به گزارش گروه تاریخ مشرق؛ هوهانس ماسحیان 1 فرزند زورنی ماسحیان2 و آنا یرواندیان بود. او در 28فوریه 1864/ 9 اسفند 1242 در محله ارامنه مولوی3 تهران به دنیا آمد. هوهانس از مدرسه هایگازیان 4با گرفتن نشان صلیب طلایی 5 فارغ التحصیل شد. او برای ادامه تحصیل در شهریور 1257ش به تبریز رفت و نزد دایی خود که معلم فرانسه مظفرالدین میرزای ولیعهد بود مشغول به خواندن زبان فرانسه شد. سپس به کالج «دوفرانس» شهر پاریس رفت و پس از سه سال تحصیل در ادبیات به ایران بازگشت. 6
هوهانس در خرداد 1263 در دارالترجمه دولتی استخدام و مترجم مخصوص ناصرالدین شاه شد. او مترجم انگلیسی و فرانسه در این اداره بود. احتشام السلطنه می‌نویسد: "آوانس‌خان پس از مراجعت از فرانسه با ماهی ده تومان توسط محمدحسن خان صنیع الدوله (اعتمادالسلطنه ) وزیر انطباعات عضو دارالترجمه شد. اعتمادالسلطنه بار از دوشش می‌کشید و کتب و رسالات و آرتیکل‌های خارجی را به او می‌داد که ترجمه کند. بعد به اسم خودش به خرج می‌برد و چاپ می‌کرد". 7
او همزمان با کار مترجمی، در مدرسه هایگازیان دروسی چون فرانسه، جغرافی و تاریخ را تدریس می‌کرد. 8 همچنین شاگردان بسیاری را در زبان فرانسه تعلیم می‌داد. از جمله احتشام السلطنه، کمال‌الملک، عبدالله خان پسر امین‌السلطان و ... که اکثراً از میان رجال و درباریان سرشناس بودند. 9یک مدتی هم در مدرسه علوم سیاسی درس حقوق تدریس می‌کرد. عبدالله خان مستوفی در ذیل خاطرات تاسیس مدرسه علوم سیاسی می‌نویسد: وقتی‌که مشیرالملک با شاه موقتاً به سفر دوم فرنگ رفت [1279ش]، اوهانس‌خان عمادالوزاره، رئیس دارالترجمه وزارت خارجه، به جای او برای ما درس حقوق می‌گفت.10
آوانس‌خان در 1265ش به استخدام وزارت امورخارجه درآمد و در اولین سفر کاری خود راهی انگلستان شد. او در 1266ش با سمت مترجمی، نمایندگان ایران را که از جانب ناصرالدین‌شاه حامل پیام تبریک برای پنجاهمین سال سلطنت ملکه ویکتوریا بودند، همراهی می‌کرد. وی پس از بازگشت یک قطعه نشان شیرو خورشید از نوع درجه سوم از شاه دریافت کرد.11
هنگامی که الکساندر سوم امپراطور روسیه در اول نوامبر 1894 / 10 آبان 1273 درگذشت، نیکلای دوم به سلطنت رسید. آوانس خان در آذر ماه همان سال با گرفتن لقب عمادالوزاره همراه هیئت ایرانی برای تهنیت به پادشاه جدید به سن‌پترزبورگ رفت. در این سفر به او از جانب امپراطور روسیه نشان درجه سوم سنت آنا اهداشد.12 احتشام السلطنه مفصلاً شرح این ماموریت و اعضا این هیئت را در کتاب خاطرات خود شرح می‌دهد:
وجیه‌الله میرزا امیرخان سردار سفیرکبیر فوق‌العاده و رئیس هیئت. بنده که مستشار اول سفارت و معاون هیئت بودم. کریم آقای کُرد میرپنجه مختارالسلطنه ... نایب اول سفارت. شاهزاده امان‌الله میرزا ... آتاشه نظامی، آوانس‌خان عمادالوزاره ... به سمت مترجم هیئت نمایندگی ایران منصوب شد. میرزا محمدعلی‌خان منشی وجیه‌الله میرزا هم با سمت منشگری همراه هیئت شد. 13
