متن بیانیه علیرضا زاکانی به شرح زیر است:

مردم عزیز ایران اسلامی، جوانان و فرهیختگان

بی گمان؛ گذشته چراغ راه آینده است. تاریخ معلم انسانها است. ما بسیاری از چیزهایی را درو میکنیم که گذشتگان ما کشتهاند. آیندگان ما هم بسیاری از چیزهایی را درو خواهند کرد که ما کشته‌ایم. چه خوب بود پیشینیان ما؛ بسیاری از کارها را انجام نداده بودند که در آن صورت ما اینک بسیاری از گرفتاری ها را نداشتیم و باید به روان گذشتگان مان درود بفرستیم، چراکه بسیاری از خوبیهای روزگار ما ثمرات کشت و کار آنهاست.

درس ها و عبرت هایی از دولت های انقلاب

تاریخ تحلیلی سالهای 1368 تا 1395 برای ایران اسلامی کلاسی بس بزرگ برای آموختن است. در طول این سالها، بذرهای خوب و فراوانی کشته شده است که اینک ثمرات آن را درو میکنیم. اما این «نوشته» کشت و کارهای فراوانتری را واکاوی میکند که در طول دوره دولت های مختلف، صورت گرفته که ای کاش صورت نگرفته بودند!

رویکرد اصولی این نوشته، عمدتاً «تحلیلی» است. بنابراین، به جای مستندات و تتبعات آن، باید تحلیلهایش به عنوان جوهره و اساس آن، ملاک و معیار تمام ارزیابیها قرار گیرد.

سؤال اصلی

سوال اصلی،که این نوشتار در صدد پاسخ به آن برآمده عبارت از این پرسش است که:

الگوها، سیاست ها و عملکرد دولت های پیشین تا چه اندازه بر مبنای نظری نظام جمهوری اسلامی استوار بوده است؟

*شرایط کشور در آغاز حاکمیت دولت سازندگی (سال 1368)

دولت سازندگی در حالی در سال 1368 اداره کشور را بر عهده گرفت که وضعیت عمومی کشور دارای ویژگی های منحصر به فردی بود. انقلاب اسلامی بر محور اسلام، مردم و رهبری دینی، توانسته بود در یک منازعه بسیار نابرابر، برای اولین بار در تاریخ ایران در یک جنگ تحمیلی پیروز شود. پس از پیروزی در جنگ، فرهنگِ ایمان، جهاد و شهادت با خصوصیات ویژه ای بر روح و جان جامعه دمیده شده بود.

مردم به واسطه دفاع مقدس به مراتب ویژه ای از ایمان آگاهانه و باور به حاکمیت مطلق خداوند دست پیدا کرده بودند. آن ها ثمرات مدیریت دینی را به خوبی در اداره موفق جنگ مشاهده کرده بودند. نسبت به مبانی فلسفی و فقهی جهاد در راه خدا باور داشتند. حاکمیت اخلاق و معنویت دینی در زندگی اجتماعی مردم برقرار بود. خیلی ها برای عمل به احکام الهی و حداکثرسازی رضایت الهی تلاش می کردند. ایثار جان و مال در راه خدا و تقدم اولویت های اجتماع بر منافع فردی، جاری و ساری بود. پی جویی مطالبات آرمان خواهانه و عدالت طلبانه در رأس مطالبات بدنه اجتماع قرار داشت.

حمایت از محرومان و مستضعفان و مبارزه با مستکبران جهان، عزت و اقتدار اسلامی در عرصه زندگی بین المللی، عدم اهتمام و توجه به سود و منفعت و لذت در زندگی فردی و اجتماعی، قداست فعالیت های اجتماعی و سیاسی، حریم وحرمت مقدس فداکاران و فداکاری در جریان جنگ تحمیلی و الگو پذیری بی بدیل از جوانان و جوانمردان شهید و جانبازان، تسری اخلاق دینی در حوزه اقتصاد از قبیل صرفه جویی و قناعت و ایثار در زندگی اقتصادی و…؛ از جمله مهم ترین ویژگی ها و خصوصیات این دوره زمانی بود.

البته اثرات و خسارات ناشی از جنگ، بالطبع فرصت یک زندگی معمولی را نیز از مردم گرفته بود و فرصت های اقتصادی و تحقق عدالت فراگیر در همه سطوح جامعه را با مخاطره مواجه کرده بود. برای همین مجموعه ای از مطالبات ویژه و بسیار بزرگ را در جامعه به وجود آورده بود.

تحقق مجموعه‌‏ای از آرمان‏ها و اهداف اقتصادی و اجتماعی که انقلاب در روزهای آغازین پیروزی برعهده گرفت، بسیار بزرگ و دست نایافتنی می نمود؛ رفاه کامل، اشتغال همگانی، زمینه تحصیل رایگان، عدالت اجتماعی و اقتصادی و مانند آن که بعضاً نیز با شعارهای غیر واقعی و غیر دقیق، نظیر برق و آب و نفت رایگان و حتی تقدیم مستقیم پول نفت به مردم، بر سر زبان‏ها افتاده بود، این‏گونه هدف گذاری، توقّع و مطالبات مردم از نظام اسلامی را بیش از اندازه و غیر واقعی بزرگ می‏‌نمود و چون هیچ کشور و نظام و دولتی از توان تحقق عملی این آرمان‏ها در این سطح برخوردار نبود و نیست! در نتیجه نوعی تلقی هرچند کاذب ناکامی را برای اقشار مختلف اجتماعی در بر آوردن مطالبات آن‏ها به وجود می آورد.

البته چون فضای دهه نخست انقلاب، به ویژه سال‏های جنگ، فضای تکلیف گرایی و بدهکاری به نظام و انقلاب بود و اکثریت جامعه همیشه و در هر شرایطی خود را بدهکار به انقلاب می‏دانستند، هیچ کس به خود حق نمی‏داد که از انقلاب چیزی مطالبه کند، بلکه حتی انقلاب را طلبکار جان و مال خود می‏دانست و این‏گونه بود که جان و مال خود را برای پاسداشت انقلاب تقدیم می‏کردند.

اما در این شرایط بود که به یکباره اهداف بزرگ اقتصادی و اجتماعی پیش گفته در روزهای آغازین پیروزی انقلاب به جلوه آمدند و به مثابه معیاری برای ارزیابی و توفیق سنجی عملکردها و سیاست‏های اقتصادی جمهوری اسلامی عمل کردند و جامعه‏ای که خود را در هر شرایطی بدهکار انقلاب و نظام می‏دانست، به یکباره خود را با ذخیره مطالبات فراوان معوقه برآورده نشده روبه‏رو یافت.

