جایگاه تحلیل بازیگر در مطالعات آینده پژوهی»، بازیگر را یک نهاد اجتماعی، یک شخص یا یک سازمان قلمداد می‌کند که می‌تواند تصمیمی را گرفته یا در اتخاذ آن اعمال نفوذ کند. با این توضیح بازیگران دخیل در آرایش سیاسی آینده لبنان با توجه به استعفای حریری، شامل گروه‌ها، نهادها یا اشخاصی خواهند شد که در مسئله‌ی مذکور ذی‌نفع و یا اثرگذار هستند. برای تحلیل شرایط آتی لبنان، توجه به ارزش‌ها و اهداف، منابع (ابزارهایی که هر بازیگر برای تحقق اهداف خود در دست دارد)، شبکه‌ها (الگوهای نسبتا ثابت در روابط بین بازیگران) و برداشت‌ها و تصویرهای ذهنی که بازیگران از هم دارند، ضروری است. لذا گام‌های نگارش مقاله حاضر بدین ترتیب خواهد بود: ۱) تدوین مسئله‌ی استعفای حریری به عنوان یک نقطه‌ی آغاز. ۲) تهیه فهرست بازیگران و نمایش اهداف، قدرت و میزان اثرگذاری آنان. ۳) سناریوهای محتمل آینده سیاسی لبنان بر اساس بازیگران موجود.[۱]

۱-تبیین پدیده استعفا

به عنوان نقطه آغاز، باید شرایط زمینه‌ای رخداد استعفای حریری بازبینی شود. از لحاظ سیاسی، کشور لبنان پس از دو سال بی‌ثباتی در عرصه سیاست، توانست به مدت بیش از یک سال با انتخاب میشل عون به عنوان رئیس جمهور، آرامش سیاسی را تجربه کند. دولت لبنان فعالیت‌های خود را آغاز کرده بود و به صورت فعال در عرصه‌ی اجرایی کارهای خود را انجام می‌داد. از سوی دیگر، در ابتدای سال جاری میلادی، این کشور موفق شده بود تروریست‌ها را از جرود عرسال و القاع بیرون براند و امنیت را تامین کند[۲]. جبهه مقاومت در سوریه و عراق توانست داعش را از بخش‌های زیادی از سرزمین‌های این دو کشور بیرون براند و دست برتر را در مسائل منطقه‌ی غرب آسیا داشته باشد. از سوی دیگر فشارها به محور مقاومت هم افزایش یافت به گونه‌ای که تحریم‌های آمریکا مبنی بر تحدید و مهار حزب‌الله نیز در این کشور به تصویب رسید[۳]. عربستان سعودی با دستگیری تعدادی از شاهزاده‌های سعودی، به خبر اول رسانه‌های جهان تبدیل شد. در چنین شرایطی استعفای نخست وزیر لبنان از ریاض پایتخت عربستان سعودی اعلام شد. در پی این استعفا مسئولین و نمایندگان گروه‌های لبنانی مواضع متفاوتی را اتخاذ کردند. در ادامه مواضع مهم‌ترین گروه‌ها ـ نه تمام آن‌ها ـ مختصرا بررسی می‌شود.

۲-فهرست بازیگران و مواضع آنان

۱-۲-ائتلاف ۸ مارس

۱-۱-۲-حزب الله: مهم‌ترین حزب ائتلاف ۸ مارس، حزب‌الله است. موضع رسمی حزب‌الله از زبان دبیر کل آن، مخالفت با بی‌ثباتی لبنان و استعفای حریری با فشار عربستان سعودی است. در حقیقت حزب الله لبنان با دید یکسان نسبت به همه‌ی مردم لبنان، آن‌ها را از ایجاد بی‌ثباتی و جنگ داخلی پرهیز داد. مطلوبیت‌های حزب‌الله به عنوان جریانی که دارای پایگاه اجتماعی قوی است شامل امنیت و ثبات داخلی، حضور در عرصه‌ی سیاسی لبنان، وحدت ملی و مداخله نکردن در امور داخلی لبنان از سوی عربستان سعودی، حضور در عرصه‌ی منطقه‌ای و جنگ با تروریست‌ها، بازدارندگی قدرتمند در مقابل رژیم صهیونیستی و عدم تضعیف آن به موجب ناآرامی سیاسی یا اجتماعی و دفاع از مقامات لبنانی در مقابل دشمنان خارجی است[۴].

