گروه اجتماعی مشرق- سوختن مشعل‌های بزرگ گاز فلر به ظاهر جذاب و دیدنی به نظر می‌رسد و از آن به عنوان تیزر تبلیغاتی کار و تلاش برای همایش‌ها استفاده می‌کنند ولی سوختن این گازها ضرر بسیار زیادی برای ساکنان این مناطق دارد و باعث بروز مشکلات بسیاری در زمینه زیست‌محیطی می شود]1[.

مشکلات زیست محیطی حاصل از سوزاندن گــــــــــــاز و مایعات همراه نفت که در چـاه های نفت، پالایشگاه ها،... سوزانده می شود به حدود 300 سال قبل و شروع انقلاب صنعتی بر می گردد. اما با قطـعیت می توان اذعان داشت پس از صنعتی شدن جهان، حوادث و بلایای طبیعی ،خشک سالی ها ،گرم شدن بیش از حد زمین ، سیل و طوفان ها و ... رو به فزونی نهاده و طی این چند صد سال بیش از قرنهای قبل اثــرات مخربی را روی این کره خاکی گذاشته است که کارشناسان سهم فلــــــر ها را در این حوادث و نیز تـولید گازهای گلخانه ای و آلودگی محیط زیست معادل بیست و پنچ درصد تخمین می زنند.

فلر چیست؟

مفهوم فلر به سوزاندن گــــــاز و مایعــــات زائـــدی ارجاع دارد که در چاه های نفت، پالایشگاه ها، پتروشیمی ها و کارخانجات مواد شیمیایی تولید می شوند. در واقع گازهای فلر هنگامی تولید می شوند که فرآیندها، عملکرد کاملی نداشته باشند. عملکرد نامناسب می تواند در نتیجه کمبود سرویس های جانبی نظیر برق یا بخار و یا به دلیل فعالیت های تعمیر و نگهداری در کارخانه باشد]2[.

سوزاندن گاز فلر، پیامدهای زیست محیطی متعددی دارد که در صورتی که به درستی لحاظ نشوند، می تواند در آینده تأثیرات منفی عمده ای بر انسان، گیاهان و جانوران و محیط اطراف داشته باشد. آلودگی هوا از مهمترین تبعات منفی سوزاندن گاز در فلر ها می باشد.

پیشتازان فرایند سوزاندن گازهای فلر در جهان

از میزان یکصد و پنجاه متر مکعب گازهای هدر سوز فلر ها که در طول سال در همه کشورها و مناطق مختلف جهان سوزانده می شود بالغ بر ده درصد آن، یعنی 15 میلیارد متر مکعب آن در ایران به هدر رفته و سوخته می شود. بدین ترتیب ایران در سوزاندن گازهای هدر سوز فلرها، رتبه سوم جهانی را بعد از کشورهای روسیه و نیجریه کسب کرده است.رتبه ایران در تولید گازهای گلخانه ای ناشی از احتراق این مشعل ها ، از رتبه بیست و هفتم جهان به رتبه هفتم سقوط نموده و در تراز ده کشور اول آلاینده جهان همچون چین و هند در تولید گازهای گلخانه ای که مسبب اصلی تغییرات آب و هوائی جهان هستند ، قرار گرفته است و هم اکنون بر اساس مقررات تشویقی - تنبیهی « کنوانسیون کیوتو » در آستانه محکومیت پرداخت جریمه های سنگین بین المللی قرار دارد. بر این اساس پیشتازان فرایند سوزاندن گازهای هدر سوز فلرها در جهان به ترتیب عبارتند از: نیجریه، روسیه، ایران، الجزایر، مکزیک، ونزوئلا، اندونزی و ایالات متحده آمریکا]3[.

اثرات اقتصادی حاصل از سوزاندن گازهای فلر

با توجه به تخمین بانک جهانی سالانه تنها 100 بیلیون متر مکعب گاز طبیعی، مقداری برابر با مصرف سالانه گاز آلمان و فرانسه، سوزانده یا مستقیماً به محیط زیست تخلیه می شود.

گازهای گلخانه‌ای ناشی از سوخت فلرها در جهان ، شامل 400 میلیون تن دی‌اکسید کربن است. گازی که سالانه فلر می شود، معادل بیست و پنج درصد مصرف گاز کل امریکا، سی درصد مصرف گاز اتحادیه اروپا یا هفتاد و پنج درصد میزان گاز صادراتی روسیه است. گاز فلر شده در آفریقا، به تنهایی معادل نصف مصرف برق کل این قاره است.

با توجه به موارد ذکر شده، ایران بیشترین سهم را در تولید گاز های هدر سوز فلرها در منطقه خاورمیانه داراست. در ايران روزانه حداقل سی و یک ميليون مترمكعب گاز در مشعل پالايشگاه‌ها و بدون كوچك‌ترين استفاده‌اي سوزانده مي‌شود كه اين رقم، معادل مصرف گاز يك روز در كشور تركيه است. با فرض قيمت گاز صادراتي ايران به تركيه يعني چهل و پنج سنت در هر متر مكعب، ارزشي برابر پنج ميليارد دلار داشته است.

