به گزارش مشرق، نماز بهترین اعمال دینی است که اگر قبول درگاه خداوند عالم شود، عبادت‌های دیگر هم قبول می‌شود و اگر پذیرفته نشود اعمال دیگر هم قبول نمی‌شود، همان ‌طور که اگر انسان شبانه‌روزی پنج نوبت در نهر آبی شست‌وشو کند، آلودگی در بدنش نمی‌ماند، نمازهای پنج‌گانه هم انسان را از گناهان پاک می‌کند و سزاوار است که انسان نماز را در اوّل وقت بخواند و کسی که نماز را پست و سبک شمارد مانند کسی است که نماز نمی‌خواند، یکی از پرسش‌هایی که مخاطبان مطرح می‌کنند این است که معناى «وضو» چیست؟ در کجای قرآن آمده که باید قبل از نماز این گونه دست و صورت خود را بشوییم؟

سیدحسن موسوی کارشناسی مرکز تخصصی نماز در جواب این پرسش می‌گوید:

«وضو» در لغت به معناى نظافت و پاکیزه کردن است‏ (1) و در اصطلاح فقه عبارت است از: شستن مخصوص؛ که مى‏توان آن را به دو صورت انجام داد: ترتیبى و ارتماسى.

وضوى ترتیبى بدین صورت است که به قصد قربت و اطاعت از فرمان خدا، ابتدا صورت و سپس دست راست و بعد دست چپ را بشوید. آنگاه با رطوبتى که از شستن دست بر کف آن باقى مانده، سر را مسح کرده و سپس پاى راست و در پایان پاى چپ را مسح نماید.

وضوى ارتماسى عبارت است از فرو بردن صورت و دست‏‌ها در آب، به قصد وضو با مراعات شستن از بالا به پایین. گاهى ممکن است بین این دو شیوه تلفیق شود؛ به این معنا که صورت را ارتماسى و دست‏‌ها را ترتیبى بشوید. این شکل از وضو نیز صحیح است.(2).

یکی از آیات قرآن کریم مربوط به دستور خداوند متعال برای وضو گرفتن مؤمنان قبل از نماز است، در این آیه علاوه بر دستور وضو برای نماز، به کیفیت و نحوه وضو گرفتن نیز پرداخته شده است.

در این آیه خداوند متعال می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَى الْکَعْبَیْنِ...»(3)، اى کسانى که ایمان آورده‏‌اید، چون به (عزم) نماز برخیزید، صورت و دستهایتان را تا آرنج بشویید؛ و سر و پاهاى خودتان را تا برآمدگى پیشین (هر دو پا)مسح کنید...».

*آثار و فواید وضو

با نگاهی به تمامی جوانب روایات و احکام صادره از معصومین(ع) در خصوص وضو می‌توان به 2 فایده روشن دست یافت.

-فواید بهداشتی

علاوه بر احادیثی که بر فواید بهداشتی وضو تأکید کرده و آن را از عوامل طولانی شدن عمر برشمرده‌اند(4)، برخی متخصصان علوم پزشکی با دقت نظر در دستورات و احکام وضو برای این عمل عبادی فوایدی را مطرح کرده‌اند که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

1-سلامت گوارشی

دانش پزشکی، امروزه عامل انتقال بسیاری از عوامل عفونی را اصطلاحاً Fecal - Oral(مدفوعی ـ دهانی) شناسایی کرده است که یک گروه عمده از این عوامل عفونی دارای این ویژگی هستند که پس از اجابت مزاج بر روی دست باقی می‌مانند و بعداً در موقع غذا خوردن و از طریق دهان وارد بدن می‌شوند و ایجاد بیماری می‌کنند.

از این جهت امروزه در همه ممالک پیشرفته اولین اصل بهداشتی که برای مقابله با عفونت‌هایی گوارشی به همگان(به خصوص اطفال) آموزش داده می‌شود، شستشوی دست‌ها قبل از غذا خوردن و پس از اجابت مزاج است و به این ترتیب تأثیر نظافت دست‌ها در پیشگیری از گروه زیادی از بیمارهای عفونی باور نکردنی است.

اما فرمان وضو که در آیه شریفه 9 از سوره مبارکه مائده در قرآن مجید، صادر شده است، به سادگی و صراحت امر به شستشوی دستان(تا آرنج) می کند و 14 قرن پیش با بیان دستوری پیرامون نماز، پیام‌آور نکته‌ای می‌شود که علم بشری در آستانه قرن بیست و یکم به اهمیت بیش از پیش آن، دست یافته است.

مقارنت اوقات نماز با سه وعده معمول غذایی(صبحانه و نهار و شام) یا حتی وعده‌های غذا هنگام روزه‌داری(سحر و افطار) سبب می‌شود که شخص نمازگزار، موقع انجام وضو(که معمولاً متعاقب اجابت مزاج نیز هست) خود به خود به شست‌وشوی دست‌ها بپردازد و هر گونه عامل بیماریزای عفونی را از دست‌های خویش بزداید و در نتیجه موقع صرف غذا، هیچ عامل عفونی ناشی از دست آلوده موفق به ایجاد بیماری در بدن او نشود.