۲-۱-۲-جریان میهنی آزاد: جریان میهنی آزاد[۵] به رهبری میشل عون، رئیس جمهور کنونی لبنان از دیگر احزاب مهم ائتلاف ۸ مارس محسوب می‌شود. با توجه به اینکه، مطابق قرارداد طائف رئیس جمهور لبنان باید مسیحی باشد و از سوی دیگر حدود ۴۰ درصد جمعیت لبنان را مسیحیان تشکیل می‌دهند[۶] و جریان میهنی آزاد در میان مسیحیان، طرفدار زیادی دارد لذا این جریان نیز قدرت بالایی در سطح اجتماع داراست. میشل عون رئیس جمهور لبنان و زعیم جریان میهنی آزاد، خواستار بازگشت حریری از ریاض و توضیح درباره دلایل استعفایش شد. میشل عون همچنین با مشاوران و خبرگان در زمنیه‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی دیدار کرد و به همراه رهبران ملی لبنانی اعلام کرد که اولویت کنونی لبنان، بازگشت حریری از عربستان است. رئیس جمهور لبنان همچنین با صراحت لهجه از سعودی درخواست کرد که علل عدم بازگشت حریری به لبنان را توضیح دهد. او همچنین تاکید کرد که در چنین شرایطی (عدم اطلاع از اجباری بودن یا نبودن استعفا) اظهارات حریری، قابل پذیرش نیست[۷]. بنابراین مطلوبیت میشل عون و جریان تحت رهبری او معطوف به بازگشت حریری، توضیح درباره استعفا و تاکید بر حفظ امنیت اقتصادی و سیاسی لبنان بوده است.

۳-۱-۲-جنبش امل: جنبش امل یکی از دو جنبش عمده شیعی در لبنان است. رئیس این جنبش نبیه بری، ریاست پارلمان لبنان را نیز بر عهده دارد. نبیه بری در مصاحبه‌ای با روزنامه الاتحاد گفت: ما استعفا را رد می‌کنیم، زیرا شروط قانونی در آن رعایت نشده است. او همچنین اشاره کرد که در این قضیه کرامت ملی لبنانی‌ها مورد خدشه قرار گرفته است. نبیه بری رجوع پرونده به شورای امنیت را رد کرد و علت آن را اینگونه بیان کرد: «ما از این محافل برای ضدیت با اسرائیل استفاده می‌کنیم نه برای ضدیت با اعراب». بنابراین مطلوبیت امل و نبیه بری تاکید بر کرامت ملی، هویت عربی و رعایت قانون اساسی لبنان برای استعفا است[۸].

۲-۲-ائتلاف ۱۴ مارس
 
۱-۲-۲-المستقبل: رهبران حزب المستقبل پس از اعلام استعفای حریری، ضمن حمایت از عربستان سعودی و تقبیح آنچه دخالت‌های ایران در این کشور می‌نامند بر حفظ هویت عربی در لبنان و محکوم کردن حزب‌الله تاکید کردند. از سوی دیگر با مصاحبه‌ای که حریری در ریاض انجام داد، شبهه استعفا و متن قرائت شده توسط سعودی را رد کرد و وعده داد که طی دو یا سه روز دیگر به لبنان بر خواهد گشت. او همچنین گفت که عربستان سعودی یکی از حامیان ثبات در لبنان است.[۹] لازم به ذکر است حریری در بیانیه خود وعده داده بود که دست ایران را از لبنان قطع خواهد کرد. 

۲-۲-۲-حزب نیروهای لبنانی: سمیر جعجع رئیس حزب نیروهای لبنانی، پس از استعفای حریری در مصاحبه‌ای با شبکه‌ی MTV لبنان، گفت: «حریری از استعفای خود بازخواهد گشت هرگاه حزب‌الله از رفتارها و درگیری‌های منطقه‌ای خود بازگردد.» او همچنین ضمن اشاره به اینکه قابل پذیرش نیست که لبنان زیر مجموعه محور ایرانی تعریف شود، افزود: استعفای حریری به علت مخالفت‌ها و دشمنی‌هایی که ائتلاف ۸ مارس و حزب‌الله در طول زمان انجام دادند قابل پیش‌بینی بود. بنابراین کاهش قدرت حزب‌الله و عدم ایفای نقش او در مسائل منطقه و نیز نارضایتی از عدم تساوی و مصالحه همچنانکه جعجع در مصاحبه‌اش به آن اشاره کرده بود از اهداف و مطلوبیت‌های این حزب محسوب می‌شود[۱۰].

۳-۲-۲-حزب سوسیالیست ترقی‌خواه: حزب سوسیالیست ترقی‌خواه به ریاست ولید جنبلاط، در سال ۲۰۰۵ به ائتلاف ۱۴ مارس پیوست اما با گذر زمان از این جنبش فاصله گرفت و راه میانه‌تری را برگزید. اما رصد دیدگاه‌های او در مسئله استعفای حریری، نشان می‌دهد مواضع او به ائتلاف ۱۴ مارس نزدیک‌تر است. او در اظهارات خود گفت: این حق لبنان نیست که از سوی عربستان، متهم به اعلام جنگ ضد ریاض شود[۱۱]. او همچنین در صحفه توییتری خود نوشت: «لبنان کوچکتر و ضعیفتر از آن است که بتواند بار اقتصادی و سیاسی استعفا را تحمل کند… من طرفدار مذاکره بین ایران و سعودی بوده و هستم»[۱۲]. ولید جنبلاط همچنین بازگشت حریری به لبنان را ضروری دانست و او را مرد مذاکره خواند.