اگر ارزش اين ميزان گاز همراه را با قيمت گاز وارداتي تركمنستان (170 دلار به ازاي هر هزار مترمکعب) محاسبه كنيم، متوجه مي‌شويم كه روزانه پنج ميليون و 200 هزار دلار گاز همراه در ایران سوزانده مي‌شود كه جدا از آسيب اقتصادي آن، محيط‌زيست را نيز با آلاينده‌هاي گازي مواجه مي‌كند.
بر طبق مطالعات انجام شده، میزان دی‌اکسید کربن تولید شده در خاورمیانه که در سال 2008 در اتمسفر منتشر شده، در حدود 87 میلیون تن است که ناشی از سوزاندن 6/34 میلیارد مترمربع گاز بوده است و بیشتر آن ناشی از سوزاندن گاز فلر در این منطقه بوده است.

سهم ایران در سوزاندن گازهای فلر

در مجموع، ۹۶۰ فلر در شرکت ملی نفت وجود دارد که تعدادی از آنها خاموش شده و برخی از آنها هنوز روشن هستند]4[. در سالهای گذشته به دلیل بی توجهی به این موضوع، حجم زیادی از گازهای هدر سوز فلرها در چاه های نفت سوزانده شد، به طوری که طبق برخی ادعــاها و آمار منتشر شده غیررسمی ، فقــــط روزانه 5/3 میلیون مترمکعب گاز در مشعــل های عسلـــــــــویــــــــــــه سوزانده می­شود.
گازهای هدر سوز فلرها، محصول جانبی تولید نفت هستند که همراه نفت از مخازن استخراج می شود، اما بجای انتقال به پالایشگاه ها، سوزانده می شوند. بهره‌برداری بهینه از گازهای هدر سوز فلرهای میادین نفتی، به عنوان یکی از رسالت‌های مهم شرکت ملی نفت ایران همواره مورد تاکید بوده است؛ ولی متأسفانه همچنان مقادیر قابل‌توجهی از این گازها در کشور سوزانده می شود و در حال حاضر، يكي از مهم‌ترين مشكلات موجود در صنعت نفت ايران، بالا بودن حجم گازهاي همراه نفت است. این در حالی است که مطابق مطالعات انجام شده، طرح‌های جمع‌آوری گازهای هدر سوز فلرها و جلوگیری از سوزاندن آنها, در بسیاری از موارد صرفه ی اقتصادی نیز دارد.از سوی دیگر این مساله حتی با انتقاد رهبر معظم انقلاب نیز مواجه شد. ایشان در جریان بازدید از پارس جنوبی در سالهای گذشته با اشاره به فلرهای روشن در این منطقه از مسئولان وزارت نفت درخواست کردند که این مشعل ها هرچه زودتر خاموش شود تا هم آلودگی زیست محیطی ایجاد نکند و هم بتوان از این گاز که سوزانــــــده می شود، استفاده بهینه کرد.

برخی از پیامدهای ناشی از سوزاندن گازهای فلر ها

برخی از پیامدهای ناشی از سوزاندن گازهای هدر سوز، مانند احتراق ناقص حاصل از سوختن گاز در فلرها، علاوه بر حرارتی که تولید می‌کند و موجب گرم شدن منطقه می شود، با تولید گازهای سمی مانند Co، Sox، Nox منجر به اثرات مخرب زیست‌محیطی می شود. در واقع این فلرها موجب سوختن گازهای خام و سمی و سایر مواد خطرناک می‌شوند. مواد منتشره ناشی از مراحل مختلف فلرینگ عبارتند از:ذرات کربن(دوده)،ترکیبات آلی فرّار سوخته نشده، مونواکسید کربن،گازهای اکسید نیتروژن،سولفید هیدروژن،دی‌اکسید گوگرد،علاوه بر آن، سروصدای ناشی از فلر و خود فرایند احتراق، خطر انفجار و آتش‌سوزی ناشی از برگشت گاز خروجی به سمت شعله و یا شعله به سمت داخل دودکش، مزاحمت بو، آسیب به گیاهان و جانوران، نور زیاد ناشی از شعله فلر، کاهش لایه اوزون، باران‌های اسیدی و گرمایش منطقه از دیگر آثار مخرب زیست‌محیطی سوختن گازهای هدر سوز فلرها است.
سوزاندن گاز در مشعل‌هاي سكوهاي نفتي در خليج‌فارس و خاموش بودن اين مشعل‌ها در سكوهاي نفتي همسايگان، سؤالی بوده كه در دهه هفتاد مورد پرسش يكي از مسئولان ارشد آن زمان قرار گرفته است. اما آيا خاموش بودن مشعل يا همان فلر، نشانه خاموش بودن آن ميدان يا پالايشگاه‌ است؟ يا نشان‌دهنده تدبيري فني، تكنولوژيكي، اقتصادي و زيست‌محيطي است كه به جای هدر دادن، از گاز فلر استفاده شود؟