2-سلامتی مجاری تنفسی

به علت پراکنده بودن عوامل عفونی متعدد در محیط اطراف و هوای تنفسی انسان و با توجه به اینکه استنشاق میکروب از طریق بینی روش عمده انتقال این عفونت‌هاست، بیماری‌های عفونی تنفس، به وفور به وقوع می‌پیوندد. این مشکلات به ویژه در فصل سرما که تجمع افراد در محیط‌های بسته افزایش می‌یابد و ویروس‌ها و باکتری‌ها امکان رشد و بیماریزایی زیادتری پیدا می‌کنند بیشتر می‌شود و به همین علت است که در فصل سرما شایع‌ترین علت مراجعه اطفال و بزرگسالان به مطب و کلینیک‌های عمومی، بیماری common cold(سرماخوردگی) و عوارض متعدد ناشی از آن است و همان طور که اشاره شد، عمده این درگیری‌ها، ناشی از انتقال عامل بیماریزا از طریق بینی است.

اما از جمله مواردی که در حین وضو، مورد توصیه مؤکد قرار گرفته است. سه مرتبه، چشیدن و استنشاق آب سرد و پاک است.

بر این اساس چنانچه مسلمین در مقدمات نماز و حین وضو دستور اسلامی استنشاق آب سرد را اجرا کنند، همه روزه چند نوبت میکروب‌های مجرایی تنفس را زدوده و مجرای تنفسی خود را تمیز و پاکیزه می‌کنند و بدین ترتیب از بروز بیماری‌های متعدد تنفسی در امان خواهند بود.

3-بهداشت دهان و دندان

نقش دندان‌ها در حفظ و زیبایی و قدرت جویدن و صحبت کردن به خوبی مشخص است و حتی نبودن دندان‌های سالم و زیبا برای بانوان و دوشیزگان(به خصوص) اثرات روانی زیادی باقی می‌گذارد. چرا که در کتاب‌های علمی دندانپزشکی می‌خوانیم: نیمی از زیبایی بشر منوط به صورت او و از این مقدار 3/2 آن مربوط به دهان و دندان‌ها است.

رعایت بهداشت دهان و دندان و پیشگیری از بیماریهای مختلف آن، از جمله پوسیدگی دندان‌ها و بیماری‌های پریودنتال(بیماری‌های لثه و بافت‌های پشتیبان) و.. به بهترین شکل به وسیله مسواک زدن، انجام می‌پذیرد.

پیامبر خدا(ص) در خصوص مسواک زدن به هنگام وضو فرموده‌اند: «السواک شطر الوضوء»(5)؛ مسواک کردن جزئی از وضو است و یا در توصیه‌ای که به حضرت علی(ع) در این باره بیان داشته‌اند: یا علی! و علیک بالسواک عند کل وضوء(6)؛ ای علی!بر تو باد مسواک زدن به هنگام هر وضو.

بنابراین با توجه به اینکه نمازگزار روزانه حداقل 3 بار وضو می‌گیرد، چنانچه قبل از هر وضو اقدام به مسواک زدن کند، از حداکثر پاکیزگی لازم برای پیشگیری از تمامی بیماری‌های دهان و دندان برخوردار می‌شود.

4-بهداشت پوست

یکی از شرایط صحت وضو، نبود مانع برای رسیدن آب به مواضع وضو استد که همین امر یعنی بررسی نبود مانع در اعضای وضو و برطرف کردن موانع در صورت وجود آن خود نقش بسزایی در سلامت پوست ایفا می‌کند.

گذشته از اینکه در وضو مواضعی همچون سر و پا مورد توجه قرار گرفته است و این دو عضو بر خلاف دست و صورت، از اعضایی هستند که در بخش قابل توجهی از شبانه روز پوشانیده هستند، تا حدی که حتی خود ما نیز معمولا توجه کمی به آن‌ها داریم.(7)

اما امروزه دانش بشر، گروهی از بیماری‌ها را می‌شناسد که شروع تظاهرات این بیماری‌ها از پوست سر و پاها است. به عنوان مثال برخی بیماری‌های قارچی پوست از حد فاصل میان شصت و دیگر انگشتان پا آغاز می‌شود که اتفاقاً درست محل این ناحیه مسح واجب دارد و به همین ترتیب مسح سر نیز می‌تواند توجه انسان را به آلودگی یا ضایعه عفونی در مو و پوست سر توجه دهد و در نتیجه انسان را برای رفع آن به اقدام وادارد.