آوانس‌خان عمادالوزاره در طی مأموریت‌های دیگر خود یکبار به همراه امیرخان سردار برای اعلام سلطنت مظفرالدین شاه به لندن رفت و در سفری دیگر در سال 1897م/ 1276ش برای شرکت در جشن شصتمین سال سلطنت ملکه ویکتوریا عازم لندن شد. 14 خدمات او در وزارت امورخارجه علاوه بر سفارت‌های محوله، ریاست دارالترجمه و سپس مدیر تحریرات بعضی از دول غیر همجوار و ریاست پرسنل وزارت امورخارجه بود. 15زمانی که احتشام السلطنه به سفارت برلن منصوب شد، از آوانس‌خان دعوت به همکاری کرد تا از تجارب کاری او استفاده کند و به او مقام مستشاری سفارت را پیشنهاد داد. آوانس‌خان به همراه احتشام‌السلطنه در ژوئن 1901/ خرداد 1280 وارد برلن شد 16. پس از مدتی با شروع مشروطه خواهی در ایران احتشام السلطنه برای مرخصی به ایران آمد و چون درگیر مسائل داخل کشور شد به مدت دو سال و نیم در ایران ماند و آوانس‌خان به عنوان جانشین در این مدت تمامی امور محوله سفارت را انجام می‌داد و شارژدافر (کاردار) شد و تا پایان خدمت احتشام السلطنه یعنی سال1285ش، آوانس خان در برلن خدمت کرد.17
پس از انفصال احتشام السلطنه از سفارت برلن 1285ش ، آوانس‌خان به ایران آمد و چون مورد اعتماد ناصرالملک [نایب‌السلطنه] بود در دفتر وی مشغول به کارشد. 18 آوانس‌خان با لقب مساعدالسطنه در 1289ش /1910به وزیرمختاری ایران در برلن منصوب شد و تا 1293ش/1914م در این مسند باقی بود. 19 شروع جنگ جهانی اول پایان کار او بود. زیرا آلمان‌ها او را به علت ارمنی بودن نمی‌خواستند. تقی‌زاده در کتاب "زندگی طوفانی" نظر دولت آلمان را در باره او چنین شرح می‌دهد:
آلمانی‌ها او را نمی‌خواستند، زیرا ارمنی‌ها دشمن صلبی ترک‌ها بودند و از طرف دیگر آلمانی‌ها با ترک‌ها دوست بودند معلوم بود هر ارمنی هرجا که باشد برضد آلمان و دوست انگلیس و فرانسه بود. آنها از این شخص نگران و ناراحت بودند. این بود که او را مثل سفیر حساب نمی‌کردند. هرچه مراسله برای او از ایران می‌آمد با اینکه معمولاً این قبیل نامه‌ها لاک و مهر دارد مع‌الوصف به او نمی‌دادند. خودشان باز می‌کردند. خیلی وضع غریبی بود. آلمانی‌ها تحقیق می‌کردند که یکی از آن ناسیونالیست های دو آتشه را پیدا کنند ... که طرفدار آلمان باشد. 20
بدین ترتیب میرزا حسینقلی خان نواب به جای او راهی برلن شد. ولی مساعدالسلطنه به ایران بازنگشت و در شهرهای اروپا مشغول فعالیت برای ارمنیان بود. سپس به خدمت حکومت ارمنستان در آمد و قرار بر این بود که به عنوان نماینده سیاسی این حکومت به لندن برود. ولی استقلال ارمنستان از بین رفت و این نمایندگی از او سلب شد.21 سپس به ایران آمد و در تیرماه 1305 از طرف اقلیت ارامنه جنوب به نمایندگی دوره ششم مجلس شورای ملی انتخاب شد ولی پس از یک سال استعفا داد22 و به سفارت انگلستان منصوب شد. 23 او از شهریور 1306 تا شهریور 1308 در این منصب قرارداشت و سپس مأمور تشکیل سفارت در ژاپن شد. ایران تا این زمان در توکیو دفتر کنسولی نداشت و برای نخستین بار در اول تیر ماه 1309توسط مساعدالسطنه تاسیس شد و او تا مرداد 1310 در این سمت باقی بود. 24 او به علت بیماری از سمت خود استعفا داد و به ایران بازگشت که در بین راه در شرق چین روز 25 آبان ماه 1310 فوت کرد. جنازه او به ایران منتقل و در کلیسای مریم مقدس واقع در ده ونک به خاک سپرده شد.
