گسترش استفاده از اینترنت
برای نشان دادن میزان استفاده از اینترنت در یک جامعه معیارهای مختلفی تعریف شده است. یکی از این معیارها «ضریب نفوذ» است که نشان‌دهنده تعداد دستگاه‌های متصل به اینترنت به نسبت تعداد جمعیت است.
حدفاصل سال‌های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۳ میزان استفاده ایرانی ها از اینترنت رشد عجیبی را شاهد بود، این رشد نه تنها در افزایش ضریب نفوذ اینترنت از ۲۶٪ به ۵۳٪ بلکه در افزایش سرعت متوسط اینترنت نیز مشهود بوده است که در نهایت «شاخص کاربری اینترنت» یعنی حاصل‌ضرب ضریب نفوذ در سرعت متوسط اینترنت بیش از ۳۰ برابر شد. (نمودار)
باوجود تاثیر فراوانی که اینترنت و فراگیری آن در دسترسی مردم به اطلاعات می‌گذارد و باوجود رشد فزاینده‌ای که در میزان استفاده از اینترنت در نمودار فوق مشخص شده است باید تاکید کنم که افزایش شاخص کاربری همه‌ی داستان نیست.
از نیمه دوم سال ۹۳ اپراتورهای تلفن همراه اقدام به ارایه‌ی سرویس‌های اینترنت پرسرعت نمودند. ارایه اینترنت پرسرعت برروی موبایل از یک‌سو و محبوبیت بالای اپلیکیشن‌های موبایل از سوی دیگر باعث شد تعداد کاربران تلفن‌های هوشمند که در آغاز سال ۹۳ تنها دو میلیون نفر بود با رشد ده برابری در بهار سال ۹۴ به بیست میلیون نفر برسد و با همین رشد بنابه تخمین خسرو سلجوقی از اعضای هیئت مدیره سازمان فناوری اطلاعات تعداد کاربران تلفن هوشمند تا پایان سال جاری یعنی هم‌زمان با برگزاری انتخابات به چهل میلیون نفر خواهد رسد.
تجمیع عوامل موثر در دسترسی ایرانیان به اینترنت، یعنی افزایش شمار کاربران، سهولت دسترسی آنان به برنامه‌های رسانه‌اجتماعی نظیر اینستاگرام، تلگرام و سایر اپلیکیشن‌ها و افزایش شاخص کاربری و فراگیری تلفن‌های هوشمند و اینترنت همراه درکنار هم باعث افزایش ناگهانی وزن اینترنت و موبایل برفضای انتخابات خواهد شد پدیده‌ای که حتی در آخرین انتخابات ریاست جمهوری سال ۹۲ نیز شاهد آن نبوده‌ایم.
نگاهی به وضعیت جمعیتی کشور نشان می‌دهد تعدادی بین پنجاه و سه تا پنجاه و پنج میلیون نفر در این انتخابات بالای ۱۸ سال و واجد شرایط رای دادن هستند. اگر فرض شود که ۹۰٪ از ۴۰ میلیون دارنده تلفن هوشمند افراد بالای ۱۸ سال هستند و با وجود دسترسی نزدیک به پنجاه میلیون ایرانی به اینترنت -خانگی یا موبایل- انتخاباتی را پیش روی داریم که با تخمینی واقع‌بینانه ۷۰ تا ۷۵ درصد رای‌دهندگانش کاربر اینترنت و حدود ۶۵٪ از رای‌دهندگان دارنده تلفن‌های هوشمند هستند.
شاخص کاربری یا میزان استفاده ایرانیان از اینترنت از سال ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۳ بیش از ۳۰ برابر شده است و در دوسال اخیر تعداد کاربران تلفن‌های هوشمند از دو میلیون به نزدیک ۴۰ میلیون نفر رسیده است.
حال که وضعیت اینترنت کشور مورد تحلیل قرار گرفت خوب است نگاهی داشته باشیم به ترکیب جمعیتی رای‌دهندگان، تعداد کاندیداها و میزان مشارکت در ادوار اخیر انتخابات.