راهکارهای وزارت نفت در حل مشکل فلر ها

در ساير كشورهاي توليدكننده نفت، گازهای هدر سوز فلرها، جمع‌آوري شده و باز توليد مي‌شوند و در حال حاضر مبناي پالايشگاه‌هاي گازي[1] در دنيا، استفاده حداكثري بدون سوختن گازها از طريق مشعل است]5[. این در حالی است که معمولاً سوختن گازهاي همراه در ايران، به عنوان نمادي از روشن بودن مشعل پالايشگاه يا اسكله نفتي و رونق فعاليت آن به شمار مي‌رود. درحالی‌که پالايشگاه‌هاي گازی دنيا به فناوري توليد بدون مشعل دست يافته‌اند. ولی در ایران طرح‌هايي از جمله طرح آماك (جمع‌آوري گازهاي همراه)‌ كه به منظور جمع‌آوري اين گازها، طراحي شده، به اجرای کامل در نیامده و ظرفيت اجرای اين طرح در کشور وجود نداشته است.از طرف دیگر با توجه به پيشرفت بسيار كند طرح هاي ان جـــــي ال[2](NGL) براي جمع آوري گازهاي همراه نفت و همچنين تمايل و توانايي بخش غيردولتي براي استفاده از اين گازها، سياست جديد وزارت نفت مبني بر ايجاد شرايط لازم براي ورود اين بخش به موضوع گازهاي همراه، راهكار صحيحي جهت استفاده حداكثري از اين گازها درمیان مدت مي باشد]6[.

در بیست و یک مرداد امسال، وزير نفت در پنل تخصصي نفت، گاز و پتروشيمي، همايش تبيين سياست هاي اقتصادي دولت، برنامه جديد اين وزارتخانه در زمينه گازهاي همراه نفت را تشريح كرد و گفت: «براي فروش و تخصيص بیست و پنج ميليون متر مكعب گازهاي فلر برنامه‌ريزي كرده‌ايم. براي جمع‌آوري بعضي از اين گازها برنامه داريم و براي بعضي برنامه نداريم اما آنهايي كه براي‌شان برنامه داريم هم زودتر از چهار يا پنج سال آينده به بهره‌برداري نمي‌رسد. با قيمت ارزان، گاز فلر را كه در حال حاضر بدون استفاده مي‌سوزد تخصيص مي‌دهيم و بهره‌برداران در هر بخشي كه بخواهند از جمله توليد برق مي‌توانند از اين گاز استفاده كنند.»

بيان اين جملات از سوي وزير نفت در حالي صورت مي گرفت كه در دو دهه اخير، همواره وزارت نفت، راه حل اصلي جمع آوري گازهاي همراه نفت را، اجراي طرح هاي ان جي ال دانسته است و به همين دليل هم عمده طرح هاي پيش بيني شده و در حال راه اندازي وزارت نفت براي جمع آوري اين گازها، طرح هاي ان جي ال است. به همين دليل اين سوال مطرح مي شود كه تغيير سياست وزارت نفت در زمينه جمع آوري گازهاي نفت در كوتاه مدت و ميان مدت و استفاده از توان بخش غيردولتي چه ضرورتي دارد؟ و آيا ديدگاه وزیر محترم نفت درباره عدم بهره برداري از هيچ كدام از طرح هاي موجود جمع آوري گازهاي همراه نفت تا پنج سال آينده، واقع بينانه است؟ براي يافتن پاسخ اين سوالات ابتدا بايد توضيحات مختصري درباره گازهاي هدر سوز فلرها و طرح هاي ان جی ال ارائه دهيم.

وضعیت طرح هاي ان جی ال در کشور

واحدهاي گاز و گازمايع يا ان جي ال نيز واحدهايي هستند كه در آن‌ها گاز غنــــي مورد پالايش قرار مي گيرد و محصولاتي مانند گاز سبك، اتان، پروپان، بوتان و مايعات گازي ان جی ال توليد مي شود. گاز سبك جهت تزريق به شبكه سراسري يا تزريق به مخازن نفتي و بقيه محصولات نيز به عنوان خوراك واحدهاي پتروشيمي مورد استفاده قرار مي گيرند. در حال حاضر اجراي چندين طرح ان جی ال براي جمع آوري گازهاي همراه نفت، در دستور كار وزارت نفت قرار دارد و حجم سرمايه گذاري هر يك از اين طـــــرح ها بيش از 5/0 ميليارد دلار است. طرح هايي كه همچنان روي كاغذند!

حال مناسب است نگاهي به وضعيت اجراي طرح هاي ان جي ال در كشور بيندازيم:

1- شركت ملي مناطق نفت خيز جنوب: احداث واحدهاي ان جي ال 1700 مسجد سليمان، 1800 آغاجاري، 1900 پازنان، 2000 بي بي حكميه و 2300 مارون در قالب «طرح جامع توسعه ميدان هاي گازي مناطق نفت خيز جنوب» از سال 83 در دستور كار اين شركت قرار دارد. در سال هاي اخير هم احداث واحــد هاي ان جي ال 2400 رگ سفيد و 2600 در دستور كار اين شركت قرار گرفته است. صرفاً كل خوراك طرح هاي ان جي ال 1800 آغاجاري و 2400 رگ سفيد و بخشي از خوراك طرح هاي ان جي ال 1700 مسجد سليمان و 2300 مارون را گازهاي همراه نفت تشكيل مي دهند و خوراك بقيه طرح ها، گازهاي گنبدي توليدي مخازن

خامي جنوب كشور مي باشند. متاسفانه بعد از حدود 10 سال، هيچ يك از اين طرح ها از مرحله مطالعاتي فراتر نرفته اند و حتي به امضاي قرارداد با سرمايه گذاران هم نرسيده اند. همين تعلل شديد در اجراي اين طرح ها و همچنين تورم عمومي كشور سبب شده است كه ميزان سرمايه گذاري لازم براي اجراي اكثر اين طرح ها نسبت به سال 83 حدوداً چهار تا پنج برابر شود. در حال حاضر، چهارده واحد ان جي ال در مناطق نفت خيز جنوب فعاليت مي كنند ولي از اواسط دهه 70 تاكنون صرفا طرح هاي ان جي ال 1200 و 1300 در سال 82 و ان جي ال 1600 در سال 84 به بهره برداري رسيده اند و طول مدت زمان احداث هيچ يك از اين سه طرح نيز كمتر از 5 سال بعد از امضاي قرارداد نبوده است.