مساعدالسطنه علاوه بر مشاغل دولتی و فعالیت‌های دیپلماتیک، فردی ادیب و فرزانه بود. او به زبان‌های ارمنی، فرانسه، آلمانی و انگلیس کاملاً مسلط بود و کتاب‌های بسیاری را به زبان ارمنی و فارسی ترجمه کرده است. مجموعه آثار شکسپیر او که به زبان ارمنی ترجمه شده از آثار ادبی این زبان به شمار می‌رود. همچنین کتابهایی چون سفرنامه برادران شرلی و ایران و ایرانیان نوشته بنجامین اولین سفیر ایالات متحده در ایران را به فارسی ترجمه کرده‌است.25 او همچنین در عرصه مطبوعات فعالیت می‌کرد در 1273ش هفته نامه شاویق را به زبان ارمنی تأسیس کرد. این نشریه موضوعات اجتماعی، ادبی، سیاسی را شامل می‌شد. همچنین سردبیری آن را خود آوانسیان به عهده‌داشت. 26
آوانس‌خان مساعدالسلطنه در طی سالهای خدمتش در عرصه سیاست و فرهنگ مفتخر به دریافت نشان‌های متعدد از ایران و کشورهای مختلف شده‌است مانند: رتبه سرتیپ اولی و نشان و حمایل، نشان عقاب قرمز درجه دوم از پروس، نشان سنت موریس و سنت لازار از ایتالیا، نشان طلای علمی، نشان درجه دوم آلبرت ساکس و نشان درجه اول شیروخورشید با حمایل سبز و ... . 27
_____________________________
1- Hovhannes Khan Masehyan. او بعدها به آوانس خان معروف شد و در برخی کتب از او با نام اوهانس‌خان هم یادکرده‌اند .
2- معروف به ابراهیم زرگرباشی او به مدت پنجاه سال طلا و جواهرساز دربار ناصرالدین شاه بود مهمترین اثر او کره جواهر نشان است که سرپرست ساخت او بوده و اکنون در موزه جواهرات ایران قراردارد. دانشنامه ایرانیان ارمنی. به کوشش ژانت د. لازاریان. تهران،هیرمند، ۱۳۸۲.ص463.
3- منطقه دروازه شاه عبدالعظیم .
4- یکی از مدارس قدیمی ارامنه واقع در بازارچه معیر در خیابان وحدت اسلامی (شاپور سابق).
5- این نشان را به محصلین با استعداد و ممتاز می دادند.
6- عباسعلی صالحی . هم میهنان نقش آفرین مسیحی. « شرح حال چهارنفر از مسیحیان ایرانی». بی‌جا، چاپ تهران، بی تا. ص 47.
7- خاطرات احتشام السلطنه . به کوشش سید محمد مهدی موسوی . تهران ، زوار، 1367.ص 397.
8- «سالهای پربار زندگی هوهانس خان ماسحیان» وارازداد وارتانیان . مترجم آنوشیک ملکی .فصلنامه فرهنگی پیمان . شماره 34 سال نهم زمستان 1384.
9- خاطرات احتشام السلطنه .همان.398.
10- عبدالله مستوفی . شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه . تهران، زوار، 1341.ج2.ص 76.
11- مهدی خان ممتحن‌الدوله شقاقی و میرزا هاشم . رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری. تهران، اساطیر، 1365.ص 144.
12- خاطرات احتشام‌السلطنه .همان . ص200.
13- همان. ص 188.
14- رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری .همان .ص 144. و خاطرات احتشام السلطنه .همان .ص 398.
15- رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری.همان.ص144.
16- خاطرات احتشام‌السلطنه .همان. ص462.
17- همان . ص 398و 399.
18- خاطرات حاج میرزا محمدعلی معین‌السلطنه به اروپا "سفرنامه شیکاگو" . به کوشش همایون شهیدی. تهران ،علمی،1363.ص21پیشگفتار.
19- سیاستگزاران و رجال سیاسی در : روابط خارجی ایران . وزارت امورخارجه دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی .1369.ص9.
20- سید حسن تقی‌زاده . زندگی طوفانی ، خاطرات سید حسن تقی‌زاده . تهران، علمی، 1372.ص 375.
