غلامرضا ضیا یکی از آزادگان بازدیدهای صدام از مکان های مختلف را یکی از سوژه های طنز برای اجرای تئاتر در آسایشگاه دانست و گفت: مسائل روزی که در اردوگاه رخ میداد سوژههای ما برای اجرای تئاتر بودند به عنوان مثال اگر صدام برای بازدید وارد مکانی میشد عراقی جشن بر پا  می کردند و ما در اردوگاه به صورت طنز برای نشاندن خنده بر لب اسرا با اجرای نمایش کمیک آن را نشان می دادیم.

وی در ادامه: از طرف دیگر اشتباهات و به اصطلاح سوتی هایی که سربازان عراقی انجام می دادند در شب حتما با اجرای تئاتر و به صورت طنز نشان داده می شد، البته اجرای تئاتر در آن شرایط بسیار سخت بود، اما هر یک از بچه ها مسوولیتی را عهده دار می شدند تا این کار عملی شود.

ضیا با اشاره به اینکه از آنجا که امکانات ما برای اجرای تئاتر بسیار محدود بود و عراقی ها نباید متوجه این اقدام ما میشدند، عنوان کرد: با گره زدن دو پتو به یکدیگر در انتهای آسایشگاه پرده مانندی را ایجاد میکردیم و در اولین پنجره که به راهرو دید داشت فردی به عنوان نگهبان قرار می گرفت تا با آینه ای که در دست داشت متوجه حضور سربازان عراقی شود و با کلمه رمز اعلام کند با تمام سختی هایی که وجود داشت هیچ وقت تسلیم نشدیم و به اجرای تئاتر ادامه دادیم.

این آزاده دوران دفاع مقدس درباره تاثیری که این اجراها بر روحیه اسرا داشت، گفت: همان طور که گفته اند خنده بر هر درد بی درمان دواست و من واقعا تاثیری که خنده بر روحیه اسرا در اردوگاه داشت را مشاهده کردم، در اردوگاه عنبر آسایشگاه ۱۸ مخصوص افراد پیر بود. خاطرم هست ۸ نفر به صورت افتخاری برای اجرای تئاتر به اتاق آنها رفتیم در هنگام اجرای نمایش به قدری خندیدند که از خنده آنها ما نیز به خنده افتادیم،از این اتفاق بسیار خوشحال بودیم زیرا این خنده از ته دل روحیه این افراد را تقویت می کرد.

ضیا گفت: تمام لحظاتی که ما در اردوگاه تئاتر اجرا می کردیم خاطره است، خاطرم هست شب یکی از اعیاد در آسایشگاه ۱۸ نمایشی طنز با موضوع یکی از بازدیدهای صدام در کرکوک را اجرا میکردیم فردی که به عنوان نگهبان قرار داده بودیم به حدی محو نمایش شده بود که متوجه آمدن سرباز عراقی نشد و اجرا لو رفت، تا باز شدن در به سرعت صحنه نمایش را از شیوه اجرای سیاسی به فکاهی تغییر دادیم و نمایشی با موضوع گداهای سامرا را اجرا کردیم طوری که سرباز عراقی بعد از کلی خنده گفت چیز جالبی بود و رفت.

باقر عباسی آزاده دیگری است که ابتدای اسارت خود را در اردوگاه عنبر گذرانده بعد از آن به اردوگاه های موصل ۱،۲ و ۳ منتقل شده و در نهایت سال ۶۹ به کشور بازگشته است، وی نیز تئاتر را عاملی برای ایجاد انگیزه و انرژی در اسرا می داند به گونه ای که اسرا بسیاری از فعالیت های خود را به عشق تماشای تئاتر انجام می دادند. عباسی در این باره  گفت: از آنجا که امکانات بسیار محدود بود، هر فردی تنها دیالوگ خود را بر روی کاغذی کوچک دریافت می کرد و کل قصه را برای گروه تعریف می کردیم پس از آن دو به دو و در مواقع خواص در توالت ها و حمام ها تمرین دیالوگ می کردیم.

وی ادامه داد: سوژه های مختلف با موضوعات سیاسی، اجتماعی و طنز را برای اجرا استفاده می کردیم، با اجرای تئاتر، شادی و روحیه گرفتن اسرا عراقی ها به شدت عصبانی می شدند بنابراین نمایش ها باید در خفا اجرا می شد ضمن اینکه بچه ها را شناسایی و آزار و اذیت می کردند.

عباسی با بیان اینکه در اردوگاه ها ملاک برای اجرای نمایش استعداد افراد بود، گفت: در اردوگاه بودند افرادی که به صورت حرفه ای تئاتر کار می کردند، اما افرادی که در این زمینه استعداد داشتند تا حد نیاز برای ایفای نقش مورد نظر آموزش می دیدند، گاهی نیز افرادی که چهره نزدیکی به نقش مورد نظر داشتند برای اجرا و آموزش انتخاب می شدند.

وی بیان کرد: تکراری بودن آدم ها سخت است، اجرای تئاتر در بالا بردن روحیه اسرا تاثیر بسیاری داشت یکی از بچه ها به عشق دیدن تئاتر اردوگاهی درس می خوند و به قول خودش با دیدن تئاتر انرژی می گرفت. برخی اجراها به صورت آسایشگاهی و مطابق مناسبتهای روز انجام می شد، اما تئاترهای مهم به دعنوان مثال دهه فجر اردوگاهی اجرا می شد برای تئاترهای اردوگاهی بازیگران خوب از آسایشگاه های مختلف انتخاب می شدند که در واقع این اجرا به صورت فیلم سینمایی در می آمد.