2- شركت نفت فلات قاره ايران: احداث واحد ان جي ال خارك از ابتداي دهه 80 در دستور كار اين شركت قرار داشت و قرارداد آن نيز در سال 85 امضا شد. ميزان پيشرفت اين طـــرح بعد از 8 سال (خرداد 93)، چهل و سه درصد بوده است و اين طرح با مشكلات شديد در تامين منابع مالي مواجه است. تنها طرح ان جي ال موجود در مناطق دريايي ايران (فلات قاره)، ان جي ال سيري است كه از ابتداي دهه 80 در دستور كار اين شركت بود و قرارداد آن در سال 83 به امضا رسيد و نهايتا اواخر سال 91 به بهره برداري رسيد.

3- شركت نفت مناطق مركزي ايران و شركت نفت و گاز اروندان: در اين مناطق، تاكنون هيچ واحد ان جی ال احداث نشده است ولي احداث واحد ان جي ال 3100 در چشمه خوش از ســــــال 85 و احداث واحد ان جي ال 3200 از سال 89 در دستور كار شركت هاي نفت مناطق مركزي ايران و شركت نفت و گاز اروندان قرار دارد. قرارداد طرح ان جي ال 3100 در آذر 90 و قرارداد طــــــــــرح ان جي ال 3200 در بهمن 91 با سرمايه گذاران داخلي بسته شده است. تا خرداد 93، ميزان پيشرفت ان جي ال 3100 به پنج درصد رسيده است و ان جي ال 3200 نيز همچنان در مراحل ابتدايي اجراي قرارداد خود است.

بنابراین باتوجه به توضيحات فوق و با در نظر گرفتن شرايط فعلي صنعت نفت كشور، احتـــــمال به بهره برداري رسيدن طرح هاي ان جي ال كشور به غير از ان جي ال خارك، تا پايان دوره فعاليت دولت يازدهم بسيار اندك است و ادامه بي توجهي وزارت نفت به ساير راهكارهاي استفاده از گازهاي همراه به معناي استمرار سوزانده شدن گازهاي همراه و هدر رفت حجم عظيمي از منابع كشور در كوتاه مدت و ميان مدت است. بنابراين تغيير سياست وزارت نفت با توجه به روند بسيار كند اجراي طرح هاي ان جي ال و حجم سرمايه بالاي مورد نياز براي تكميل آنها، معقول و منطقي مي باشد. از سوي ديگر، با توجه به مشكلات مالي وزارت نفت در تامين منابع مالي لازم براي اجراي پروژه هاي ان جي ال[3] و همچنين توانايي و تمايل بخش غيردولتي براي جمع آوري گازهاي همراه با استفاده از روش هاي كم هزينه و سريعي مانند توليد برق، سياست جديد اين وزارتخانه مبني بر ايجاد شرايط لازم براي ورود بخش غيردولتي به موضوع جمع آوري گازهاي همراه نفت، راهكار صحيحي جهت استفاده حداكثري از اين گازها در ميان مدت مي باشد.

بهره برداری از گازهای فلرها برای تولید برق در کشور

البته استفاده از گازهای هدر سوز فلرهای کشور برای تولید برق نیز، یکی از طرح‌های توجیه‌پذیر در این زمینه بوده است که توسط متقاضیان زیادی از بخش خصوصی دنبال شده است. اجرای این طرح نیز نه تنها حمایت‌های وزارت نیرو را به دلیل احداث مولدهای مقیاس کوچک در بر خواهد داشت، بلکه امکان حمایت‌های اقتصادی کشورهای توسعه‌یافته عضو پیمان کیوتو را نیز ایجاد خواهد کرد]7[.
متأسفانه با وجود درخواست‌های مکرر برای استفاده از این گازها و با وجود بسترهای قانونی واگذاری این گازها به بخش خصوصی هنوز هیچ قراردادی از طرف شرکت نفت امضا نشده و این شرکت به شدت متهم به بی‌توجهی و اهمال در این زمینه است[4].

در قانون بودجه سال 90 (بند "ر " از ماده‌ واحده) صراحتاً گفته شده که شرکت نفت می‌تواند گازهای هدر سوز فلرها را با برگزاری مزایده با قیمت پایه‌ یک‌سوم گاز نیروگاهی، در اختیار متقاضیان قرار داده و درآمدهای حاصل از آن را در پروژه‌های زیست‌محیطی هزینه کند. شرکت‌های متعددی از بخش خصوصی درخواست‌های خود را برای استفاده از گازهای هدر سوز فلرها به شرکت نفت ارائه کرده‌اند. شرکت صانیر به عنوان اولین متقاضی حتی در انتهای سال 90 و بعد از رایزنی‌های متعدد، در نهایت روی قرارداد تخصیص خوراک نیز با وزارت نفت به توافق رسید. با این‌حال، در ابتدای سال 91، مدیر وقت سرمایه‌گذاری شرکت ملی نفت اعلام کرد که با توجه به حذف بند مذکور از قانون بودجه سال 91، امکان واگذاری مجوز خوراک فراهم نیست. نامه‌نگاری‌ها و درخواست‌های متعدد شرکت‌های مختلف در سال 91 بی‌نتیجه ماند. با ورود مجدد این بند به قانون بودجه سال 92 (جزء 15 از بند 3)، امیدواری‌ها در استفاده از این گازها در بخش خصوصی دوباره قوت گرفت.