21- خاطرات احتشام السلطنه . همان .ص 399.
22- اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره 24 قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه . مجلس شورای ملی .2536. ص69.
23- سیاستگزاران و رجال سیاسی در روابط خارجی. همان .ص22.
24- همان .ص41.
25-خاطرات حاج میرزا محمدعلی معین‌السلطنه به اروپا "سفرنامه شیکاگو" . همان .ص21.
26- دانشنامه ایرانیان ارمنی. به کوشش ژانت د. لازاریان. تهران، هیرمند، ۱۳۸۲.ص192.
27- رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری.همان.ص144.
*موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
هوهانس در خرداد 1263 در دارالترجمه دولتی استخدام و مترجم مخصوص ناصرالدین شاه شد. او مترجم انگلیسی و فرانسه در این اداره بود. احتشام السلطنه می‌نویسد: "آوانس‌خان پس از مراجعت از فرانسه با ماهی ده تومان توسط محمدحسن خان صنیع الدوله (اعتمادالسلطنه ) وزیر انطباعات عضو دارالترجمه شد. اعتمادالسلطنه بار از دوشش می‌کشید و کتب و رسالات و آرتیکل‌های خارجی را به او می‌داد که ترجمه کند. بعد به اسم خودش به خرج می‌برد و چاپ می‌کرد". 7
او همزمان با کار مترجمی، در مدرسه هایگازیان دروسی چون فرانسه، جغرافی و تاریخ را تدریس می‌کرد. 8 همچنین شاگردان بسیاری را در زبان فرانسه تعلیم می‌داد. از جمله احتشام السلطنه، کمال‌الملک، عبدالله خان پسر امین‌السلطان و ... که اکثراً از میان رجال و درباریان سرشناس بودند. 9یک مدتی هم در مدرسه علوم سیاسی درس حقوق تدریس می‌کرد. عبدالله خان مستوفی در ذیل خاطرات تاسیس مدرسه علوم سیاسی می‌نویسد: وقتی‌که مشیرالملک با شاه موقتاً به سفر دوم فرنگ رفت [1279ش]، اوهانس‌خان عمادالوزاره، رئیس دارالترجمه وزارت خارجه، به جای او برای ما درس حقوق می‌گفت.10
هنگامی که الکساندر سوم امپراطور روسیه در اول نوامبر 1894 / 10 آبان 1273 درگذشت، نیکلای دوم به سلطنت رسید. آوانس خان در آذر ماه همان سال با گرفتن لقب عمادالوزاره همراه هیئت ایرانی برای تهنیت به پادشاه جدید به سن‌پترزبورگ رفت. در این سفر به او از جانب امپراطور روسیه نشان درجه سوم سنت آنا اهداشد.12 احتشام السلطنه مفصلاً شرح این ماموریت و اعضا این هیئت را در کتاب خاطرات خود شرح می‌دهد:
وجیه‌الله میرزا امیرخان سردار سفیرکبیر فوق‌العاده و رئیس هیئت. بنده که مستشار اول سفارت و معاون هیئت بودم. کریم آقای کُرد میرپنجه مختارالسلطنه ... نایب اول سفارت. شاهزاده امان‌الله میرزا ... آتاشه نظامی، آوانس‌خان عمادالوزاره ... به سمت مترجم هیئت نمایندگی ایران منصوب شد. میرزا محمدعلی‌خان منشی وجیه‌الله میرزا هم با سمت منشگری همراه هیئت شد. 13