۳-سناریوها

با توجه به مطلوبیت‌ها و اهداف بازیگران صحنه‌ی سیاسی لبنان، می‌توان سناریوهایی را برای این کشور در نظر گرفت. این مقاله بدون قطعیت بخشیدن به سناریوهای زیر، فقط آن‌ها را بررسی می‌کند.

۱-۳-سناریوی اول: عدم بازگشت حریری

اولین احتمال این است که سعد حریری به لبنان بازنگردد. این در شرایطی است که وزیر امور خارجه لبنان، برای بازگشت حریری به لبنان گفته بود امیدواریم برای بازگشت سعد حریری به لبنان مجبور به مراجعه به مراجع بین‌المللی نشویم. هرچند سعد حریری بارها پس از استعفای خود اظهار کرده‌است که به زودی به لبنان برخواهد گشت اما ممکن است عربستان سعودی برای ایجاد بی‌ثباتی در لبنان و ایجاد زمینه برای جنگ داخلی یا جنگ منطقه‌ای با محوریت فشار بر ایران و حزب‌الله، حریری را نزد خود گروگان گیرد. هرچند چنین احتمالی ضعیف به نظر می‌رسد اما به عنوان یک سناریو قابل طرح است.

۲-۳-سناریوی دوم: بازگشت حریری و تعلیق استعفا و استفاده از آن به عنوان اهرم فشار

احتمال دوم این است که سعد حریری، با توجه به شرایط و مواضعی که سیاسیون لبنانی اتخاذ کرده‌اند، استعفای خود را معلق کند بدین معنا که استعفا را به صورت قانونی اعمال نکند اما تهدید کند که در صورت عدم وصول به خواسته‌هایش، لبنان را با چالش سیاسی از طریق استعفا مواجه خواهد کرد. همچنین از این ابزار برای اجماع سازی گروه‌های مختلف لبنانی علیه حزب‌الله و نفوذ ایران بر آن استفاده کند. در ادامه‌ی چنین سیاستی اگر اجماع سیاسی و اجتماعی در صحنه‌ی لبنان شکل بگیرد و تحریم‌های آمریکایی موجب شود بانک‌های لبنانی ارتباط خود را با حزب‌الله قطع کنند، امکان دارد بخواهند با مذاکره با حزب‌الله، امتیازهایی از این حزب دریافت کنند.

۳-۳-سناریوی سوم: بازگشت حریری و اعلام قانونی استعفا و تشکیل دولت

احتمال سومی که وجود دارد این است که، حریری به صورت قانونی استعفای خود را در لبنان نیز اعلام کند. در این صورت با استعفای نخست وزیر، لازم است مجددا دولت تشکیل شود و وزرای جدیدی به دولت معرفی شوند. هدف اصلی عربستان و متحدانش در لبنان، بیرون راندن حزب‌الله از عرصه‌های سیاسی و تصمیم‌گیری لبنان است، به نحوی که توان ایفای نقش منطقه‌ای را نداشته باشد. به این علت، جریان ۱۴ مارس تلاش خواهد کرد وزاری منسوب به حزب‌الله وارد کابینه نشوند. با توجه به اینکه تشکیل دولت باید طی فرآیندی و با توافق گروه‌ها صورت پذیرد، مذاکرات برای انتخاب نخست‌وزیر آغاز خواهد شد که احتمالا میشل عون که عضو ائتلاف ۸ مارس است، مجبور خواهد شد برای حفظ ثبات و موازنه‌ی داخلی فردی از جریان ۱۴ مارس را برای نخست وزیری برگزیند.

۴-۳-سناریوی چهارم: اعلام قانونی استعفا و عدم تشکیل دولت تا انتخابات آتی

سناریوی چهارم این است که استعفا در خاک لبنان اعلام شود و بی‌ثباتی تا انتخابات آتی لبنان ادامه یابد. در این صورت دو کارکرد برای احزاب به وجود خواهد آمد، اول اینکه در شرایط بی‌ثباتی خواهند توانست آزادانه‌تر به فعالیت‌های خود در راستای اهدافشان ادامه دهند و دوم اینکه در این فرصت توان ائتلاف‌سازی و ترسیم نقشه‌ی راه برای آنان امکان‌پذیرتر خواهد شد. تلاش جریان ۱۴ مارس و به خصوص حزب المستقبل، در این مدت این خواهد بود که کرسی‌های بیشتری را در انتخابات پارلمانی از آن خود کند تا بتواند قدرت سیاسی را از طریق انتخاب نخست وزیر و رئیس‌جمهوری همسو با خود در انحصار گیرد.