با روی کار آمدن دولت جدید، معاون محترم مدیرعامل شرکت ملی نفت در امور سرمایه‌گذاری و تأمین منابع مالی، قول برگزاری مزایده را برای تخصیص گازهای هدر سوز فلرها تا پایان سال 92 داد. اکنون بعد از گذشت چند ماه از پایان سال 92 نه تنها هنوز مزایده‌ای برگزار نشده، بلکه با حذف دوباره‌ بند مذکور از قانون بودجه سال 93، بار دیگر امیدها در دریافت مجوز استفاده از گازهای هدر سوز فلرها به ناامیدی بدل شد. حال سؤال اینجاست که آیا هیچ‌کدام از مدیران شرکت ملی نفت از برنامه‌ریزی تلفیقی گرفته تا معاونت‌های سرمایه‌گذاری که کاملاً در جریان درخواست‌های بخش خصوصی برای استفاده از این گازها هستند، دغدغه استفاده از گازهای هدر سوز فلرها را ندارند؟ که این موضوع قطعاً یک پروژه ملی بوده و همگی در کشور از آن منتفع می‌شوند.

ایران پیشتاز در مصرف بیش از حد انرژی در جهان

این در حالی است که مصرف سالیانه گاز در کشور حدود۱۵۰ میلیارد متر مکعب است وارزش اقتصادی این انرژی حرارتی که بی هدف سوزانده می شود سالانه بالغ بر ده میلیارد دلار است که در مقایسه با رقم پرداختی برای یارانه ها به کل جمعیت کشور که رقم 12 میلیارد دلار می باشد ، میزان بسیار قابل توجهی است[5]]8[.

مصرف انرژی در ایران در سال گذشته به 6/1 میلیارد بشکه معادل نفت خام، یعنی 141 میلیون بشکه بیشتر از سال قبل از آن رسیده است. در حال حاضر، آمار موجود، افزایش استفاده از تمام حامل­های انرژی شامل گاز طبیعی و بنزین را نشان می­دهد] 9[.

هرچند ایران حدود 6/33 تریلیون متر مکعب گاز و 158 میلیارد بشکه نفت خام قابل استحصال دارد، اما مصرف سطحی از انرژی برابر با 6/1 میلیارد بشکه نفت برای جمعیت 78 میلیونی آن بسیار بالا به نظر می­رسد.ایران برای پاسخگویی به مصرف داخلی قصد تولید 100 میلیون متر مکعب گاز بیشتر از سال گذشته را دارد، اما با توجه به آمار شرکت ملی پالایش و پخش فراورده­های نفتی ایران، از سال 1980 سطح مصرف گاز تا 50 برابر افزایش یافته است.

سهم گاز طبیعی در مصرف انرژی در این کشور هفتاد درصد، و به عبارتی 6/6 برابر بیشتر از 1980 می­باشد.

مقایسه بین میزان مصرف انرژی ایران و جهان

مقایسه بین میزان مصرف انرژی ایران و آمار و ارقام جهانی نشان می­دهد که مصرف جهانی انرژی در دهه گذشته تنها بیست و هفت درصد افزایش یافته است، اما مصرف انرژی در ایران هشتاد درصد افزایش یافته است.

بزرگترین عامل مصرف بالای انرژی ایران، اتلاف عظیم انرژی در کشور است که بیست وپنج درصد کل مصرف انرژی را به خود اختصاص می دهد. به عبارت دیگر، سالانه حدود 4/0 میلیارد بشکه نفت هدر می­رود.

به گفته رئیس سازمان بهره وری انرژی ایران[6] در ماه مه، «سطح مصرف انرژی ایران در سال 2013، برابر با 1600 میلیون بشکه بود که از این میزان، 400 میلیون بشکه قبل از مصرف به هدر رفته بود.»

مصرف بی رویه و خارج از کنترل انرژی در ایران نه تنها برنامه­های صادرات انرژی کشور را مختل می­سازد، بلکه هزینه هنگفتی را به دولت تحمیل می­نماید، به این دلیل که دولت ایران حامل­های انرژی را تحت پوشش یارانه ای خود قرار داده است.

وزیر محترم نفت ایران[7] در 24 ژوئن گفت که در حال حاضر بیش از نود میلیارد دلار سوخت مایع در ایران مصرف می شود، در حالی که دولت هشتاد میلیارد دلار بابت یارانه آن می­پردازد.

این هزینه تنها مربوط به سوخت مایع از جمله بنزین، گازوئیل، و غیره است. با این حال، گاز طبیعی بیش از هفتاد درصد انرژی مصرفی کل این کشور را تامین می کند . قیمت گاز طبیعی برای مصرف کنندگان داخلی حدود 2/3 سنت برای هر مترمکعب می­باشد، در حالی که ایران هر مترمکعب گاز را با ارزش متوسط چهل و پنج سنت صادر می­کند.از سوی دیگر، مصرف برق ایران در سال گذشته حدود 200 تراوات ساعت بوده است. قیمت یک کیلووات ساعت برق در ایران حدود 5/1 سنت است، در حالی که این رقم در ایالات متحده آمریکا، حدود دوازده سنت است.