در پی دو تحول و واقعه عمده اجتماعی و سیاسی پیروزی انقلاب اسلامی و وقوع جنگ تحمیلی، اقتصاد کشور با فرار سرمایه‏های مادی و انسانی، هزینه‏های جنگ تحمیلی، هجوم پناهندگان عراقی و افغانی، تحریم اقتصادی غرب، ملی کردن بسیاری از صنایع و بانک‏ها و دولتی کردن اقتصاد کشور و جهت‏گیری تولید کالاها و خدمات اقتصادی در داخل کشور (استراتژی جایگزینی واردات یا همان خودکفایی) شرایط منحصر به فردی روبرو شده بود.

آرمان‏های بزرگ اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی انقلاب و نظام اسلامی اما با پشتوانه‏های محکم اعتقادی، فقدان سیستم ‏های مناسب مدیریتی، شهادت رهبران و مدیران انقلابی و اختصاص بخش وسیعی از ظرفیت مدیریتی و مدیران کشور برای اداره جنگ تحمیلی، باید دلایل کافی برای عدم تحقق کامل اهداف اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی انقلابی و اسلامی به حساب آید.

*چهارچوب نظری دولت سازندگی

در ادامه همین وضعیت، با روی کار آمدن دولت سازندگی، رهبران آن مجموعه مطالبات معوقه مردم را «اقتصادی» تعریف و تعیین کرد و از آن جهت که الگوی دولت‏‌سالار اداره نظام زندگی اقتصادی در جهان فعلی ـ نظام مارکسیستی ـ دقیقا در آغاز دوران حکومت دولت سازندگی در ایران، با یک شکست باور نکردنی روبرو شده بود، یک بار دیگر، فرهنگ، تمدن و به ویژه نظام اقتصادی غرب در چشم‏ها و دل‏ها درخشید و دولت سازندگی بر آن شد که الگوهای توسعه اقتصادی غرب مبتنی بر آزادسازی اقتصادی الگوی مطلوب برای تأمین مطالبات معوقه مردم و نهایتا پیشرفت اقتصادی و حتی فرهنگی و اجتماعی ایران را برگزیند.

به علاوه رهبران و مدیران انقلاب و انقلابی و نیز فرزندان هوشمند و انقلابی ملت مسلمان ایران در حوادث گوناگون انقلاب از جمله ترورها و جنگ به شهادت رسیده بودند ـ و البته شاید اساسا برای انجام پروژه توسعه اقتصادی به مدیریت و مدیرانی از این دست باور جدی نداشتند ـ نظام مدیریت کشور را به مجموعه مدیران عملگرا و تکنوکرات سپردند.

افرادی که لزوما به مبانی فرهنگی و آرمان‏های دینی و انقلابی نظام اسلامی معتقد نبودند، اما دولت سازندگی بر آن بود که این مجموعه از مدیران می‏توانند سیمان تولید کنند، سد بسازند، جاده بسازند، استان اداره کنند، فولاد تولید کنند و… و این کارها اساسا اموری نیستند که انجام آنها به اعتقاد به مبانی حکومت دینی و مدیران و متولیان آنها وابسته باشد، بلکه به توان و عدم توان انجام آنها وابسته است. بنابراین توان انجام کار شرط اول و آخر و شرط لازم و کافی انجام این کارها به حساب آمد ودر کمال ناباوری در برابر انجام کار، چشم بر میل های مدیران بسته شد و ریشه های فساد اقتصادی در کشور شکل گرفت.

دولت سازندگی از آن جهت که مطالبات مردم را فقط اقتصادی ارزیابی نموده بود و برخود نام «دولت کار» نهاده بود، اساسا برای همه ابعاد دیگر زندگی فردی و اجتماعی نظیر نیازهای فرهنگی و دینی و مطالبات سیاسی اهمیت چندانی قائل نبود. بنابراین، اهمیت چندانی به فعالیت و نقش آفرینی سیاسی مردم نداد و خود به خود فضای سیاسی جامعه به سوی بسته و بسته‏تر شدن رفت.

رئیس دولت سازندگی بر آن بود که برای کار سیاسی در دولت، فقط خود او کافی است. بقیه فقط باید کار کنند و ماهیت کار نیز از آن سو که ایرانی و غیر ایرانی، اسلامی و غیر اسلامی، انقلابی و غیر انقلابی، ایرانی و غربی و شرقی ندارد، پس هر کس می‏تواند آن را انجام دهد. بدیهی بود که این مجوز بسیار خوبی برای ورود دوباره عده خاصی به حکومت بود؛ گروهی که به خاطر عدم اعتقاد و یا حتی ضدیت با انقلاب از صحنه خارج شده بودند!

*تغییر ارزش ها و دگرگونی بافت فرهنگی جامعه

دولت سازندگی به موازات اینکه به ساخت و ساز و تولید و عرضه می‏پرداخت، از همان آغاز دریافت که ماشین توسعه اقتصادی نمی‏تواند بر بستر فرهنگ دینی و انقلابی، حداقل با خصوصیاتی که از جنگ و شهادت گرفته بود، حرکت کند. بنابراین دست به کار ایجاد ارزش‏های فرهنگی متناسب مثل مصرف‏گرایی و تجمل‏گرایی و نهایتا غرب‏گرایی در کشور شد. بنابراین، اتفاقا «فرهنگ» که از اولویت ذهنی و شعارهای متولیان دولت سازندگی رفته بود، اولویت جدی و حتی اول یافت.

واقعیت این است که دولت سازندگی در شاخص‏های توسعه اقتصادی که برای خود تعریف کرده بود، به توفیقات قابل قبولی دست یافته بود. رشد اقتصادی منفی به عدد مثبت قابل قبولی رسید، هر چند هیچ گاه به آن رقم پیش‏بینی شده و مصوب نرسید اما به موازات اینکه ساخت و سازهای دولتی و تولید و مصرف افراد و خانوارها روز افزون شده بود، اشتها و توقع مردم بیشتر از رشد برخورداری‏‌های مادی و اقتصادی آنان رشد می‏‌کرد و دقیقا همین حالت مردم کم کم آنان را به لحاظ اقتصادی نیز به دولت سازندگی معترض ساخت.