در نمودار زیر اعداد برای نمایش بهتر گرد شده‌اند:
باوجود آن‌که در این انتخابات هنوز مشخص نیست چه تعداد کاندیدا از مرحله بررسی صلاحیت‌ها عبور می‌کنند ولی اگر واجدین شرایط به‌نسبت زیاد باشند در فهرست نهایی کاندیداها دو موضوع بیشتر از همه جلب توجه می‌کنند اول افزایش تعداد کاندیداهاست و دوم افزایش تعداد کاندیداهای زن.
در علل رشد تعداد کاندیداهای این دوره گفته‌های زیادی مطرح شده و تفسیر این پدیده بر عهده کارشناسان حوزه های مختلف است اما در ادامه به تحلیل رابطه این رشد با گسترش اینترنت و تاثیرش بر فرایند انتخابات بربستر رسانه‌های اجتماعی می‌پردازیم.
نسبت دسترسی به اینترنت در شهرها بالاتر از روستاهاست بسیاری از شهرهای کوچک ایران نیز هم‌اکنون به اینترنت پرسرعت همراه دسترسی دارند و طبق سرشماری ۱۳۹۰ بیش از ۷۱٪ از جمعیت کشور شهرنشین هستند. از طرفی این انتخابات درشرایطی برگزار می‌گردد که ایرانیان تحصیل‌کرده‌تر از همیشه هستند بنابر آمارگیری نیروی کار ۱۳۹۳ از سوی مرکز آمار ایران ۱۱۰ هزار دارنده مدرک دکتری در زمره بیکاران قراردارند که نشانه‌ای از انبوه رای‌دهندگان و احتمالا کاندیداهای تحصیل‌کرده و دارای مطالبات مهم و جدی اجتماعی و اقتصادی هستند. وقتی بخش مهمی از جامعه شهرنشین، تحصیل‌کرده و دارای مطالبات جدی است اینترنت به عنوان رسانه‌ای رایگان و فراگیر مجرای اصلی طرح مطالبات و تلاش برای تحول است.
شاهد انتخاباتی هستیم که برای نخستین بار اکثر رای‌دهندگانش کاربران اینترنت و دارندگان تلفن‌های هوشمند هستند.
شبکه‌های اجتماعی آوردگاه انتخاباتی
نمودار زیر دربرگیرنده جمعیت تخمینی کاربران ایرانی در تعدادی از مهم‌ترین شبکه‌های اجتماعی در انتخابات پیش روست. نسبت‌ها براساس تعداد کاربران از کل ۵۰ میلیون کاربر اینترنت در ایران است. با این توضیح که جمعیت موجود در فیسبوک، توییتر و اینستاگرام دربرگیرنده بخشی از ایرانیان خارج ازکشور نیز می‌شود که در این انتخابات نمی‌توانند شرکت کنند اما به دلیل محدودیت در شیوه‌های محاسباتی با جمعیت کاربران مقیم ایران درهم‌آمیخته‌اند. همچنین در تعریف متعارف کسی که حداقل یک‌بار در ماه به اینترنت متصل شود یا وارد یکی از شبکه‌های اجتماعی شود یک کاربر محسوب می‌شود لذا ممکن است فعالیت یک کاربر مثلا در فیسبوک بسیار کمتر از تلگرام باشد اما نمودار زیر نماینده میزان استفاده یا زمان صرف شده نیست و صرفا دربرگیرنده تعداد کاربران براساس تعریف متعارف است.
باتوجه به تعدادکل کاربران و جزئیاتی که از وضعیت اینترنت کشور پیش از این عنوان شد نگاهی می‌اندازیم به کارکرد و تاثیرات هریک از شبکه‌های فوق در روند انتخابات پیش‌رو.
توییتر که در فهرست بالا کمترین تعداد کاربران را دارد، دارای خصوصیات ذاتی و بافت کاربری خاصی است که آن‌را به رسانه‌ای بی‌بدیل و موثر در انتخابات تبدیل می کند. توییتر از سویی رسانه‌ترین رسانه است یعنی سرعت گردش اطلاعات در آن، و بازبودن ارتباط کاربران با یکدیگر باعث شده به یکی از موثرترین رسانه‌های خبری دنیا تبدیل شود. به نسبت سایر شبکه‌ها، چگالی منابع خبری و تعداد نسبی خبرنگاران و فعالین سیاسی و اجتماعی در توییتر از هر شبکه‌‌ی دیگری بیشتر است و معمولا اخبار صحیح و دست‌اول را در توییتر می‌توان یافت.