مقدار زیادی هدر رفت انرژی در طول فرایند انتقال و توزیع وجود دارد که در حدود چهل میلیارد کیلووات ساعت، و یا بیش از چهارده درصد از کل ظرفیت تولید برق کشور است.از سوی دیگر، بهره وری نیروگاه­های حرارتی کشور که 7/83 درصد از کل تولید برق را به خود اختصاص می­دهند، به طور متوسط تنها سی و هفت درصد است. بازده حرارتی نیروگاه­های گاز 6/30 درصد، نیروگاه­های بخار 8/36 و نیروگاه­های سیکل ترکیبی حدود 5/44 درصد است.

برآورد هزینه فلرها در آلودگی محیط زیست

یکی دیگر از هزینه­های غیر مستقیم مصرف بی رویه انرژی برای دولت ایران میزان بسیار زیاد آلودگی است. طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی [8](WHO)، آلودگی هوا برای ایران به طور سالانه هزینه­ای در حدود شانزده میلیارد دلار به همراه دارد.علیرغم سهم عظیم گاز در سبد انرژی ایران، ایران یکی از کشورهای با هوای آلوده جهان است.

طبق اعلام سازمان جهانی بهداشت، رتبه ایران در بین آلوده­ترین کشورهای جهان، دوازدهم است ( با 127 میلی گرم در هر سانتی متر در سال 2010) و چهار شهر ایران در بین آلوده ترین نقاط جهان قرار دارند. شرایط از سال 2010 بدتر شده است.

البته قابل ذکر است که اولین عامل این وضعیت وخیم، مصرف بنزین و گازوئیل غیر استاندارد در طول چند سال گذشته است که در مقاله ای ] 10[به طور جدا گانه و مفصل تر به آن پرداخته شده است.

کارشناسان محیط زیست [9](HSE) هزینه آسیب رسانی هر متر مکعب گاز فلر را در محیط زیست معادل 000/10 ریال برآورد می کنند، که ارزش اقتصادی این انرژی حرارتی که بی هدف سوزانده می شود سالانه بالغ بر ده میلیارد دلار است.

بهره برداری از گازهای فلرها برای تولید بنزین سبز در کشور

گازهای هدر سوز فلرها به دلیل خطرات فراوان سوزانده می شوند، اما امروزه با تکیه بر فناوری های نوین از سوختن این فلرها جلوگیری می شود[10]. برخی از
کارشناسان پس از مدتها تحقیق یک راه کار مناسب داخلی و بومی را، برای حل این معضل در موضوع تبدیل گاز های فلر به بنزین سبز با استفاده از کمترین ریسک و بیشترین بازده اقتصادی در حوزه انـــرژی فراهم نموده اند. هم اکنون روش جی تو جی (GTG) پتانسیلی جهت ورود به مرکز نمایش قدرت و اقتدار جمهوری اسلامی ایران در حوزه نفت و گاز و انرژی است، که با راه حلهایی خلاقانه و پیچیده، توانمندی تبدیل گازهای هدر سوز فلرها به بیش از چند میلیون بشکه محصولات سبک نفتی اعــــــم از هیدروکربنهای با ارزش سبک و بنزین سبز و متانول را دارا است.

راه حلهای فن­آورانه جی تو جی GTG)) در مقیاس کوچک برای دسترسی به بیش از چندمیلیون بشکه محصول از نهصد دستگاه فلر ثابت در کشور می­باشد که سهم کل ذخایر نفتی کشور را در یک موقعیت عالی، از یک موضوع فرعی کسب انرژی افزایش می دهد. جی تو جی هم اکنون پتانسیلی برای ورود به مرکز صحنه اقتصاد مقاومتی و پدافند غیرعامل در حوزه انرژی است. این فن آوری مدیون میراث ذهنی جی تی ال (GTL) در شرایط تاریخی و استثنایی می باشد که در مقاله­ای] 11[ به طور جدا گانه و مشروح تری به آن پرداخته شده است. قبل از جی تی ال نیز، آلمان نازی به عنوان پیشگام در این فن آوری به علت کمبود نفت، زغال سنگ را به مایعات نفتی تبدیل می کرد سپس این فنآوری توسط رژیم آپارتاید آفریقای جنوبی که تحریم های سنگینی را متحمل شده بود توسعه یافت] 12[. روند ایجاد و تشکیل گاز مصنوعی از زغال سنگ قبل از تولید زنجیره طولانی تر هیدروکربن های مایع توسط فرهنگ فیشر تروپش[11] (FT) ایجاد شده و اکنــون جی تو جی به روش غیر فیشر تروپش(NFT)[12] به تبدیل گاز طبیعی به ماده ای استراتژیک می پردازد .

شرایط استثنایی در راهکار پیشنهادی جی تو جی (GTG)

این روش که در چند سال اخیر مورد توجه بسیاری از کارشناسان و سرمایه گذاران خارجی قرار گرفته است، به دلیل اقتصادی بودن و کاهش هزینه های راه اندازی آن، نسبت به روش فیــشرتروپش (F.T ) در جی تی ال به میزان حداقل بیست درصد، به عنوان یک راه حل تجاری جایگزین روش (F.T ) بــــــرای بهره برداری از منابع گازی به کار گرفته می شود، مخصوصا هنگامی که از گازهای هدر سوز فلرها بعنوان خوراک ورودی استفاده نموده و سود هنگفتی را به دلیـــل ارزان بودن خوراک[13] نصیب سرمایه گذاران خود نموده و دولت را نیز از جرایم سنگین آلودگی محیط زیست نجـات خواهد داد.