جامعه معترض از این جهت خود را در آغوش مجموعه‏ای از ارزش‏های فرهنگی متناسب با توسعه اقتصادی یافته بود که با ارزش‏های فرهنگ انقلابی و دینی فاصله داشت. اشرافیگری، آزادی برخورداری از مواهب مادی زندگی، لذت‏‌طلبی‏‌های گوناگون در زندگی، عدم اهتمام به همنوع و عدالت اجتماعی، سودطلبی افراطی و… از عناصر این فضای فرهنگی بود.

عمده مدیران حاکم نیز به همین فرهنگ تعلق خاطر نظری و عملی داشتند. و از طرفی فضای سیاسی جامعه به شدت بسته بود به گونه‏ای که ازاعتراضات منطقی نیز استقبال نمی شد. بنابراین جامعه در یک فضای بسته سیاسی در حالی که با همه تغییرات مثبت در برخورداری‏های اقتصادی خود را ناکام می‏دانست، اما در آغوش تغییرات فرهنگی به سمت یک فرهنگ غرب‏گرا در حالی که مدیران عملگرای دولت سازندگی نیز خود را در این فضای فرهنگی با آنان همراه می‏نمودند و… به یک سخنگو، نماینده و مظهر نیاز داشتند. پیوند تکنوکراتیسم حاکم سیاسی با لیبرالیسم فرهنگی حاکم اجتماعی توانست سخنگویی و نمایندگی این شرایط اجتماعی را در ایران بر عهده گیرد.

*غربی سازی «فرهنگ» در دولت سازندگی

دولت سازندگی مجموعه مطالبات معوقه مردم را در «مطالبات اقتصادی» خلاصه نمود و از آن جهت که الگوی اقتصادی دولت‏سالار مارکسیستی با شکست باور نکردنی در جهان روبرو شده بود و نیز یک الگو و سیاست اقتصادی اسلامی و بومی را در اختیار نداشت و شاید هم باور نداشت، تأمین این مجموعه عظیم مطالبات اقتصادی را در چارچوب تحقق پروژه «توسعه اقتصادی» مبتنی بر نظام «اقتصاد آزاد» عملی می‏دید.

عمده‌‏ترین و شاید تنها هدف نظام اقتصاد آزاد در زندگی مصرفی فردی حداکثرسازی لذت است و در زندگی تولیدی حداکثرسازی سود است و مهم‏ترین و تنها هدف هر دو در سطح کلان و ملی اقتصادی رشد اقتصادی است. آرمان‏های اقتصادی چونان اشتغال کامل منابع تولیدی را نسبت به رشد اقتصادی یک هدف واسطه‏ای و وسیله‏ای تلقی می‏‌کنند.

روح تمام برنامه‏‌های پنج ساله توسعه در کشور ما همین رویکرد اقتصادی است. در همان اوان طراحی و اجرای برنامه اول توسعه مبتنی بر الگوهای توسعه غربی به خوبی نمایان شد که ماشین توسعه اقتصادی با ساختار و سیستم غربی نمی‏‌تواند بر بستر و جاده فرهنگ دینی و انقلابی حرکت کند. توسعه اقتصادی با سیستم غربی لزوما می‏‌بایست ارزش‏ها، دانش‏ها، باورها، آداب و رسوم و سنن فرهنگی مناسب خود را خلق کند تا بتواند بر بستر آن حرکت کند. جالب توجه این بود که این کار را بسیار موفقیت‏‌آمیز به انجام رسانید.

به نظر می‌آید دولت سازندگی از همان روزهای نخست حاکمیت خویش به روشنی دریافت که با گونه خاص نگاه مردم ایران به طبیعت و ماوراء طبیعت و دنیا، حاکمیت فرهنگ قناعت به جای طمع ورزی در بهره جویی از زندگی مادی و گسترش فرهنگ کمال جویی در سایه معنویت، حرمت نهادن بیشتر به عالمان و اندیشمندان دینی، یقین و اطمینان و آرامش دینی و معنوی در زندگی، عدم دنیاگرایی، عدم مصرف‏گرایی و…. در پناه فرهنگ ایمان، جهاد و شهادت، نمی‌توانند ماشین توسعه اقتصادی مبتنی بر الگوهای غربی را در بستر جامعه ایران به حکومت در آورند. بنابراین خواسته و ناخواسته با تلاش‏هایی که به خروج این مجموعه فرهنگی از جامعه به نفع آن مجموعه‌‏ای از عناصر فرهنگی متناسب با توسعه همت گماشته بودند همراهی کردند.

*فرهنگ مهم‌تر است یا اقتصاد؟

اما یک پرسش اساسی پیش روست: آن‏که واقعا برای یک جامعه، فرهنگ مهم‏تر است یا اقتصاد؟

در پاسخ به این سؤال به نظر می‌آید که اولویت حیاتی فرهنگ بر اقتصاد بدیهی باشد. فرهنگ به معنای مجموعه دانش‏ها، ارزش‏ها، باورها، آداب و رسوم و… اساسا هویت یک ملت را می‌سازد. فرهنگ تمام جان و جوهر و ذات زندگی و شخصیت و در یک کلام ملیت یک ملت است. بنابراین اهمیت فرهنگ برای یک جامعه به مثابه اهمیت جان و روح آدمی برای فرداست. چون قانون که روابط عناصر مختلف یک سازمان را به سامان می‌کند، فرهنگ تمام روابط گوناگون و بیشمار اجتماعی را تعریف و تنظیم میی‌کند.

با تضعیف فرهنگ، بند از بند روابط اجتماعی می‌گسلد. حال اگر یک ملت چونان ملت ایران، برای پذیرش یک فرهنگ خاص چونان فرهنگ اسلامی دلایل منطقی و معقول دارد دلیل مضاعف دیگری برای پاسداشت این فرهنگ خاص وجود خواهد داشت. بنابراین، فرهنگ عام‏ترین بنا و ساختمان زندگی بشری است که سایر ابعاد زندگی چونان اقتصاد و نظام اقتصادی در آن و بر آن ساخته می‌شود.

آنچه که از مجموعه «نصوص انقلاب» به دست می‏آید، نقش حیاتی فرهنگ و عینیت فرهنگ با ملیت و هویت جامعه و نیز تأثیرپذیری متقابل فرهنگ و اقتصاد از یکدیگر و نهایتا اولویت و اهمیت فرهنگ نسبت به اقتصاد است. (این اولویت هیچ منافاتی با رفع فوری معضلات اقتصادی ندارد، آنچنان که امروز فوریت کشور رفع مشکلات اقتصاد است که آن باید در صدر رسیدگیها قرار گیرد.)