نتیجه گیری

استعفای حریری در لبنان چالشی سیاسی محسوب می‌شود که قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، هرکدام برای دستیابی به منافع خود تلاش می‌کنند آرایش سیاسی مد نظر خود را در آنجا ترسیم کنند. این مقاله با تمرکز بر احزاب داخلی لبنان، چهار سناریو را برشمرد. به نظر می‌رسد با توجه به شرایط کنونی لبنان، سناریوی چهارم، یعنی ادامه بی‌ثباتی تا زمان انتخابات لبنان امکان تحقق بیشتری داشته باشد.

منابع:

[۱] علی زارع میرک آباد، «بررسی جایگاه تحلیل بازیگر در مطالعات آینده پژوهی»، موسسه افق آینده پژوهی راهبردی، ۱۱/۴/۱۳۹۶، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.iran-futures.org/%D۸%A۸%D۸%B۱%D۸%B۱%D۸%B۳%DB%۸C-%D۸%AC%D۸%A۷%DB%۸C%DA%AF%D۸%A۷%D۹%۸۷-%D۸%AA%D۸%AD%D۹%۸۴%DB%۸C%D۹%۸۴-%D۸%A۸%D۸%A۷%D۸%B۲%DB%۸C%DA%AF%D۸%B۱-%D۸%AF%D۸%B۱-%D۹%۸۵%D۸%B۷%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۸%B۹%D۸%A۷%D۸%AA-%D۸%A۲/

[۲] سید حسن نصرالله، «کلمه الأمین العام فی یوم الشهید والأربعین ۱۰-۱۱-۲۰۱۷»، شبکه المنار، ۱۰/۱۱/۲۰۱۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://program.almanar.com.lb/pdetails.php?pid=۷۵۱&eid=۲۴۰۴۹۱&wid=۵۶۸۵

[۳] العالم، «مجلس نمایندگان آمریکا طرح تحریم حزب‌الله لبنان را تصویب کرد»، ۴/۸/۱۳۹۶، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://fa.alalam.ir/news/۳۱۰۷۸۵۶/

[۴] سید حسن نصرالله، «کلمه الأمین العام فی یوم الشهید والأربعین ۱۰-۱۱-۲۰۱۷»، شبکه المنار، ۱۰/۱۱/۲۰۱۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://program.almanar.com.lb/pdetails.php?pid=۷۵۱&eid=۲۴۰۴۹۱&wid=۵۶۸۵

[۵] التیار الوطنی الحر

[۶] موسوعه الجزیره، «لبنان»، وبگاه شبکه الجزیره، ۱۲/۱۱/۲۰۱۴، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.aljazeera.net/home/print/۱۲۸۳۵b۵۰-a۸۷۲-۴۴۶۶-b۳۵۱-a۰۲۰۴۴۸۲c۱۳۴/f۹۳۱e۰f۸-cb۷a-۴۱۰۶-۸۷۶۱-fd۴۱۹bfe۷۰۷۶

[۷] المیادین، «المواقف اللبنانیه بعد احتجاز الحریری»، وبگاه شبکه المیادین، ۱۲/۱۱/۲۰۱۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.almayadeen.net/reports/۸۳۶۹۷۶/

[۸] العهد، «بری: قضیه الحریری باتت تتعلق بکرامه الوطن»، وبگاه العهد، ۱۴/۱۱/۲۰۱۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.alahednews.com.lb/essaydetails.php?eid=۱۴۴۹۱۴&cid=۷

[۹] المستقبل، «الحریری: راجع بعد یومین او ثلاثه»، روزنامه المستقبل، ۱۳/۱۱/۲۰۱۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://app.flipedition.com/books/books/pdf/almustaqbal/۱۳-۱۱-۱۷

[۱۰] روسیا الیوم، «جعجع: الحریری سیعود عن الاستقاله اذا انسحب حزب‌الله من نزاعات المنطقه»، وبگاه شبکه روسیاالیوم، ۹/۱۱/۲۰۱۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://arabic.rt.com/middle_east/۹۰۹۰۴۹

[۱۱] خبرگزاری مهر، «جنبلاط: حزن انگیز است که عربستان با لبنان اینگونه برخورد می کند»، ۱۹/۸/۱۳۹۶، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://www.mehrnews.com/news/۴۱۴۰۱۰۸/

[۱۲] روسیا الیوم، «کیف علق سیاسیو لبنان علی استقاله رئیس حکومتهم المفاجئه من السعودیه»، وبگاه شبکه روسیا الیوم، ۴/۱۱/۲۰۱۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://arabic.rt.com/middle_east/۹۰۸۲۷۲

منبع: پایگاه تبیین