یکی از قابلیتهای جی تو جی دسترسی به اقتصاد مطلوب در داخل کشور بر اساس سرمایه گذاری سبک برای هر واحد مدولار[14] کوچک به میزان تقریبی ده میلیون دلار بوده، که این مبلغ برای سرمایه گذاران بسیار جذاب می باشد. زیرا این فن آوری به تبدیل ذخایر فراوان و ارزان قیمت حاصــــل از گازهای هدر سوز فلرها برای بهره برداری و ورود به بازار تقاضا به منظور تبدیل به فرآورده های با ارزش نفتی و شیمیایی با قیمتهای بالا (که عمدتا بدلیل پاک و سبز بودن آن بیست درصد گرانتر از محصولات عادی است) می پردازد.با توجه به میزان تغییرات بهای نفت خام در بازارهای جهانی، خروج از خام فروشی با ارایه راه حل پیشنهادی بومی و داخلی بر اساس دانش برتر متخصصان ایرانی و افزایش حداقل سی برابری ارزش افزوده محصولات از ویژگی های استثنایی جی تو جی است. یکی دیگر از قابلیتهای منحصر به فرد جی تو جی درمناطق آلوده کننده، حذف فلرهای آلاینده محیط زیست با کمترین حجم فضایی برای نصب تجهیزات در مقیاس کوچک (کمتر از 600 متر فضا در کنار فلر) می باشد. هم اکنون این فناوری در سومین موج در خط افق جهش فن­آوری­های انرژی پاک قرار دارد و برخی کارشناسان از آن بعنوان انرژی هسته ای دوم نیز نام می برند.

در ادامه با مشاهده چشم اندازی خوشبینانه چند قابلیت منحصر بفرد تکنولوژیکی این پروژه در دهه آتی مورد بررسی قرار می گیرد: یک فرصت سرمایه گذاری در حوزه گازی و هیدروکربن های مایع در کشورکه به لطف وجود بیش از نهصد فلر آلوده کننده محیط زیست در صنایع نفت و گاز و پتروشیمی، می تواند این تهدید عظیم را به یک فرصت استثنایی و تاریخی برای کشور تبدیل نماید و یک نیاز فوق العاده را در زمینه خروج کشور از ده کشور اول آلوده کننده محیط زیست در جهان نجات بخشد. و این مقیاس کوچک در سرمایه گذاری جی تو جی ، این نیاز فوق العاده بحرانی کشور را پاسخ خواهد داد.

انعطاف پذیری در خوراک این صنعت کوچک و جذاب

با حذف نیاز ورودی­های گران قیمت این واحد به یک ورودی بی ارزش مانند خوراک حاصل از گاز هدر سوز فلرها، انعطاف پذیری محصولات جی تو جی در مقیاس کوچک در عدم نیاز به گازهایی که کاملا طبیعی باشد اثبات می شود، تعداد منابع با دوام برای استخراج خوراک در این طرح، از ویژگی های استثنایی دیگر این طرح می­باشد، به عبارت دیگر استفاده از خوراک گاز طبیعی، از گازهای رها شده­ی فلرها برای تبدیل به محصول یک فرصت مغتنم است، چرا که این مواد بی ارزش و آلوده کننده در طبیعت را تغییر داده، (و با دانش فنی بومی و داخلی) آنرا به محصولات جذاب در بازار های محصولات هیدروکربنی از جمله بنزین سبز یا متانول تبـــدیل می نماید.

مقیاس کوچک جی تو جی از کجا نشات بگیرد؟

مقیاس کوچک جی تو جی از هر کجایی می تواند نشات بگیرد همچون

الف)گازهای رها شده طبیعی

ب) گاز های پایه هدر سوز فلرها (که سالانه شعله ور شدن اکثر این گازها در فلرهای پالایشگاه های کشورها شایع است).

ج) و از همه مهمتر از دیگر منابع آلوده کننده محیط زیست مانند گازهای حاصل از سوخت زباله های آلوده کننده شهری