*اعتراضات رهبر حکیم انقلاب به روند اقتصادی سازی سیاست‌ها

از سال 68 به موازات حرکت نظام سلطه در تهاجم نرم به انقلاب اسلامی، ماشین توسعه و سازندگی در کشور ـ در حالی که بستر مناسب فرهنگی خود را به عنوان جادّه حرکت خود می‌‏ساخت ـ رهبر عالیقدر انقلاب اسلامی پیش و بیش از همه فرایند ساخت و ساز این جاده را دید و خطر آن را با عنوان «آغاز تهاجم فرهنگی» اعلام کرد، البته همچنان که توسعه و سازندگی به پیش می‏تاخت و مرتّب «افتتاح و بهره‏‌برداری» می‌نمود! تهاجم فرهنگی به غارت، به شبیخون و نهایتاً به قتل عام فرهنگی تبدیل شده بود.

*شعله ور شدن مطالبات سیاسی مردم

با توجه به رویکرد یک سویهی «دولت سازندگی» به اقتصاد، چند دلیل روشن زمینه شعلهور شدن مطالبات سیاسی در کشور را فراهم ساخت. به فراموشی سپردن «سیاست» از سوی «دولت سازندگی» برای اینکه ارج اقتصاد از دل و دیده مردم و کارگزاران تنزل نکند، اتفاقا موجب شد که آتش سیاست در دل و دیده مردم و کارگزاران شعله ورتر شود. از سوی دیگر با تأمین نسبی مطالبات اقتصادی مردم، خود به خود مطالبات سیاسی در چشم و دل مردم برجسته‌تر شد. در واقع، گویی با ارضاء یک نیاز، خود به خود نیاز ارضاء نشده بر کرسی فرماندهی در دل و فکر آدمیزاد صعود میکند!

از دیگر سوی، دولت کار و سازندگی برای انجام اصلاحات اقتصادی به یک سری از پیش زمینههای فرهنگی احتیاج داشت. پیش زمینههایی چون حاکمیت عقلانیت به معنای داشتن حساب و کتاب برای حداکثر سازی سود در میدان عمل اقتصادی، حاکمیت روحیه علمی در جامعه، نظم پذیری جمعی، آزادی اندیشه، برابری حقوق همه انسانها، مشارکت همه مردم و ارزشمند شدن کار و مال و … که گویی مخرج مشترک توسعه یافتگی در همه کشورهای دنیاست.

این پیش زمینه ها که برخی از آنها خواسته و برخی ناخواسته در کشور به وجود آمد خود از قبیله سیاست و فرهنگند. ارج و قرب بیش از اندازه اقتصاد در دولت کار و سازندگی نیز از سوی دیگر زمینه مطالبات سیاسی در کشور را فراهم نمود. تریبون های کشور به میدان تاخت و تاز سخنوران در ارائه آمار و ارقام مختلف در جهت نمایاندن پیشرفتهای حاصله در زمینه‌های اقتصادی اختصاص یافت. پس از مدتی که از این وضعیت گذشت؛ گویی ناگاه، مردم به این حساب و کتاب افتادند که اگر رشد تولید ملی، رشد فولاد، سد سازی، صنعت پتروشیمی، تلفن و کامپیوتر و … تا این حد مهم است، کشورهایی که به عنوان دشمن ما در میدان سیاست مطرح هستند در این زمینه‌ها در اوج‌اند! و برای آنها علی‌الظاهر در کشور هیچ چیزی به اندازه آزادی، دموکراسی و … مهم نیست.

در آنجا خبر از ارزش‌های دینی از قبیل شهادت و … نیست. این وضعیت جامعه را به واخوانی همه ارزشهای فرهنگی و سیاسی خود ـ حتی آن دسته از ارزشها که به کمک آنها در مقابل دنیا ایستاده بود ـ واداشت! اگر رشد تولید سیمان، فولاد و … آن همه ارزش داشت که در دوران سازندگی گفته می‌شد طبیعی است که دیگر امریکا و … نباید تا آن حد که قبل از دوران سازندگی گفته می‌شد دشمن محسوب شود.

با این تحلیل، گویی دولت سازندگی با این که میخواسته است تا به توسعه اقتصادی همت بگمارد، زمینه توسعه سیاسی را فراهم ساخت! گرچه دولت سازندگی در مسیر اجرای الگوی اقتصاد آزاد هم با تورم 49 درصدی در سال های پایانی عمر خود و قبول شکست اجرای این الگوی غلط، راه را برای قضاوت راه طی شده اقتصادی و نادرستی آن در اذهان نیز فراهم کرده بود.

* دولت اصلاحات

اساساً دولت اصلاحات بر بستر انتقاد بر دولت سازندگی توانست اعتماد عمومی مردم را به خود جلب نماید، اما این هر دو دولت بر یک بنیاد فکری واحد شکل گرفته اند. در نتیجه به نظر می رسد تفکیک اساسی این دو دوره از یکدیگر یک خطای جدی و بزرگ تحلیل منطقی تاریخ معاصر ایران است. چنان که جناب آقای هاشمی رفسنجانی نیز در پایان دوران حاکمیت دولت اصلاحات گفت: «آقای خاتمی در مسیر سیاستهای دوره مسؤولیت من پیشرفت کردند. البته با اقتضائات زمان همراه بود. شاید اگر من هم میخواستم ادامه دهم، به همین جاها میرسیدم» (روزنامه صدای عدالت؛16/3/1384)

در دوم خرداد 76 بستر فرهنگی به وجود آمده در دوران حاکمیت دولت سازندگی ـ که به حق محصول تهاجم فرهنگی دشمنِ انقلاب و ایران بود ـ با تکنوکراتیسم حاکم در دوران حاکمیت دولت سازندگی (که هر دو علی الظاهر سیاسی نبودند بلکه «فرهنگی و کاری» و اقتصادی می‏نمودند) در قالب انتقاد به دولت سازندگی به یک پیروزی سیاسی دست یافتند.

دولت اصلاحات محصول، سخنگو، نماینده و ثمره پیروزی سیاسی همگرایی بستر فرهنگی به وجود آمده در دوران حاکمیت دولت سازندگی و عملگرایی حاکم در این دوران بود که خود را در پیوند و همراهی و همگرایی چهره‏های فرهنگی و مدیران سازندگی نشان می‏داد. هر چند این دو دسته دارای دو خاستگاه متفاوت بودند، یکی از خاستگاه فکری و فرهنگی و دیگری دارای خاستگاه اجرایی و عملگرایانه اما به یک دیدگاه سیاسی واحد رسیدند و این هر دو دسته همراه با پایگاه‏های اجتماعی جوانان و زنان و نیز مجموعه دلبستگان و وابستگان فکری و عملی به غرب تمام آرزوهای خود را به غلط یا درست در آیینه چهره دولت دوم خرداد دیدند. دولت اصلاحات بسیاری از مناصب اقتصادی و اجرایی را به عملگرایان سپرد در حالی که اساساً، اقتصاد در اندیشه و عمل ایشان دارای اهمیت درخور توجه نبود.