مزیت دیگر توییتر امکان راستی‌آزمایی اطلاعات و پیشگیری از انتشار شایعات است. کافی است یک شایعه توییت شود تا در طول چند دقیقه باتوجه به واکنش های کاربران مشخص شود این خبر درست است یا نادرست. با این‌همه بدلیل فیلتر بودن، توییتر نسبتا تعداد کمی کاربر دارد و هرچند در انتخابات پیش‌رو نیز مورد استفاده رسانه‌ها، احزاب و شهروندان قرار خواهد گرفت می‌توان آن‌را رسانه‌ای تاثیرگذار و سازنده اما دارای فراگیری پایین دانست.
فیسبوک هرچند در انتخابات ۹۲ بزرگترین شبکه از نظر تعداد کاربران ایرانی بود اما در این انتخابات از تلگرام و اینستاگرام عقب افتاده از سوی دیگر تعداد کاربران ایرانی و فعال آن نیز به نسبت سال ۹۲ حدود ۲۰٪ کاسته شده است اما همچنان مورد استفاده بخش مهمی از جامعه و اهالی سیاست و رسانه است. فضای محتوایی فیسبوک در این انتخابات کمتر خبری و بیشتر فضای تحلیل و گفتگو خواهد بود.
اینستاگرام بطور ذاتی جز بهترین رسانه‌های اجتماعی برای تبلیغات مثبت و ایجاد خوشنامی است. فیلتر نبودن اینستاگرام باعث شده تعداد زیادی کاربر جذب کند و از حیث فراگیری در موقعیتی بالایی قراربگیرد. در این انتخابات بدون شک ایسنتاگرام بصورت گسترده مورد استفاده تبلیغاتی قرار خواهد گرفت هرچند ازآنجاکه اینستاگرام بعضی از امکانات تعاملی نظیر هم‌رسانی پست‌های کاربران توسط یکدیگر را ارایه نمی‌دهد در بعد اطلاع‌رسانی و انتشار موثر اخبار ضعیف است.
تلگرام درحال حاضر بیشترین کاربران را در ایران بخود اختصاص داده‌است.
دلایل اقبال جامعه به تلگرام جای بررسی دارد. درحالی که پیام‌رسان فیسبوک، لاین، اسکایپ وایبر و واتس‌اپ رده‌های بالا را به خود اختصاص داده‌اند، تلگرام در رده‌بندی تعداد کاربران پیام‌رسان‌ها در رده‌ی یازدهم جهان است ولی بطرز عجیبی در ایران به رده نخست صعود کرده است. درواقع جامعه ایران در فقدان رسانه‌های اجتماعی مطرح با یک تغییرکاربری غیر عادی از تلگرام که یک پیام‌رسان است بجای رسانه‌اجتماعی خبری استفاده کرد.
باید توجه داشت گستردگی تعداد کاربران تلگرام هرچند فرصت تبلیغاتی و ارتباطی بوجود می‌آورد اما دارای ایراداتی نیز هست.
تلگرام یک رسانه یا شبکه تمام عیار اجتماعی نیست و بصورت ذاتی یک پیام‌رسان است، پیام‌رسان‌ها برای ارتباطات خصوصی و محدود طراحی شده‌اند از این‌جهت تلگرام هرچند برای چت و پچ پچ کردن ابزار خوبی است، در انتشار گسترده اخبار موثق، ابزار خیلی موثری نیست و چون محتوا در کانال‌های فاقد نظردهی و یا گروه‌های بسته منتشر می‌شود امکان راستی‌آزمایی اطلاعات و اخبار در آن بسیار محدود است که ظرفیت بالایی برای شایعه‌سازی را بوجود می‌آورد.