این آزاده افزود: هنر تئاتر به لحاظ اندیشه تاثیر زیادی بر مخاطب دارد و حرف خود را بر مخاطب مستقیم منتقل می کند در زمان اسارت نیز بچه های تحت فشارهای مختلفی بودند و تماشای تئاتر علاوه بر سرگرمی و خنداندن در آموزش بسیاری از مفاهیم هم موثر بود.

مرتضی برمک آزاده ای که سال  ۶۱ در عملیات رمضان اسیر شده و بعد از آن در ۴ اردوگاه موصل انتقال و چرخیده است نیز درباره تجربیات خود از اجرای تئاتر در این اردوگاه ها گفت: در ابتدای اسارت نداشتن امکانات و آشنا نبودن افراد با یکدیگر تئاتر اجرا نمی شد بعد از گذشت دو ماه و با کم شدن آزار و اذیت عراقی ها به فکر اجرای تئاتر افتادیم. نمایش عروسکی نخستین اجرای ما بود بعد از آن وارد اردوگاه بزرگ تری شدیم، شیوه اجرای تئاتر در این اردوگاه حرفه ای تر بود.

وی ادامه داد: در اردگاه با بچه های تئتاتری از جمله مرحوم رضا سیگاری آشنا شدم همچنین سید رحیم حسینی هم از اردگاه رمادیه به این اردوگاه منتقل شده بود که در این عرصه حرفه ای فعالیت کرده بود. «شب آخر» عنوان نخستین اجرای ما در این اردوگاه بود این اجرا اقتباسی از نمایشی درام بود که قبلا در ایران اجرا شده و با بحث زندان و زندانی مرتبط بود چند اجرای گسترده در این اردوگاه داشتیم و بعد از آن به اردوگاه موصل کوچک منتقل شدم.

برمک بیان کرد: بیشترین فعالیت تئاتری من مربوط به اردوگاه موصل کوچک می شود که آقایان باقر عباسی، سید رحیم حسینی، سام لطیفی و علی جاویدی هم در این اردوگاه حضور داشتند، افرادی که هم دست به قلم بودند و هم کارگردانی می کردند. در چهار سال و نیمی که در این اردوگاه بودم ۲۳ نمایش بزرگ و اردوگاهی را اجرا کردیم.
وی عنوان کرد: علی جاویدی نمایشی به نام « کوچه دل ها» اقتباسی از جریانی که در سی متری جی افتاده بود نگارش کرد، که خمیر مایه این نمایش را در فیلم «اخراجی های ۱» مشاهده می کنیم و دلیل گلایه آزادگان به فیلم همین موضوع بود که ایشان کتاب های آزادگان را خواندند و فیلم را ساختند، این نمایش داستان چند جوان در محله سی متری جی را بیان می کرد که شهادت محمد یکی از این جوان ها باعث تحول و تغییر مسیر زندگی آنها شد. داستانی همراه با طنز که در انتها آمیخته با درام می شد به گونه ای که در پایان اجرا از شدت گریه صدای دیالوگ ها به سختی شنیده می شد.

این آزاده دوران دفاع مقدس گفت: سوژه هایی که برای اجرا انتخاب می شد بستگی به مناسبت ها داشت سوژه هایی که علاوه بر داشتن طنز واقعیتی را منعکس می کرد البته تئاترهایی هم داشتیم که تنها تاریخی بود از جمله نمایش هایی با موضوع ابوعلی سینا و عاشورا. در واقع بخش اعظمی از فعالیت فرهنگی در اردوگاه ها اجرای تئاتر بود البته آقای ابوترابی هم بر روی اجرای تئاتر تاکید داشت و می گفتند اگر نماز شب نخواندید ایرادی ندارد ،اما جمع شوید و تئاتر طنز اجرا کنید.

برمک بیان کرد: با امکانات کم تئاترهایی تاثیرگذار را اجرا می کردیم به گونه ای که تئاتری را به صورت سریالی با موضوع تاریخ انقلاب اسلامی از سال ۴۲ اجرا کردیم که بسیاری از بچه ها تاریخ انقلاب را این گونه یاد گرفتند و بسیاری از اسرا جذب تئاتر شدند. در آن زمان در با آوردن آپارات به آسایشگاه ها فیلم های مستهجن پخش می کردند و به شیوه های گوناگون اسرا را مجبور به تماشا می کردند، اما اجرای تئاتر آنترناتیو این گونه اقدامات بود.

وی افزود: تئاترهایی که در زمان اسارت اجرا می کردیم از نظر ساختاری به سه بخش تاریخی، طنز و درام و از نظر اجرا به دو بخش آسایشگاهی و اردوگاهی تقسیم می شد و هفته ای وجود نداشت که اجرای تئاتر نداشته باشیم و بچه دها دیوا نه وار به تماشا می نشستند که بسیار تاثیر گذار بود.
برمک گفت: «پرستوها به لانه باز می گردند» فیلم قدیمی قبل از انقلاب را خودم بازنویسی و اجرا کردم که با اقبال خوبی مواجه شد، همچنین نمایش «شهر موش ها» را با ۱۷ موش مختلف ریتمیک و با شعر اجرا کردیم .

همچنین تئاتری با عنوان «حسنک کجایی» اقتباسی از فیلم صمد بهرنگی را ریتمیک و با شعر اجرا کردیم که روستایی ها جمع می شدند ابرها را جارو کنند تا خورشید که نماد آزادی است نمایان شود.

*سایت جامع آزادگان