*مفهوم سازی‌های هدفمند

گسترش فرهنگ غرب عنصر اصلی پیروز سیاسی در خرداد 76 رسالتی بود که عمدتاً بر عهده مطبوعات گذاشته شد. فرهنگی که پیش‏تر و در زمان حاکمیت دولت سازندگی از سوی رهبر حکیم انقلاب اسلامی به عنوان فرهنگ مهاجم اعلام شده بود، اینک به عنوان پیروز سیاسی با ابزار قدرت سیاسی با مفهوم‏سازی و نظریه‏پردازی در قالب تحلیل مسائل اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و گاه اقتصادی به وسیله عمدتا مطبوعات بسیار مؤثر به تحکیم، تقویت و گسترش خویش پرداخت. تنزل نقش خداوند در زندگی بشر در قالب حکومت الهی و اسلامی، ترفیع منزلت انسان، ترویج فردگرایی و آزادی، نسبیت در معرفت و اخلاق، ترویج معرفت‏های تجربی، تنزل نقش و منزلت معارف وحیانی، فرهنگ‏سازی بر مبنای عقلانیت ابزاری و مادی، زمینی‏سازی آسمانی‏ترین معارف دینی، عرفی‏سازی و تقدس زدایی از عقاید، باورها و نمادها و سمبل‏های دینی، ترویج جدایی دین از سیاست، واگرایی بین نسل انقلاب و نسل‏های جدید و جوان، گسترش کمی و کیفی حوزه نفوذ علم در برابر حوزه نفوذ دین، مساعدت در تصرف معارف دینی توسط معارف دنیوی، رشد و گسترش لمپنیسم اجتماعی، اهتمام ارادی و غیر ارادی در فروپاشی اجتماعی، حاکمیت بروکراسی و نظام اداری جانبداری حزبی، عدول از مواضع انقلابی در عرصه بین الملل به بهانه حداکثرسازی منافع ملی، گسترش فرهنگ لذت‏طلبی و سودجویی در زندگی فردی،گسترش آزادی‌های مدنی عمدتا در راستای برخورداری از مواهب مادی زندگی و… عناصر معدود و محدودی از مجموعه تلاش‏های فرهنگی حاکمیت دولت اصلاحات بود.

نهایتا واگرایی بین دین و سیاست، حکومت و مردم، دو جناح اصلی کشور و نسل‏های مختلف اجتماعی و همگرایی با جامعه جهانی تحت حاکمیت غرب و عمدتا امریکا محصول و ثمره این تلاش فرهنگی در این سال‏ها بود.

اما در این میانه اقتصاد علی‏رغم حکومت و حاکمیت چپ گرایان تحت حاکمیت تکنوکراتیسم طرفدار اقتصاد آزاد باقی ماند. شاید بدین دلیل که چپ گرایی در اقتصاد که بر محور یک اقتصاد دولتی بود، با گسترش گفتمان آزادی در حوزه فرهنگ و سیاست سازگاری نداشت و شاید هم در یک تقسیم کار از پیش تعیین شده هر یک از حوزه های فرهنگ و اقتصاد به اقتضاء علاقه و طبع و نیز منافع به ترتیب به گرایش لیبرالیسم و تکنوکراتیسم واگذار شد.

در همین زمینه روزنامه ها به عنوان مهم ترین و مؤثرترین ابزار سیاسی و فرهنگی به پرورش یافتگان بستر فرهنگی مهاجم سپرده شد و این بستر فرهنگی مساعد فرصت مناسبی را برای همگرایی با نظام سلطه بین الملل به رهبری امریکا در بستر شعار تنش‏زدایی و گفتگوی تمدن‏ها فراهم ساخت.

در عرصه بین الملل با جلب حداقل منافع برای کشور و فقط با چند سخنرانی و مصاحبه از تمام غرور انقلابی ملت ایران در طول این سال‏ها صرف نظر شد، در حالی که منفعت طلبی ملی هم اقتضاء می‏کرد که اگر هم به غلط تصمیم گرفته‌‏اند تا از این عزت و غرور انقلابی صرف نظر کنند این صرف نظر کردن را در مقابل دریافت بهای آن بفروشند. اینان از همه چیز صرف نظر کردند اما دشمنان نه تنها از مواضع خویش صرف نظر نکردند بلکه تازه به خوبی دریافته بودند که تلاش‏های خصمانه بیست ساله آنان به ثمر نشسته و عده‏ای از بطن و متن حکومت اسلامی برخاسته و بر آنند که به دلیل فشارهای بین المللی و در راستای حداکثرسازی منافع ملی کشور باید در مقابل آنان تسلیم شد و به این تصمیم منطقی رسیدند که برای به نتیجه رسیدن بیشتر بر فشارهای قبلی نیز باید بیفزایند.

دقیقا در دوران حاکمیت دولت اصلاحات بود که دشمنان انقلاب اسلامی ـ همانانی که در حال تنش‏زدایی با آنها بودیم ـ برای اولین بار و به صورت جدی جمهوری اسلامی ایران را محور شرارت خواندند و به حمله نظامی تهدید کردند.

*فقر همزمان در الگوهای توسعه سیاسی و توسعه اقتصادی

الگوی «توسعه سیاسی» جناب خاتمی نیز از بیماری مزمنی که الگوی «توسعه اقتصادی» جناب هاشمی رنج میبرد در رنج است. الگوی توسعه اقتصادی دولت سازندگی با همه مبادی نظری و الگوهای عملیاتی آن حتی الگوهای اقتصاد سنجی به کار گرفته شده همه و همه وارداتی بودند. با صرف نظر از این که این الگوها میتوانند بومی بشوند یا نه؟ در دولت سازندگی اساساً انگیزه چندانی برای بومی کردن وجود نداشت. برنامههای دولت سازندگی هر عیبی داشت قطعاً این یک عیب را نداشت که فقط به «سخنرانی و حرف» خلاصه شود، بلکه یک برنامه عملیاتی در حوزه فعالیتهای اقتصادی کشور بود، که با جدیت تمام اجرا شد و امروز نیز برای همگان قابل نقد و بررسی است و مخالفان برنامههای دولت سازندگی میتوانند بر آن انتقاد کرده یا موافقانش آن را تحسین نمایند.