در ضمن وجوب مسح سر و پا فرصتی است برای برداشته شدن پوشش پا و سر و در معرض هوا و اکسیژن قرار گرفتن این اعضا که علاوه بر شادابی پوست، به نوبه خود مانع رشد ارگانیزم‌های بی‌هوازی در منافذ پوست خواهد شد.(8)

5-تسکین اعصاب و روان

از دیگر فوایدی که می‌توان برای وضو بر شمرد، نقش آرامش بخشی آن است، چرا که تماس آب با پوست بدن اثر خاصى در تعادل اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک دارد(9)، به خصوص اگر این عمل با آب سرد صورت پذیرد، بنابراین می‌بینیم رسول خدا(ص) توصیه کرده‌اند به هنگام خشم انسان با آب سرد وضو بگیرد.(10)

فواید معنوی

علاوه بر فواید بهداشتی وضو از سوی ائمه معصومین(ع) نیز فواید معنوی متعددی برای آن ذکر شده است که در اینجا به نمونه‌هایی از این موارد اشاره می‌شود:

1-موجب سفید رویی در قیامت

پیامبر خدا(ص) در پاسخ به فردی در خصوص وصف مؤمنان و کافران در قیامت فرمودند: «أَمَّا الْمُؤْمِنُونَ فَغُرٌّ مُحَجَّلُونَ مِنْ أَثَرِ الْوُضُوءِ وَ السُّجُودِ وَ أَمَّا الْکَافِرُونَ فَمُسْوَدُّونَ الْوُجُوهُ فَیُؤْتَى بِهِمْ إِلَى الصِّرَاط»(11)؛ مؤمنان درخشان و روسفید بر اثر وضو و کافران سیه‏‌رویند و آنها را بر کنار صراط آورند.

2-درک ثواب شهدا

پیامبر خدا(ص) در ادامه روایت قبلی با تأکید بر دائم الوضوء بودن می فرماید: «إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَکُونَ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ عَلَى طَهَارَةٍ فَافْعَلْ فَإِنَّکَ تَکُونُ إِذَا مِتَّ عَلَى طَهَارَةٍ مِتَّ شَهِیداً»(12)؛ اگر می‌توانی همیشه با وضو باشی، این عمل را ترک نکن، چرا که ملک‌الموت آنگاه که روح بنده‌ای را که با وضو باشد، او را شهید محسوب خواهد کرد.

3-بخشش گناهان

از دیگر اسرار وضو بخشش گناهان است، امام باقر(ع) در این خصوص فرموده‌اند: «ثَلَاثٌ کَفَّارَات‏ فَإِسْبَاغُ الْوُضُوءِ فِی السَّبَرَاتِ وَ الْمَشْیُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ إِلَى الْجَمَاعَاتِ وَ الْمُحَافَظَةُ عَلَى الصَّلَوَات‏»(13)؛ سه چیز است که جبران کننده و محو کننده گناه است: کامل گرفتن وضو در هوای بسیار سرد، راه رفتن در شب و روز به سوی جماعت‌های اسلامی (نماز جماعت و جمعه )، مراقبت بر انجام صحیح نمازها.

4-ثواب شب زنده‌داری

اگر کسی قبل از رفتن به رختخواب وضو بگیرد، مانند کسی می‌ماند که تمام شب را به عبادت سپری کرده است، پیامبر خدا(ص) فرموده‌اند: «مَنْ بَاتَ عَلَى طُهْرٍ فَکَأَنَّمَا أَحْیَا اللَّیْلَ کُلَّه»(14)؛ کسی که شب را با وضو بیارامد، گویی که تمام شب را به احیاء و عبادت گذرانده است.

5-مانع از تجاوز به حقوق دیگران

فلسفه دیگر وضو این است که رعایت شرایط وضو موجب می‌شود تا مسلمان‌ها از تجاوز به حقوق دیگران پرهیز کنند، چرا که از شرایط صحت وضو غصبی نبودن آب و همین طور ظرف وضو است، بنابراین برای اینکه مسلمانی بتواند این وظیفه دینی را به طور صحیح ادا کند، لازم است مراقب اعمال و رفتار خود بوده و از تجاوز به حقوق دیگران پرهیز کند.

*پی‌نوشت‌ها:

1-لسان العرب، واژه وضأ

2-توضیح‌‏المسائل مراجع، م 260-236

3-مائدة (5)، آیه 6

4-پیامبر اکرم(ص) به یکی از اصحاب خود فرمود: «أَکْثِرْ مِنَ الطَّهُورِ یَزِیدُ اللَّهُ فِی عُمُرِکَ»؛ هر چه می‌توانی بیشتر طاهر (با وضو) باش خداوند عمرت را زیادتر می‌کند. (وسائل‏‌الشیعة، ج 1، ص 383)

5-بحار الأنوار، ج‏73، ص 136

6-اصول کافی، ج 8، ص 79

7-پوشش پا به صورت جوراب و کفش امروزه در اکثر فرهنگ‌ها متداول شده است و پوشش سر به صورت‌های مختلف از کلاه ایمنی، کلاه آشپزی، کلاه جراحی، چادر و عمامه گرفته تا کلاه و روسری معمولی از دیر باز معمول بوده است.

8-برای کسب اطلاع بیشر در این خصوص رجوع کنید به 40 نکته پزشکی پیرامون نماز، دکتر مجید ملک محمدی

9-مکارم شیرازى ناصر، تفسیر نمونه‏، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1374 ش‏، اول‏، ج‏4، ص 291

10-الحکم الزاهرة با ترجمه انصارى، ص 586

11-بحارالأنوار، ج‏57، ص 260

12-بحارالأنوار، ج‏66، ص 396

13-معانی الاخبار، ص 314

14-أمالی الصدوق، ص 34