البته در مرحله اول به نظر می رسد اگر کسی بتواند بدلیل سهولت و در دسترس بودن یوتیلیتی ها[15] در کنار پالایشگاهها و پتروشیمی های منطقه ای، این واحد را راه اندازی نماید، با دسترسی به این یوتیلیتی و بازار تقاضا موجود در منطقه، بهترین فرصت اقتصادی را برای دسترسی به مقیاس کوچک جی تو جی فراهم می­سازد؛ زیرا این واحد می تواند در فضای کمتر از 600 متر و حتی بصورت موبایل نیز طراحی شود و اکنون که تقاضای منطقه ای برای محصولات شیمیایی مانند متانول و نیز محــــــصولات هیدروکربنی با ارزش سبک­و بنزین سبز، به اندازه ی­کافی وجود دارد، می توان این محصولات را از محل جذب سرمایه های سرگردان داخلی براحتی در مقیاس کوچک با بیشترین نرخ بازگشت سرمایه در کمتر از ســـــه سال برای هر واحد جی تو جی جذب نمود. بطور اخص ، بدلیل عدم وجود مشکلات ناشی از دسترسی به دانش فنی این پروژه از خارج از کشور بدون هیچ ریسکی برای سرمایه گذاری، جذابیت ساخت و راه اندازی این واحد را برای کلیه سرمایه گذاران داخلی افزایش می دهد. حمل و نقل آسان با ایجاد خروجی های مایع برای این محصول، بسیار ارزان و منحصر بفرد است و موفقیت طرح را با ساخت روزانه حداقل 110 بشکه محصول از سی و دو هزار نرمال متر مکعب گاز ورودی به متانول (یا بنزین سبز) افزایش می دهد. کشمکش­های فنی در استــــقرار راه حلهای کوچکتر در گازهای هدر سوز فلر های داخل کشور و تبدیل آن به (محصولات متنوع و شناور بر اساس درخواست و نیاز مشتری – ذخیره سازی و حمل و نقل و تخلیه آسان آن به ویژه در مناطق نفت خیز شمال و جنوب کشور ، اشتیاق سرمایه گذاران را افزایش داده، و نیز بکارگیری فن آوریهای این پروژه (بعلت کوچک و موبایل بودن آن)، در آب های دریا از دیگر مزیت های استثنایی این طرح است .

اما در مقایسه با تکنولوژی جهانی ما هم اکنون کجاییم؟

پس از گذشت سالها از طراحی آزمایشی و پیشرفت در فن آوری های نوین در انرژی، توسط شرکت های پیشرو جهانی مانند شل و ساسول و لورگی و ... به نظر می رسد که در 36 ماه آینده آغاز به کار راه اندازی و ساخت این واحدها ، و اجرای این راه حل­های استثنایی در مقیاس کوچک صنعتی، جهشی بزرگ را در کشور ایجاد می نماید، که شاید بتوان به این فنآوری، بعنوان فن آوری کیمیا ساز در عصرحاضر اشاره نمود، که از نظر اقتصادی نرخ سود آن بسیار پایدار می باشد. فرصت سرمایه گذاری برای تبدیل گاز طبیعی به سوخت سبز و محصولات شیمیایی پایین دستی و میان دستی، تمایلها را به کسب نرخ سود با ارزش افزوده بیشتر از گاز ارزان سوق داده است. مطالعات اقتصادی و شاخص‌های اقتصادی حاصل شده نشان می‌دهدکه زمان بازگشت سرمایه این طرح کمتر از 5/2 سال و نرخ بازده داخلی بیش از سی درصد است و در صورت استفاده از تسهیلات، این رقم برای سرمایه‌گذاران تا بیش از پنجاه درصد افزایش می­یابد، که با توجه به نسبت قیمت نفت به گاز در این طرح، کارشناسان به دنبال مجموعه ای برای خوراک ورودی با نسبت 1: 2 برای تبدیل به محصولات شیمیایی و هیدروکربنهای با ارزش می باشند؛ یعنی هر 2 متر مکعب گاز به حداقل یک لیتر محصول (بنزین سبز) تبدیل می شود. بدین منظور تمایل به تبدیل بنزین سبز در روش فوق که رقیبی برای فرهنگ فیشر-تورپش است (برای اولین بار توسط کارشناسان متخصص داخلی و بصورت بومی) به گونه ای انعطاف پذیر طراحی گردیده است، که سرمایه گذاران بیشتری را با سلایق مختلف (و با هزینه سرمایه­گذاری بیست درصد کمتراز جی تی ال) جذب می­نماید.

شرحی دیگر برای بهره مندی از تکنولوژی جی تو جی

امروزه سرمایه گذاران بزرگ نفتی مانند شل و ساسول بدنبال سبقت گرفتن در سرمایه گذاری در مقیاس بزرگتر جی تی ال در پلنت ها[16]، همچون پرل قطر[17]برای افزایش ارزش افزوده محصولات در مقیاس خروجی ، و کاهش هزینه ها هستند. بنابراین این فناوری(جی تی ال) به گونه ای منحصرد بفرد در اختیار معدودی از این شرکتها ( و کارتل­های[18]) نفتی جهانی است. ولی راه حل جــــی تو جـــــی به گونه ای منحصر به فرد توسط سرمایه گذاران کوچک داخلی و خارجی قابل سرمایه گذاری است، که این موضوع یکی از ویژگیهای منحصر بفرد این فن آوری در رقابت با این کارتل های نفتی است. به منظور دسترسی به خروجی سریع ، این طرح در مقیاسهای کوچک و موبایل طراحی شده تا قابلیت تکثیر و تکرار پذیری خود را افزایش دهد و به همین دلیل دارای آینده ای جذاب می باشد، که در آن جی تو جی بطور سریع توسط کسانی که قصد سرمایه گذاری در حوزه نفت و گاز و پتروشیمی را دارند مورد انتخاب قرار گرفته و توسعه آن بسرعت اتفاق خواهد افتاد، تا با تبدیل این تهدید به فرصت یکی دیگر از معضلات اساسی کشور در حیطه صرفه جویی انرژی و جلوگیری از هدر رفت عظیم منابع ملی و پیشگیری از آلودگی­های زیست محیطی صورت پذیرد تا آیندگان نیز ما را همچون گذشتگان بدلیل از دست دادن این ثروت سرشار ملی مورد سرزنش قرار ندهند.