و اما مفاهیم اصلی الگوی توسعه سیاسی خاتمی نظیر جامعه مدنی، آزادی، قانونگرایی، سیاست تشنج‌زدایی و … با اینکه میتوانستند از معدن پایان ناپذیر فرهنگ و معارف اسلامی استخراج شوند، به صورت «بسته‌ای» با زبان وادبیات خاص همین مفاهیم از خارج از کشور قرض گرفته شدند. با اینکه این مفاهیم در ابتدا تنها در حد یک «تیتر» از سوی جناب آقای خاتمی تبیین شدند اما تمام پشتوانه های فلسفی و علمی آن به یکباره به وسیله مطبوعات از مبادی غربی آن فراخوانده شدند و در این میانه تکمله های بعدی آقای خاتمی بر برخی از این مفاهیم نظیر «مدینه النبی» از سوی همان دسته از مطبوعات عملاً یک شوخی سیاسی تلقی شد!

* ضعف در بازیابی دینی مفاهیم غربی

پس از دوم خرداد حجم اطلاعات و استدلالاتی که چون سیل از مبادی فرهنگ غرب بر پشت این مفاهیم جمع شد فرصت هرگونه بازیابی این مفاهیم را از حوزه اندیشه دینی از همگان گرفت. البته انصاف این است که عدم آمادگی متفکران دینی را در این مرحله نباید نادیده بگیریم. هرچند خود آقای خاتمی در حد ارتباط این مفاهیم با یکدیگر و گاه بیشتر در حد یک استحسان و تمایل قلبی از ارتباط این مفاهیم با معارف دینی سخن میگوید. اما خود او نیز اگر فرصتی برای تبیین این مفاهیم بیابد از فرهنگ غربی مدد میجوید.

اما همچنانکه طرح برنامه توسعه و سازندگی اقتصادی مبتنی بر سیاست‌های تعدیل و آزادسازی اقتصادی زمینه طرح و به رسمیت پذیرفتن مبانی لیبرالیسم اقتصادی را فراهم ساخت، طرح این مفاهیم غربی در حوزه فرهنگ و سیاست ـ آن هم فقط در حد عناوین ـ یک فرصت تاریخی و استثنایی برای همه کسانی که به دنبال فرهنگ سازی بر مبنای اندیشه غربی در کشور بودند را فراهم نمود.

هیچ عقل سلیمی نمی‌تواند معتقد باشد که یک اندیشه را می‌بایست با تحکم و زور از صحنه خارج کرد! اما اگر یک ملت تصمیم گرفته باشد، که بر اساس یک اندیشه خاص (معارف اسلامی) زندگی خود را اداره کند و بر همین اساس نیز متولیان امور خود را انتخاب کند این حق برای او محفوظ میماند که در آینده، همه امروزیها را بازخواست و محاکمه کند که چرا مدنیت ما را بر اساس اندیشه و مبانی خود ما سامان نداده‌اید؟

*توبه از انقلاب توسط بعضی‌ها

برخی از فعالان سیاسی و فرهنگی کشور که به ظاهر از پیشروان گفتمان انقلابی ـ اسلامی دهه اول پس از پیروزی انقلاب بودند و در دهه دوم در راستای پایبندی به همان مبانی در مجموعه معترضین سرسخت به بانیان توسعه اقتصادی در کشور قلمداد می‌شدند و ظاهراً به نظر نمی‌آمد که تا قبل از دوم خرداد 76 تغییر چندانی در رویه خویش داده باشند پس از آن به یکباره با تغییر گفتمان انقلابی و گاه با توبه و اظهار پشیمانی از آن، گویی ماحصل آنچه خود در بنای آن در گذشته مشارکت جدی داشتهاند به حراج گذشته و با همان حرارت و جدیت به بازسازی و درونی سازی عناصر اصلی اندیشه سیاسی و اجتماعی غرب زیر لوای شعارهای دوم خرداد پرداختند. البته این ماجرا برای طرفداران سنتی و دیرین گسترش فرهنگ و اندیشه غربی در کشور ما یک فرصت بی نظیر و استثنایی در تاریخ ایران را به وجود میآورد که در جلوی دیدگان همه به یکباره قد کشیدند و به واخواهی مطالباتی که انقلاب فرصت واخواهی آن را از آنان گرفته بود پرداختند.

مطبوعات با برخی از رویه ها و چسب و سریشم های دینی و انقلابی که گاه نیزتا حدودی قابل قبول می نمود همه مطالبات به حق سیاسی ـ فرهنگی مردم در قالب شعارهای قانونگرایی، جامعه مدنی، آزادی اندیشه و … را به عنوان ظرفی جهت انتقال محصولات و مبانی اندیشه غرب بهره برداری کردند. در نتیجه، مطبوعات در این دوران به کلاسی برای تعلیم مبانی اندیشه غرب مبدل شدند. حال آن که این فرصت تاریخی برای اقبال عمومی به موضوعاتی از این قبیل میتوانست به استخراج گوهرهای گرانبهایی از معارف دینی در این حوزه ها مبدل شود.

برای نشان دادن غربی سازی فرهنگ کشور پس از دوم خرداد 1376 اساساً نیازی برای مطالعات تجربی، وجود ندارد. مطبوعات دوم خردادی مملو از مفاهیم ونظریات و تحلیل های غرب گرایانه، البته بر شانه های تحولات و وقایع و پدیده های اجتماعی و سیاسی سال های اخیر در کشور بود. هر اتفاق سیاسی و اجتماعی بهانه ای بود تا از یک سو مجموعه ای از مفاهیم فرهنگ غربی ترویج و تحکیم و تقویت شود و همزمان نیز مجموعه ای از مفاهیم فرهنگ اسلامی، انقلابی و ایرانی تضعیف و تخفیف صورت پذیرد.

*دولت نهم و خاستگاه آن

روزگاری که دکتر محمود احمدی نژاد، به عنوان نامزد انتخابات ریاست جمهوری نهم، پا به عرصه تبلیغات سیاسی نهاد، خیلی ها گمان کردند او نمونه بارز و تجلی نمادین گفتمان عدالت خواهانه انقلابی است. دولت هشت ساله اصلاحات، محور مطالبات گفتمانی خود را توسعه سیاسی قرار داده بود و پیش بینی ها، گواهی می داد که پس از مجادله های قوم اصلاح طلب، آنچیزی که فورا به یک مطالبه عمومی، مردمی و فراگیر تبدیل خواهد شد، گفتمان عدالت خواهانه خواهد بود. گفتمانی که خیلی زود بار نمادین خود را به دوش شهردار وقت تهران منتقل کرد.