برخلاف توییتر، فیسبوک و اغلب شبکه‌ها که کاربر با نگاهی به فید اخبار و تایم‌لاین خود به محتوای صفحاتی که دنبال می‌کند دسترسی پیدا می‌کند در تلگرام کاربر برای چک کردن همه پست‌های گروه‌ها و کانال‌هایی که دنبال می‌کند باید مدام و مکرر از یکی به دیگری برود و این باعث می‌شود اکثر کاربران هرچند در کانال‌های زیادی عضو باشند عملا هیچ‌وقت نتوانند تمام محتوای کانال‌ها و گروه‌هایی که عضو هستند را دنبال کنند و درعمل تاثیرگذاری کانال‌های تلگرام به نسبت تعداد اعضایشان بسیار محدود می‌شود.
بی‌راه نیست که بگوییم اگر رسانه‌ای مثل توییتر فیلتر نبود تلگرام هیچ‌گاه کارکرد وسیع رسانه‌ای پیدا نمی‌کرد و در ایران دچار این رشد حباب‌گونه در تعداد کاربران و تنوع کانال ها نمی‌شد. باتوجه به حساسیت‌های خاص دوران انتخابات کاندیداها، احزاب و نهاد‌های اجرایی و نظارتی باید مراقب مضرات تلگرام بخصوص شایعه‌سازی در آن باشند و به‌یاد داشته باشند برخلاف فیسبوک و توییتر، رصد و واکنش به منابع انتشار شایعات نیز در تلگرام امری دشوار و بسیار زمان‌بر است.
کاندیداها بهتراست اخبار رسمی خود را در سایر شبکه‌ها و سایت رسمی خود نیز منتشر کنند و با مخاطبان در شبکه‌های مختلف ارتباط برقرار کنند تا در مقابل شایعات مصونیت بیشتری بدست آورند.
نتایج انتخابات چه خواهد بود؟
با جمیع شرایطی که ذکر شد و دلایل دیگری که از حوصله این مقاله خارج‌اند این انتخابات بیش از هر انتخابات دیگری متاثر از اینترنت و رسانه‌های اجتماعی است که مزایا و فرصت‌های فراوانی را در خود برای کاندیداها و همچنین رای‌دهندگان به همراه خواهد داشت.
شاید شرایط خاص این انتخابات باعث شود شانس موفقیت کاندیداهای زن، مستقل و جوان افزایش یابد که با هزینه تبلیغاتی کمتر و با تمرکز بر شبکه‌های اجتماعی رای بیشتری را به خود اختصاص می‌دهند.
به احتمال بالا، تعداد حوزه‌هایی که انتخابات در آن به دور دوم کشیده می‌شود نیز به نسبت ادوار قبل افزایش می‌یابد و شاهد شکل‌گیری مجلسی خواهیم بود که کمتر از مجالس پیشین سیاست‌مداران نام‌آشنا را بر صندلی‌های خود نشانده است.
* پاورقی: کلاود کلمه‌ای لاتین به معنای ابر است. در کاربرد فنی کلاود به نوعی از سامانه سرورهای رایانه‌ای گفته می‌شود که توانایی پردازش بسیار بالاتری به نسبت سرورهای منفرد را در اختیار برنامه‌ها و داده‌ها قرار می‌دهد. رشد کلاود یا رایانش ابری زیرساخت اصلی برای فعالیت و به کارگیری نرم‌افزارها، سایت‌ها و پردازش حجم کلانی از داده‌ها را فراهم نموده است و این یعنی بخش بزرگی از فضای اینترنت و بزرگترین سایت‌ها و اپلیکیشن‌های وب و موبایل بر بستر کلاود ساخته شده است. بدون کلاود درعمل امکان نداشت موتور جستجویی نظیر گوگل، شبکه‌اجتماعی مانند توییتر و پیام‌رسان‌هایی همچون تلگرام بتوانند ساخته و فعالیت کنند. ازاین رو این دوران، عصر رایانش ابری است و جامعه ما نیز بیش از هر زمان دیگری تعاملات و ارتباطات خود را بر بستر کلاود انجام می‌دهد.
منبع: همشهری
نویسنده: پوریا آسترکی کارشناس تحلیل و کاربرد رسانه‌های اجتماعی