آوانس‌خان عمادالوزاره در طی مأموریت‌های دیگر خود یکبار به همراه امیرخان سردار برای اعلام سلطنت مظفرالدین شاه به لندن رفت و در سفری دیگر در سال 1897م/ 1276ش برای شرکت در جشن شصتمین سال سلطنت ملکه ویکتوریا عازم لندن شد. 14 خدمات او در وزارت امورخارجه علاوه بر سفارت‌های محوله، ریاست دارالترجمه و سپس مدیر تحریرات بعضی از دول غیر همجوار و ریاست پرسنل وزارت امورخارجه بود. 15زمانی که احتشام السلطنه به سفارت برلن منصوب شد، از آوانس‌خان دعوت به همکاری کرد تا از تجارب کاری او استفاده کند و به او مقام مستشاری سفارت را پیشنهاد داد. آوانس‌خان به همراه احتشام‌السلطنه در ژوئن 1901/ خرداد 1280 وارد برلن شد 16. پس از مدتی با شروع مشروطه خواهی در ایران احتشام السلطنه برای مرخصی به ایران آمد و چون درگیر مسائل داخل کشور شد به مدت دو سال و نیم در ایران ماند و آوانس‌خان به عنوان جانشین در این مدت تمامی امور محوله سفارت را انجام می‌داد و شارژدافر (کاردار) شد و تا پایان خدمت احتشام السلطنه یعنی سال1285ش، آوانس خان در برلن خدمت کرد.17
پس از انفصال احتشام السلطنه از سفارت برلن 1285ش ، آوانس‌خان به ایران آمد و چون مورد اعتماد ناصرالملک [نایب‌السلطنه] بود در دفتر وی مشغول به کارشد. 18 آوانس‌خان با لقب مساعدالسطنه در 1289ش /1910به وزیرمختاری ایران در برلن منصوب شد و تا 1293ش/1914م در این مسند باقی بود. 19 شروع جنگ جهانی اول پایان کار او بود. زیرا آلمان‌ها او را به علت ارمنی بودن نمی‌خواستند. تقی‌زاده در کتاب "زندگی طوفانی" نظر دولت آلمان را در باره او چنین شرح می‌دهد:
آلمانی‌ها او را نمی‌خواستند، زیرا ارمنی‌ها دشمن صلبی ترک‌ها بودند و از طرف دیگر آلمانی‌ها با ترک‌ها دوست بودند معلوم بود هر ارمنی هرجا که باشد برضد آلمان و دوست انگلیس و فرانسه بود. آنها از این شخص نگران و ناراحت بودند. این بود که او را مثل سفیر حساب نمی‌کردند. هرچه مراسله برای او از ایران می‌آمد با اینکه معمولاً این قبیل نامه‌ها لاک و مهر دارد مع‌الوصف به او نمی‌دادند. خودشان باز می‌کردند. خیلی وضع غریبی بود. آلمانی‌ها تحقیق می‌کردند که یکی از آن ناسیونالیست های دو آتشه را پیدا کنند ... که طرفدار آلمان باشد. 20
بدین ترتیب میرزا حسینقلی خان نواب به جای او راهی برلن شد. ولی مساعدالسلطنه به ایران بازنگشت و در شهرهای اروپا مشغول فعالیت برای ارمنیان بود. سپس به خدمت حکومت ارمنستان در آمد و قرار بر این بود که به عنوان نماینده سیاسی این حکومت به لندن برود. ولی استقلال ارمنستان از بین رفت و این نمایندگی از او سلب شد.21 سپس به ایران آمد و در تیرماه 1305 از طرف اقلیت ارامنه جنوب به نمایندگی دوره ششم مجلس شورای ملی انتخاب شد ولی پس از یک سال استعفا داد22 و به سفارت انگلستان منصوب شد. 23 او از شهریور 1306 تا شهریور 1308 در این منصب قرارداشت و سپس مأمور تشکیل سفارت در ژاپن شد. ایران تا این زمان در توکیو دفتر کنسولی نداشت و برای نخستین بار در اول تیر ماه 1309توسط مساعدالسطنه تاسیس شد و او تا مرداد 1310 در این سمت باقی بود. 24 او به علت بیماری از سمت خود استعفا داد و به ایران بازگشت که در بین راه در شرق چین روز 25 آبان ماه 1310 فوت کرد. جنازه او به ایران منتقل و در کلیسای مریم مقدس واقع در ده ونک به خاک سپرده شد.