مجادله کلامی احمدی نژاد با رئیس جمهور اصلاحات، نمایشی تمام عیار از تقابل گفتمانی این دو فکر است. با این روند، 27 خردادماه سال 1384، تبدیل به نقطه عطفی در تاریخ معاصر سیاسی ایران شد. تعداد زیادی از مردم و گروه های مختلفی از صاحبان فکر که دل در گرو ادبیات عدالت خواهانه داشتند به جناب آقای احمدی نژاد متمایل شده و به لحاظ مبنایی به او گرایش نشان دادند.

در آن مقطع تاریخی، این رئیس جمهور تقریبا جوان، با ادبیات متفاوت و رفتارهای ویژه تبدیل به اصلی ترین مظهر گفتگوهای انقلابی شد. او توانست در رقابتی نفس گیر و پس از راه یابی به دور دوم، رقیب بزرگ خود، جناب هاشمی رفسنجانی را پشت سر گذاشته و به پاستور راه پیدا کند.

*خاطرات مردم از شهرداری احمدی نژاد

احمدی نژاد خود را به عنوان ششمین رئیس جمهور انقلاب اسلامی ایران در تاریخ سیاسی ثبت کرد. در آن دوران چیزی که عامه مردم از ایشان می شناختند، الگوی موفقی از مدیریت جهادی بود. باور بر این بود که این استاد دانشگاه علم و صنعت ایران، در مدت 4 سال استانداری اردبیل (72 تا 76) و 2 سال شهرداری تهران (82 تا 84)، توانسته بود پرونده درخشانی از مدیریت کارآمد اجرایی را به نمایش بگذارد.

تلقی عمومی مردم آن بود که او یک عنصر حزب اللهی پا به کار، پیگیر و استثنایی است که بدون ذره و لحظه ای استراحت، زندگی و توان خود را مصروف به خدمت نموده و با حذف تجملات و قواعد زائد بروکراسی، انجام پروژه های مهم را در دستور کار قرار داده است. او به جزئیات اجرا توجه و دقت زیادی دارد. اتمام کارها برای او مهم است. هیچ مانع یا کندی را بر نمی تابد.

* وقتی رئیس جمهور باور کرد یک ایدئولوگ است

شاید مشکل از آنجا شروع شد که رئیس دولت نهم، سعی کرد فراتر از یک مدیر اجرایی، تبدیل به یک ایدئولوگ و نظریه پرداز شود. او با ورود به جایگاه ریاست جمهوری، به ناگاه در بالاترین تراز یک سیستم ایدئولوژیک قرار گرفت که در جزء جزء این نظام، فکر و فرهنگ و مبانی انقلابی اسلامی، وزن برجسته ای دارد. شاید قرار گرفتن شخصی در تراز جناب آقای احمدی نژاد در این جایگاه امر مذموم و نکوهیده ای نباشد، مشکل و نکوهش جای دیگری است.

جناب احمدی نژاد در دوران مدیریت اجرایی خود، هیچگاه به یک دستگاه فکری و الگوی اندیشه ای روشنی دست پیدا نکرده بود. او برای رفتارهای مدیریتی اش توضیح نظری درست و همه جانبه ای نداشت. اگر سیاستمداری برای شرح عملکرد خود یک دستگاه نظری معینی نداشته باشد، به ناچار دیگرانی پیدا می شوند که با سلیقه و میل خود، برای او دستگاه استدلالی می سازند و او را در مدل نظری خود هضم می کنند. بارها دیده شده که در عالم سیاست، آدم های سر و زبان داری پیدا شده اند که کنشگران سیاسی را توضیح داده و برای توضیح آنان دستگاه نظری کاملی بنا کرده و به مرور آنان را در دستگاه خود، مدیریت کرده اند. اما اتفاقی که برای جناب احمدی نژاد افتاد چیزی غیر از این بود. کسی جناب احمدی نژاد را توضیح نداد، بلکه او خود به این صرافت افتاد که با طرح مبانی نظری، خود و عملکردش را برای دیگران توضیح دهد. این همان نقطه تغییر او بود. کم کم کار به جایی می رسد که دنیای سیاست بیش از آنکه به الگوی عملی او توجه کند، چارچوب فکری او را پیگیری و نقد می کند.

جناب احمدی نژاد احتمالا یکی از رکوردداران سخنرانی، خطابه، گفت‌وگو و حضور در جلسات متنوع و مختلف است. او در هر موضوع اظهار نظر می کند و حتی پیشنهاد مبنا می دهد.

او در سال های ریاست قوه مجریه در جایگاه ریاست شورای عالی انقلاب فرهنگی می نشیند و بی آنکه تصویر روشنی از حوزه فرهنگ و اندیشه داشته باشد، نسخه می دهد و یا مبنای فرهنگی خلق می کند. او حتی در حوزه مفاهیم دینی ورود می کند و مضامینی را خلق کرده و ترویج می کند. در دوران ریاست جمهوری او گهگاه پیش می آمد که او در جمع اساتید حوزه دین و بزرگان اخلاق کشور نسبت به طرح معارف دینی مبادرت می کرد و یا برای ایشان درس اخلاق می گفت.

این روند شتابان، رئیس جمهور را به این باور درونی رساند که یک ایدئولوگ و نظریه پرداز مطرح و مؤثر است که می تواند مبتنی بر مبانی فکری خودساخته، مسائل اجرایی کشور را حل و فصل کند.

جناب احمدی نژاد نمونه ای است از یک کنش موفق و مؤثر، مجموعه ای رنگارنگ از آفرین ها و انتقادهای جدی، با این تفاوت که او در عقبه رفتارهای خود دستگاه استدلالی مبتنی بر مبانی دقیق انقلابی اسلامی ندارد. پس بهتر آن بود آن هنگامی که در مصدر مدیریت کلان جامعه قرار می گیرد، به دستگاه فکری معرفتی موجود انقلاب چنگ بزند و بی آنکه داعیه نظریه پردازی داشته باشد از مفاهیم و تجربیات موجود بهره بگیرد.

بسیاری از گفتگوها و سخنرانی های دکتر احمدی نژاد که در عالم رسانه تبدیل به سوژه های پرهیاهو شد، فارغ از شیطنت های غرض ورزانه رسانه های ضد انقلاب و ترفندهای مرموز استکباری، از این ناحیه رنج می برد که مبتنی بر اندیشه های روشن نظری نیست، یعنی نوعی از خلأ تئوریک و آشفتگی مبنایی سبب ساز ادبیات حادثه ساز جناب احمدی نژاد می شود و خواهد شد.

در کنار این خلاء اساسی و مبنایی، تصمیمات خلق الساعه و تکانه های غیرمتعارف اقتصادی، عرصه را بر همگان تنگ نمود تا جایی که بخش عمده ای از جامعه در خیال مدینه فاضله، سودای کاروانی دیگر در سر نمود و منتظر منجی ای گشت که از فضای نوسانی و غیر مستقر ایجاد شده نجات یابد.

*دولت تدبیر و امید

صحبت از تدبیر و امید و چرخیدن چرخ زندگی مردم در کنار حفظ دستاوردهای غرور آفرین ملت بود. پیام صلح و دوستی و گشایش اقتصادی همراه با بازگشت عزت به ایرانی در سراسر جهان داده شد. کلید گشایش قفلهای آزار دهنده جان و جسم مردم در مقابل چشمانشان رخ نمود. شعارهای زیبا و امیدهای دلگرم کننده در فضای جامعه جلوه گری کرد و وعده حل مشکلات صد روزه همگان را به تحیر واداشت و جناب آقای روحانی توجه نیمی از جامعه را به خود معطوف نمود.

در آستانه 4 سالگی بیان وعده ها و شعارهای دولت تدبیر و امید، به کارنامه ایشان میتوان نظر نمود و قضاوتی درست را از آن داشت. جناب آقای روحانی در مبانی نظری و الگوهای عملی، تمسک به دولت های سازندگی و اصلاحات کرد – لذا نقدهای پیش گفته پیرامون این دو دوره با نسبتی مشخص به دولت یازدهم هم تعمیم می یابد- اما نه از عمل جدی دولت سازندگی بهره ای داشت و نه از شعارها و جلوه گری های پرزرق و برق دولت اصلاحات، توجه صرف دولت تدبیر و امید به سیاست خارجی، اعتماد به وعده های سردمداران آمریکا و چشم دوختن به دست بیگانگان در گره گشایی از کار ملت ایران در کنار خستگی و کمتوانی و صد البته پرگویی دلآزار و بی عملی جانفرسا، که تازه با کسب تجربه هشت سال دولت مهرورزی، خدمات آن را فراموش و زشتی های آن را نصب العینش قرار میداد، فرا روی ملت ایران قرار گرفت.

در یک کلام دولت محترم چشم را بر خوبی های دولت های ماقبل خود بست و با درس آموزی از زشتی های آنها نقش ویژه ای را در به خطر انداختن منافع ملی و مصالح انقلابی ایفا کرد.

*در مدیریت دولت ها چه باید کرد؟ به کدام سو باید شتافت؟

امیر مؤمنان علی(ع) می فرماید: «العقول ائمه الافکار، و الافکار ائمه القلوب، و القلوب ائمه الحواس، و الحواس ائمه الاعضاء»؛ عقل ها پیشوایان اندیشه هایند، و اندیشه ها پیشوایان دل هایند، و دل ها راهنمایان عواطف و حس هایند، و عواطف و حس ها پیشوای اعضاء می باشند. (بحار، ج1، ص 96)

انسان ها همیشه در حال کنش و ارتکاب رفتارهای مختلف هستند. رویی ترین سطح زندگی هر آدم، اعمال و رفتار اوست. اما هر عمل، در پشتوانه خود، مجموعه ای از استدلال ها و منطق ها را تلنبار کرده است. نقطه آغاز هر عمل عقل است. عقل یعنی محموعه استدلال ها. قوه عاقله، قوه مستدل انسان است. گام دوم، فکر است، افکار مخلوق عقل است. گام بعدی قلب است یعنی مظهر گرایشات، تمایلات و احساسات. پس از آنکه تمایلات در وجود انسان شکل گرفت، اعمال صادر می شود. این سلسله مراتب به صورت خودآگاه و ناخودآگاه در وجود آدمی جریان دارد.

کنشگر سیاسی از قوی ترین کنشگر هاست، چون برای همه حیثیت زندگی تصمیم می گیرد. پس آدم هایی که در حوزه سیاست و مدیریت ورود می کنند، بسیار بیشتر از بقیه مردم نسبت به برخورداری از دستگاه استدلالی، اضطرار دارند. چون هر عمل و انتخاب آن ها بخش وسیعی از جامعه را تحت تأثیر قرار می دهد.

انقلاب اسلامی ایران، بر آماده از یک عقلانیت مجرب و کارآمد است. عقلانیتی به حجم و امتداد تاریخی 1500 ساله، عقلانیتی که هنوز ادامه دارد و در حال زایش و فربه شدن است. امام خمینی (ره) در نقطه اوج این عقلانیت قرار می گیرد و با امتزاج آسمانی عرفان و کلام و فلسفه و فقه، مدل حکومت اسلامی مبتنی بر ولایت فقیه را بنیانگذاری می کند و در ادامه نیز رهبر فرزانه انقلاب اسلامی به توسعه آن همت می گمارد. جا دارد مدیران اجرایی خرد و کلان از همین دستگاه استدلالی عمیق بهره بجویند بی آنکه بخواهند خود تبدیل به لیدر فکری معرفتی جامعه شوند.

باید بدانیم ما در چنین میدانی قرار داریم، تجربه پیشینیان ما که آدم های ضعیفی هم نبوده اند، در گذر تاریخ این حقیقت را اثبات کرده است که اگر کسی با خلأ مبنایی یا التقاط فکری معرفتی، اقدام به اجتهاد در امور کند هم به خود آسیب می زند و هم خیل هوادران و پیروان خود را دچار سرخوردگی و فروپاشی می کند. پس کسب مبنا برای اهالی سیاست از اهم واجبات و وظایف است.

امید است متولیان امور کشور در امروز و آینده، از گذشتگان درس گیرند و راه و جهت درست برگرفته از اندیشه ذلال عقلانیت اسلامی را پیشه سازند و با برخورد گزینشی و درست با علوم و دستاوردهای بشری، از مواهب آن بهره جویند و خود و جامعه خویش را در معرض آسیب های آن قرار ندهند. ان شاءالله

کمترین فرزند ایران اسلامی

علیرضا زاکانی