مساعدالسطنه علاوه بر مشاغل دولتی و فعالیت‌های دیپلماتیک، فردی ادیب و فرزانه بود. او به زبان‌های ارمنی، فرانسه، آلمانی و انگلیس کاملاً مسلط بود و کتاب‌های بسیاری را به زبان ارمنی و فارسی ترجمه کرده است. مجموعه آثار شکسپیر او که به زبان ارمنی ترجمه شده از آثار ادبی این زبان به شمار می‌رود. همچنین کتابهایی چون سفرنامه برادران شرلی و ایران و ایرانیان نوشته بنجامین اولین سفیر ایالات متحده در ایران را به فارسی ترجمه کرده‌است.25 او همچنین در عرصه مطبوعات فعالیت می‌کرد در 1273ش هفته نامه شاویق را به زبان ارمنی تأسیس کرد. این نشریه موضوعات اجتماعی، ادبی، سیاسی را شامل می‌شد. همچنین سردبیری آن را خود آوانسیان به عهده‌داشت. 26
آوانس‌خان مساعدالسلطنه در طی سالهای خدمتش در عرصه سیاست و فرهنگ مفتخر به دریافت نشان‌های متعدد از ایران و کشورهای مختلف شده‌است مانند: رتبه سرتیپ اولی و نشان و حمایل، نشان عقاب قرمز درجه دوم از پروس، نشان سنت موریس و سنت لازار از ایتالیا، نشان طلای علمی، نشان درجه دوم آلبرت ساکس و نشان درجه اول شیروخورشید با حمایل سبز و ... . 27
_____________________________
1- Hovhannes Khan Masehyan. او بعدها به آوانس خان معروف شد و در برخی کتب از او با نام اوهانس‌خان هم یادکرده‌اند .
2- معروف به ابراهیم زرگرباشی او به مدت پنجاه سال طلا و جواهرساز دربار ناصرالدین شاه بود مهمترین اثر او کره جواهر نشان است که سرپرست ساخت او بوده و اکنون در موزه جواهرات ایران قراردارد. دانشنامه ایرانیان ارمنی. به کوشش ژانت د. لازاریان. تهران،هیرمند، ۱۳۸۲.ص463.
3- منطقه دروازه شاه عبدالعظیم .
4- یکی از مدارس قدیمی ارامنه واقع در بازارچه معیر در خیابان وحدت اسلامی (شاپور سابق).
5- این نشان را به محصلین با استعداد و ممتاز می دادند.
6- عباسعلی صالحی . هم میهنان نقش آفرین مسیحی. « شرح حال چهارنفر از مسیحیان ایرانی». بی‌جا، چاپ تهران، بی تا. ص 47.
7- خاطرات احتشام السلطنه . به کوشش سید محمد مهدی موسوی . تهران ، زوار، 1367.ص 397.
8- «سالهای پربار زندگی هوهانس خان ماسحیان» وارازداد وارتانیان . مترجم آنوشیک ملکی .فصلنامه فرهنگی پیمان . شماره 34 سال نهم زمستان 1384.
9- خاطرات احتشام السلطنه .همان.398.
10- عبدالله مستوفی . شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه . تهران، زوار، 1341.ج2.ص 76.
11- مهدی خان ممتحن‌الدوله شقاقی و میرزا هاشم . رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری. تهران، اساطیر، 1365.ص 144.
12- خاطرات احتشام‌السلطنه .همان . ص200.
13- همان. ص 188.
14- رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری .همان .ص 144. و خاطرات احتشام السلطنه .همان .ص 398.
15- رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری.همان.ص144.
16- خاطرات احتشام‌السلطنه .همان. ص462.
17- همان . ص 398و 399.
18- خاطرات حاج میرزا محمدعلی معین‌السلطنه به اروپا "سفرنامه شیکاگو" . به کوشش همایون شهیدی. تهران ،علمی،1363.ص21پیشگفتار.
19- سیاستگزاران و رجال سیاسی در : روابط خارجی ایران . وزارت امورخارجه دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی .1369.ص9.
20- سید حسن تقی‌زاده . زندگی طوفانی ، خاطرات سید حسن تقی‌زاده . تهران، علمی، 1372.ص 375.
21- خاطرات احتشام السلطنه . همان .ص 399.
22- اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره 24 قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه . مجلس شورای ملی .2536. ص69.
23- سیاستگزاران و رجال سیاسی در روابط خارجی. همان .ص22.
24- همان .ص41.
25-خاطرات حاج میرزا محمدعلی معین‌السلطنه به اروپا "سفرنامه شیکاگو" . همان .ص21.
26- دانشنامه ایرانیان ارمنی. به کوشش ژانت د. لازاریان. تهران، هیرمند، ۱۳۸۲.ص192.
27- رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری.همان.ص144.
*موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
